Elbasy maqalasy: Bolashaqqa baǵdar: rýhanı jańǵyrý
ASTANA. QazAqparat - Búgin «Egemen Qazaqstan» respýblıkalyq gazetinde QR Tuńǵysh Prezıdenti - Elbasy Nursultan Nazarbaevtyń «Bolashaqqa baǵdar: rýhanı jańǵyrý» atty maqalasy shyqty. «QazAqparat» Halyqaralyq aqparat agenttigi maqalanyń tolyq mátinin taratady.
KІRІSPE
Elimiz jańa tarıhı kezeńge aıaq basty. Men jyl basyndaǵy halyqqa Joldaýymda Qazaqstannyń úshinshi jańǵyrýy bastalǵanyn jarııaladym.
Osylaısha, biz qaıta túleýdiń aıryqsha mańyzdy eki protsesi - saıası reforma men ekonomıkalyq jańǵyrýdy qolǵa aldyq.
Bizdiń maqsatymyz aıqyn, baǵytymyz belgili, ol - álemdegi eń damyǵan 30 eldiń qataryna qosylý.
Atalǵan eki jańǵyrý protsesiniń de naqty maqsat-mindetteri, basymdyqtary men oǵan jetkizetin joldary bar. Men kózdegen jumystarymyzdyń bári der ýaqytynda jáne barynsha tıimdi júzege asaryna senimdimin. Biraq, oılaǵanymyz oryndalý úshin munyń ózi jetkiliksiz.
Maqsatqa jetý úshin bizdiń sanamyz isimizden ozyp júrýi, ıaǵnı odan buryn jańǵyryp otyrýy tıis. Bul saıası jáne ekonomıkalyq jańǵyrýlardy tolyqtyryp qana qoımaı, olardyń ózegine aınalady.
Rýhanı jańǵyrý tek búgin bastalatyn jumys emes.
Biz Táýelsizdik kezeńinde bul baǵytta birneshe aýqymdy is atqardyq.
2004 jyly «Mádenı mura» baǵdarlamasy aıasynda Qazaqstan aýmaǵyndaǵy tarıhı-mádenı eskertkishter men nysandardy jańǵyrttyq.
2013 jyly «Halyq - tarıh tolqynynda» baǵdarlamasy arqyly álemniń eń beldi arhıvterinen tól tarıhymyzǵa qatysty qujattardy júıeli túrde jınap, zerttedik.
Endi osynyń bárinen de aýqymdy jáne irgeli jumystardy bastaǵaly otyrmyz.
Men elimiz myqty, ári jaýapkershiligi joǵary Birtutas Ult bolý úshin bolashaqqa qalaı qadam basatynymyz jáne buqaralyq sanany qalaı ózgertetinimiz týraly kózqarastarymdy ortaǵa salýdy jón kórdim.
І. HHІ ǴASYRDAǴY ULTTYQ SANA TÝRALY
Kúlli jer júzi bizdiń kóz aldymyzda ózgerýde. Álemde baǵyty áli bulyńǵyr, jańa tarıhı kezeń bastaldy. Kún sanap ózgerip jatqan dúbirli dúnıede sana-sezimimiz ben dúnıetanymymyzǵa ábden sińip qalǵan taptaýryn qaǵıdalardan arylmasaq, kósh basyndaǵy eldermen terezemizdi teńep, ıyq túıistirý múmkin emes. Ózgerý úshin ózimizdi myqtap qolǵa alyp, zaman aǵymyna ıkemdelý arqyly jańa dáýirdiń jaǵymdy jaqtaryn boıǵa sińirýimiz kerek.
HH ǵasyrdaǵy batystyq jańǵyrý úlgisiniń búgingi zamannyń bolmysyna saı kelmeýiniń syry nede? Menińshe, basty kemshiligi - olardyń ózderine ǵana tán qalyby men tájirıbesin basqa halyqtar men órkenıetterdiń erekshelikterin eskermeı, bárine jappaı eriksiz tańýynda. Ájeptáýir jańǵyrǵan qoǵamnyń óziniń tamyry tarıhynyń tereńinen bastaý alatyn rýhanı kody bolady.
Jańa turpatty jańǵyrýdyń eń basty sharty - sol ulttyq kodyńdy saqtaı bilý. Onsyz jańǵyrý degenińizdiń qur jańǵyryqqa aınalýy op-ońaı.
Biraq, ulttyq kodymdy saqtaımyn dep boıyńdaǵy jaqsy men jamannyń bárin, ıaǵnı bolashaqqa senimdi nyǵaıtyp, alǵa bastaıtyn qasıetterdi de, kejegesi keri tartyp turatyn, aıaqtan shalatyn ádetterdi de ulttyq sananyń aıasynda súrlep qoıýǵa bolmaıtyny aıdan anyq.
Jańǵyrý ataýly burynǵydaı tarıhı tájirıbe men ulttyq dástúrlerge shekeden qaramaýǵa tıis. Kerisinshe, zamana synynan súrinbeı ótken ozyq dástúrlerdi tabysty jańǵyrýdyń mańyzdy alǵysharttaryna aınaldyra bilý qajet. Eger jańǵyrý eldiń ulttyq-rýhanı tamyrynan nár ala almasa, ol adasýǵa bastaıdy.
Sonymen birge, rýhanı jańǵyrý ulttyq sananyń túrli polıýsterin qıynnan qıystyryp, jarastyra alatyn qudiretimen mańyzdy.
Bul - tarlan tarıhtyń, jasampaz búgingi kún men jarqyn bolashaqtyń kókjıekterin úılesimdi sabaqtastyratyn ult jadynyń tuǵyrnamasy.
Men halqymnyń taǵylymy mol tarıhy men yqylym zamannan arqaýy úzilmegen ulttyq salt-dástúrlerin aldaǵy órkendeýdiń berik dińi ete otyryp, árbir qadamyn nyq basýyn, bolashaqqa senimmen bet alýyn qalaımyn.
Bul rette, tutas qoǵamnyń jáne árbir qazaqstandyqtyń sanasyn jańǵyrtýdyń birneshe baǵytyn atap óter edim.
1. Básekelik qabilet
Qazirgi tańda jeke adam ǵana emes, tutas halyqtyń ózi básekelik qabiletin arttyrsa ǵana tabysqa jetýge múmkindik alady.
Básekelik qabilet degenimiz - ulttyń aımaqtyq nemese jahandyq naryqta baǵasy, ıa bolmasa sapasy jóninen ózgelerden utymdy dúnıe usyna alýy. Bul materıaldyq ónim ǵana emes, sonymen birge, bilim, qyzmet, zııatkerlik ónim nemese sapaly eńbek resýrstary bolýy múmkin.
Bolashaqta ulttyń tabysty bolýy onyń tabıǵı baılyǵymen emes, adamdarynyń básekelik qabiletimen aıqyndalady. Sondyqtan, árbir qazaqstandyq, sol arqyly tutas ult HHІ ǵasyrǵa laıyqty qasıetterge ıe bolýy kerek. Mysaly, kompıýterlik saýattylyq, shet tilderin bilý, mádenı ashyqtyq sııaqty faktorlar árkimniń alǵa basýyna sózsiz qajetti alǵysharttardyń sanatynda.
Sol sebepti, «Tsıfrly Qazaqstan», «Úsh tilde bilim berý», «Mádenı jáne konfessııaaralyq kelisim» sııaqty baǵdarlamalar - ultymyzdy, ıaǵnı barsha qazaqstandyqtardy HHІ ǵasyrdyń talaptaryna daıarlaýdyń qamy.
2. Pragmatızm
Qanymyzǵa sińgen kóptegen daǵdylar men taptaýryn bolǵan qasań qaǵıdalardy ózgertpeıinshe, bizdiń tolyqqandy jańǵyrýymyz múmkin emes.
Tól tarıhymyzǵa, babalarymyzdyń ómir saltyna bir sát úńilip kórsek, shynaıy pragmatızmniń talaı jarqyn úlgilerin tabýǵa bolady.
Halqymyz ǵasyrlar boıy týǵan jerdiń tabıǵatyn kózdiń qarashyǵyndaı saqtap, onyń baılyǵyn únemdi, ári oryndy jumsaıtyn teńdesi joq ekologııalyq ómir saltyn ustanyp keldi.
Tek ótken ǵasyrdyń ortasynda, nebári birneshe jyl ishinde mıllıondaǵan gektar dalamyz aıaýsyz jyrtyldy. Yqylym zamandardan beri urpaqtan urpaqqa jalǵasyp kelgen ulttyq pragmatızm sanaýly jylda adam tanymastaı ózgerip, as ta tók ysyrapshyldyqqa ulasty. Sonyń kesirinen, Jer-Ana jaratylǵannan beri shóbiniń basy tulparlardyń tuıaǵymen ǵana taptalǵan dalanyń barlyq qunary qurdymǵa ketti. Túgin tartsań maıy shyǵatyn myńdaǵan gektar mııaly jerlerimiz ekologııalyq apat aımaqtaryna, Aral teńizi ańqasy kepken qý medıen shólge aınaldy.
Osynyń bári - jerge asa nemquraıly qaraýdyń ay mysaly.
Biz jańǵyrý jolynda babalardan mıras bolyp, qanymyzǵa sińgen, búginde tamyrymyzda búlkildep jatqan izgi qasıetterdi qaıta túletýimiz kerek.
Pragmatızm - ózińniń ulttyq jáne jeke baılyǵyńdy naqty bilý, ony únemdi paıdalanyp, soǵan sáıkes bolashaǵyńdy josparlaı alý, ysyrapshyldyq pen astamshylyqqa, dańǵoılyq pen kerdeńdikke jol bermeý degen sóz. Qazirgi qoǵamda shynaıy mádenıettiń belgisi - orynsyz sán-saltanat emes. Kerisinshe, ustamdylyq, qanaǵatshyldyq pen qarapaıymdylyq, únemshildik pen oryndy paıdalaný kórgendilikti kórsetedi.
Naqty maqsatqa jetýge, bilim alýǵa, salamatty ómir saltyn ustanýǵa, kásibı turǵydan jetilýge basymdyq bere otyryp, osy jolda ár nárseni utymdy paıdalaný - minez-qulyqtyń pragmatızmi degen osy.
Bul - zamanaýı álemdegi birden-bir tabysty úlgi. Ult nemese jeke adam naqty bir mejege bet túzep, soǵan maqsatty túrde umtylmasa, erteń iske aspaq túgili, eldi qurdymǵa bastaıtyn popýlıstik ıdeologııalar paıda bolady.
Ókinishke qaraı, tarıhta tutas ulttardyń eshqashan oryndalmaıtyn eles ıdeologııalarǵa shyrmalyp, aqyry sý túbine ketkeni týraly mysaldar az emes. Ótken ǵasyrdyń basty úsh ıdeologııasy - kommýnızm, fashızm jáne lıberalızm bizdiń kóz aldymyzda kúıredi.
Búginde radıkaldy ıdeologııalar ǵasyry kelmeske ketti. Endi aıqyn, túsinikti jáne bolashaqqa jiti kóz tikken baǵdarlar kerek. Adamnyń da, tutas ulttyń da naqty maqsatqa jetýin kózdeıtin osyndaı baǵdarlar ǵana damýdyń kógine temirqazyq bola alady. Eń bastysy, olar eldiń múmkindikteri men shama-sharqyn muqııat eskerýge tıis.
ıAǵnı, realızm men pragmatızm ǵana taıaý onjyldyqtardyń urany bolýǵa jaraıdy.
3. Ulttyq biregeılikti saqtaý
Ulttyq jańǵyrý degen uǵymnyń ózi ulttyq sananyń kemeldenýin bildiredi.
Onyń eki qyry bar.
Birinshiden, ulttyq sana-sezimniń kókjıegin keńeıtý.
Ekinshiden, ulttyq bolmystyń ózegin saqtaı otyryp, onyń birqatar sıpattaryn ózgertý.
Qazir saltanat quryp turǵan jańǵyrý úlgileriniń qandaı qateri bolýy múmkin?
Qater jańǵyrýdy árkimniń ulttyq damý úlgisin bárine ortaq, ámbebap úlgige almastyrý retinde qarastyrýda bolyp otyr. Alaıda, ómirdiń ózi bul paıymnyń túbirimen qate ekenin kórsetip berdi. Іs júzinde árbir óńir men árbir memleket óziniń derbes damý úlgisin qalyptastyrýda.
Ulttyq salt-dástúrlerimiz, tilimiz ben mýzykamyz, ádebıetimiz, joralǵylarymyz, bir sózben aıtqanda ulttyq rýhymyz boıymyzda máńgi qalýǵa tıis.
Abaıdyń danalyǵy, Áýezovtiń ǵulamalyǵy, Jambyldyń jyrlary men Qurmanǵazynyń kúıleri, ǵasyrlar qoınaýynan jetken babalar úni - bular bizdiń rýhanı mádenıetimizdiń bir parasy ǵana.
Sonymen birge, jańǵyrý uǵymynyń ózi meılinshe kónergen, jahandyq álemmen qabyspaıtyn keıbir daǵdylar men ádetterden arylý degendi bildiredi.
Mysaly, jershildikti alaıyq. Árıne, týǵan jerdiń tarıhyn bilgen jáne ony maqtan etken durys. Biraq, odan da mańyzdyraq máseleni - ózińniń birtutas uly ulttyń perzenti ekenińdi umytýǵa áste bolmaıdy.
Biz árkim jeke basynyń qandaı da bir iske qosqan úlesi men kásibı biliktiligine qarap baǵalanatyn merıtokratııalyq qoǵam quryp jatyrmyz. Bul júıe jeń ushynan jalǵasqan tamyr-tanystyqty kótermeıdi.
Osynyń bárin egjeı-tegjeıli aıtyp otyrǵandaǵy maqsatym - boıymyzdaǵy jaqsy men jamandy sanamalap, terý emes. Men qazaqstandyqtardyń eshqashan buljymaıtyn eki erejeni túsinip, baıybyna barǵanyn qalaımyn.
Birinshisi - ulttyq kod, ulttyq mádenıet saqtalmasa, eshqandaı jańǵyrý bolmaıdy.
Ekinshisi - alǵa basý úshin ulttyń damýyna kedergi bolatyn ótkenniń kertartpa tustarynan bas tartý kerek.
4. Bilimniń saltanat qurýy
Bilimdi, kózi ashyq, kókiregi oıaý bolýǵa umtylý - bizdiń qanymyzda bar qasıet.
Táýelsizdik jyldarynda qyrýar jumys jasaldy. Biz on myńdaǵan jasty álemniń mańdaıaldy ýnıversıtetterinde oqytyp, daıyndadyq. Bul jumys ótken ǵasyrdyń toqsanynshy jyldarynyń basynda qolǵa alynǵan «Bolashaq» baǵdarlamasynan bastaldy. Elimizde óte joǵary deńgeıdegi birqatar ýnıversıtetter ashyldy, zııatkerlik mektepter júıesi qalyptasty. Basqa da kóptegen is tyndyryldy.
Degenmen, bilimniń saltanaty jalpyǵa ortaq bolýǵa tıis. Onyń aıqyn da, bultartpas sebepteri bar. Tehnologııalyq revolıýtsııanyń betalysyna qarasaq, taıaý onjyldyq ýaqytta qazirgi kásipterdiń jartysy joıylyp ketedi.
Ekonomıkanyń kásiptik sıpaty buryn-sońdy eshbir dáýirde munshama jedel ózgermegen.
Biz búgingi jańa ataýly erteń-aq eskige aınalatyn, júrisi jyldam dáýirge aıaq bastyq. Bul jaǵdaıda kásibin neǵurlym qınalmaı, jeńil ózgertýge qabiletti, asa bilimdar adamdar ǵana tabysqa jetedi.
Osyny bek túsingendikten, biz bilimge bólinetin bıýdjet shyǵystarynyń úlesi jóninen álemdegi eń aldyńǵy qatarly elderdiń sanatyna qosylyp otyrmyz.
Tabysty bolýdyń eń irgeli, basty faktory bilim ekenin árkim tereń túsinýi kerek. Jastarymyz basymdyq beretin mejelerdiń qatarynda bilim árdaıym birinshi orynda turýy shart. Sebebi, qundylyqtar júıesinde bilimdi bárinen bıik qoıatyn ult qana tabysqa jetedi.
5. Qazaqstannyń revolıýtsııalyq emes, evolıýtsııalyq damýy
Bıyl Eýrazııa qurlyǵynyń ulan-ǵaıyr aýmaǵyn astań-kesteń etken 1917 jyldyń qazan aıyndaǵy oqıǵaǵa 100 jyl tolady.
Kúlli HH ǵasyr revolıýtsııalyq silkinisterge toly boldy. Bul osy aýmaqtaǵy barsha ulttarǵa meılinshe áser etip, búkil bolmysyn ózgertti.
Árbir jurt tarıhtan ózinshe taǵylym alady, bul - árkimniń óz erkindegi sharýa. Bireýge ózińniń kózqarasyńdy eriksiz tańýǵa eshqashan bolmaıdy.
Bizge tarıh týraly ózderiniń sýbektıvti paıymdaryn tyqpalaýǵa da eshkimniń qaqysy joq. Ótken HH ǵasyr halqymyz úshin qasiretke toly, zobalań da zulmat ǵasyr boldy.
Birinshiden, ulttyq damýdyń yqylym zamannan jalǵasyp kele jatqan ózimizge ǵana tán joly birjola kúıretilip, qoǵamdyq qurylymnyń bizge jat úlgisi eriksiz tańyldy.
Ekinshiden, ultymyzǵa adam aıtqysyz demografııalyq soqqy jasaldy. Onyń jarasy bir ǵasyrdan beri áli jazylmaı keledi.
Úshinshiden, qazaqtyń tili men mádenıeti qurdymǵa kete jazdady.
Tórtinshiden, elimizdiń kóptegen óńirleri ekologııalyq apat aımaqtaryna aınaldy.
Árıne, tarıh tek aqtańdaqtardan turmaıdy.
HH ǵasyr Qazaqstanǵa birqatar ıgilikterin de berdi.
Indýstrııalandyrýdy, áleýmettik jáne óndiristik ınfraqurylymdardyń qurylýyn, jańa ıntellıgentsııanyń qalyptasýyn osyǵan jatqyzýǵa bolady. Bul kezeńde elimizde belgili bir jańǵyrý boldy. Biraq, bul - ulttyń emes, aýmaqtyń jańǵyrýy edi. Biz tarıhtyń sabaǵyn aıqyn túsinýimiz kerek. Revolıýtsııalar dáýiri áli bitken joq. Tek onyń formasy men mazmuny túbegeıli ózgerdi.
Bizdiń keshegi tarıhymyz bultartpas bir aqıqatqa - evolıýtsııalyq damý ǵana ulttyń órkendeýine múmkindik beretinine kózimizdi jetkizdi. Budan sabaq ala bilmesek, taǵy da tarıhtyń temir qaqpanyna túsemiz. Endeshe, evolıýtsııalyq damý qaǵıdasy árbir qazaqstandyqtyń jeke basynyń derbes baǵdaryna aınalýǵa tıis. Biraq, qoǵamnyń evolıýtsııalyq damýy qaǵıda retinde máńgi tumshalanýdyń sınonımi emes.
Sol sebepti, tarıhtyń ay sabaǵyn túsinip qana qoımaı, ózimiz kúnde kórip júrgen qazirgi qubylystardan oı túıip, bolashaqtyń betalysyna qarap, paıym jasaı bilý de aıryqsha mańyzdy. Búginde revolıýtsııalar óńin ózgertip, ulttyq, dinı, mádenı, separatıstik perde jamyldy. Biraq, bári de, túptep kelgende, qantógispen, ekonomıkalyq kúıreýmen aıaqtalatynyn kórip otyrmyz. Sondyqtan, álemdegi oqıǵalardy oı eleginen ótkizip, qorytyndy jasaý - qoǵamnyń da, saıası partııalar men qozǵalystardyń da, bilim berý júıesiniń de aýqymdy dúnıetanymdyq, rýhanı jumysynyń bir bóligi.
6. Sananyń ashyqtyǵy
Kóptegen problema álemniń qarqyndy ózgerip jatqanyna qaramastan, buqaralyq sana-sezimniń «ot basy, oshaq qasy» aıasynda qalýynan týyndaıdy. Bir qaraǵanda, jer júzindegi mıllıardtan astam adam óziniń týǵan tilimen qatar, kásibı baılanys quraly retinde japatarmaǵaı oqyp jatqan aǵylshyn tilin bizdiń de jappaı jáne jedel úırenýimiz kerektigi esh dáleldeýdi qajet etpeıtindeı. Eýropalyq Odaqtyń 400 mıllıonnan astam turǵyny ana tilderi - nemis, frantsýz, ıspan, ıtalıan nemese basqa da tilderdi syılamaı ma? Álde 100 mıllıondaǵan qytaı men ındonezııalyqtar, malaılar aǵylshyn tilin erikkennen úırenip jatyr ma?
Bul - bázbireýlerdiń ánsheıin qalaýy emes, jahandyq álemge erkin kirigip, jumys isteýdiń basty sharty. Biraq, másele buǵan da tirelip turǵan joq. Sananyń ashyqtyǵy zerdeniń úsh ereksheligin bildiredi.
Birinshiden, ol dúıim dúnıede, Jer sharynyń ózińe qatysty aýmaǵynda jáne óz elińniń aınalasynda ne bolyp jatqanyn túsinýge múmkindik beredi.
Ekinshiden, ol jańa tehnologııanyń aǵyny alyp keletin ózgeristerdiń bárine daıyn bolý degen sóz. Taıaýdaǵy on jylda bizdiń ómir saltymyz: jumys, turmys, demalys, baspana, adamı qatynas tásilderi, qysqasy, barlyǵy túbegeıli ózgeredi. Biz buǵan da daıyn bolýymyz kerek.
Úshinshiden, bul - ózgelerdiń tájirıbesin alyp, eń ozyq jetistikterin boıǵa sińirý múmkindigi. Azııadaǵy eki uly derjava - Japonııa men Qytaıdyń búgingi kelbeti - osy múmkindikterdi tıimdi paıdalanýdyń naǵyz úlgisi. «Ózimdiki ǵana tańsyq, ózgeniki - qańsyq» dep keri tartpaı, ashyq bolý, basqalardyń eń ozyq jetistikterin qabyldaı bilý, bul - tabystyń kilti, ári ashyq zerdeniń basty kórsetkishteriniń biri.
Eger qazaqstandyqtar jer júzine úıden shyqpaı, terezeden telmirip otyryp baǵa beretin bolsa, álemde, qurlyqta, tipti irgedegi elderde qandaı daýyl soǵyp jatqanyn kóre almaıdy. Kókjıektiń arǵy jaǵynda ne bolyp jatqanyn da bile almaıdy. Tipti, birqatar ustanymdarymyzdy túbegeıli qaıta qaraýǵa májbúrleıtin syrtqy yqpaldardyń baıybyna baryp, túsine de almaı qalady.
ІІ. TAıAÝ JYLDARDAǴY MІNDETTER
Qoǵamdyq sana jańǵyrýdyń negizgi qaǵıdalaryn qalyptastyrýdy ǵana emes, sonymen birge, bizdiń zaman synaǵyna laıyqty tótep berýimizge qajetti naqty jobalardy júzege asyrýymyzdy da talap etedi. Osyǵan baılanysty, men aldaǵy jyldarda myqtap qolǵa alý qajet bolatyn birneshe jobany usynamyn.
Birinshiden, qazaq tilin birtindep latyn álipbıine kóshirý jumystaryn bastaýymyz kerek. Biz bul máselege neǵurlym dáıektilik qajettigin tereń túsinip, baıyppen qarap kelemiz jáne oǵan kirisýge Táýelsizdik alǵannan beri muqııat daıyndaldyq.
Qazaq tiliniń álipbıi tym tereńnen tamyr tartatynyn bilesizder.
VI-VII ǵasyrlar - erte orta ǵasyr kezeńi. Bul ýaqytta Eýrazııa qurlyǵynda ǵylymǵa «Orhon-Enıseı jazýlary» degen ataýmen tanylǵan kóne túrkilerdiń rýnıkalyq jazýy paıda bolyp, qoldanyldy. Bul adamzat tarıhyndaǵy eń kóne álipbılerdiń biri retinde belgili.
V-XV ǵasyrlarda túrki tili Eýrazııa qurlyǵynyń asa aýqymdy bóliginde ultaralyq qatynas tili boldy. Máselen, Altyn Ordanyń búkil resmı qujattary men halyqaralyq hat-habarlary negizinen ortaǵasyrlyq túrki tilinde jazylyp keldi. Halqymyz Islam dinin qabyldaǵan soń rýnıkalyq jazýlar birtindep ysyrylyp, arab tili men arab álipbıi tarala bastady.
H ǵasyrdan HH ǵasyrǵa deıin, 900 jyl boıy Qazaqstan aýmaǵynda arab álipbıi qoldanyldy.
1929 jylǵy 7 tamyzda KSRO Ortalyq Atqarý Komıteti men KSRO Halyq Komıssarlary Keńesiniń Prezıdıýmy latyndandyrylǵan jańa álipbı - «Birtutas túrki alfavıtin» engizý týraly qaýly qabyldady. Latyn álipbıiniń negizinde jasalǵan jazý úlgisi 1929 jyldan 1940 jylǵa deıin qoldanylyp, keıin kırıllıtsaǵa aýystyryldy.
1940 jylǵy 13 qarashada «Qazaq jazýyn latyndandyrylǵan álipbıden orys grafıkasy negizindegi jańa álipbıge kóshirý týraly» zań qabyldandy. Osylaısha, qazaq tiliniń álipbıin ózgertý tarıhy negizinen naqty saıası sebeptermen aıqyndalyp keldi.
Men 2012 jylǵy jeltoqsan aıynda jarııa etken «Qazaqstan-2050» Strategııasynda «2025 jyldan bastap latyn álipbıine kóshýge kirisýimiz kerektigin» málimdedim. Bul - sol kezden barlyq salalarda biz latyn qarpine kóshýdi bastaımyz degen sóz.
ıAǵnı, 2025 jylǵa qaraı is qaǵazdaryn, merzimdi baspasózdi, oqýlyqtardy, bárin de latyn álipbıimen basyp shyǵara bastaýǵa tıispiz.
Ol kezeń de taıap qaldy, sondyqtan biz ýaqyt uttyrmaı, bul jumysty osy bastan qolǵa alýymyz kerek. Biz osynaý aýqymdy jumysty bastaýǵa qajetti daıyndyq jumystaryna qazirden kirisemiz. Úkimet qazaq tilin latyn álipbıine kóshirýdiń naqty kestesin jasaýy kerek.
Latynshaǵa kóshýdiń tereń logıkasy bar. Bul qazirgi zamanǵy tehnologııalyq ortanyń, kommýnıkatsııanyń, sondaı-aq, HHІ ǵasyrdaǵy ǵylymı jáne bilim berý protsesiniń erekshelikterine baılanysty.
Mektep qabyrǵasynda balalarymyz aǵylshyn tilin oqyp, latyn áripterin onsyz da úırenip jatyr. Sondyqtan, jas býyn úshin eshqandaı qıyndyq, kedergiler bolmaq emes.
2017 jyldyń aıaǵyna deıin ǵalymdardyń kómegimen, barsha qoǵam ókilderimen aqyldasa otyryp, qazaq álipbıiniń jańa grafıkadaǵy biryńǵaı standartty nusqasyn qabyldaý kerek. 2018 jyldan bastap jańa álipbıdi úıretetin mamandardy jáne orta mektepterge arnalǵan oqýlyqtardy daıyndaýǵa kirisýimiz qajet.
Aldaǵy 2 jylda uıymdastyrý jáne ádistemelik jumystar júrgizilýge tıis. Árıne, jańa álipbıge beıimdelý kezeńinde belgili bir ýaqyt kırıllıtsa alfavıti de qoldanyla turady. Ekinshiden, qoǵamdyq jáne gýmanıtarlyq ǵylymdar boıynsha «Jańa gýmanıtarlyq bilim. Qazaq tilindegi 100 jańa oqýlyq» jobasyn qolǵa alamyz.
Onyń máni mynada:
1. Biz tarıh, saıasattaný, áleýmettaný, fılosofııa, psıhologııa, mádenıettaný jáne fılologııa ǵylymdary boıynsha stýdentterge tolyqqandy bilim berýge qajetti barlyq jaǵdaıdy jasaýǵa tıispiz. Gýmanıtarlyq zııaly qaýym ókilderi elimizdiń joǵary oqý oryndaryndaǵy gýmanıtarlyq kafedralardy qaıta qalpyna keltirý arqyly memlekettiń qoldaýyna ıe bolady. Bizge ınjenerler men dárigerler ǵana emes, qazirgi zamandy jáne bolashaqty tereń túsine alatyn bilimdi adamdar da aýadaı qajet.
2. Biz aldaǵy birneshe jylda gýmanıtarlyq bilimniń barlyq baǵyttary boıynsha álemdegi eń jaqsy 100 oqýlyqty ártúrli tilderden qazaq tiline aýdaryp, jastarǵa dúnıe júzindegi tańdaýly úlgilerdiń negizinde bilim alýǵa múmkindik jasaımyz. 2018-2019 oqý jylynyń ózinde stýdentterdi osy oqýlyqtarmen oqyta bastaýǵa tıispiz.
3. Ol úshin qazirgi aýdarmamen aınalysatyn qurylymdar negizinde memlekettik emes Ulttyq aýdarma bıýrosyn qurý kerek. Ol Úkimettiń tapsyrysy boıynsha 2017 jyldyń jazynan tıisti jumystarǵa kirise bergeni jón.
Bul baǵdarlama arqyly nege qol jetkizemiz?
Eń aldymen, júz myńdaǵan stýdentke jańa sapalyq deńgeıde bilim bere bastaımyz. Bul - bilim salasyndaǵy jahandyq básekege neǵurlym beıimdelgen mamandardy daıarlaý degen sóz.
Oǵan qosa, jańa mamandar ashyqtyq, pragmatızm men básekelik qabilet sııaqty sanany jańǵyrtýdyń negizgi qaǵıdalaryn qoǵamda ornyqtyratyn basty kúshke aınalady. Osylaısha, bolashaqtyń negizi bilim ordalarynyń aýdıtorııalarynda qalanady.
Bizdiń áleýmettik jáne gýmanıtarlyq bilimimiz uzaq jyldar boıy bir ǵana ilimniń aıasynda shektelip, dúnıege bir ǵana kózqaraspen qaraýǵa májbúr boldyq. Álemniń úzdik 100 oqýlyǵynyń qazaq tilinde shyǵýy 5-6 jyldan keıin-aq jemisin bere bastaıdy. Sol sebepti, ýaqyt uttyrmaı, eń zamanaýı, tańdaýly úlgilerdi alyp, olardyń qazaq tilindegi aýdarmasyn jasaýymyz kerek.
Bul - memlekettiń mindeti.
Úkimet muny aýdarmashy mamandarmen qamtamasyz etý, avtorlyq quqyq, oqý-ádistemelik baǵdarlamalar men professorlyq-oqytýshylyq quramdy belgileý sııaqty jaıttardy eskere otyryp, keshendi túrde sheshýi kerek.
Úshinshiden, Qazaq «Týǵan jerge týyńdy tik» dep beker aıtpaǵan.
Patrıotızm kindik qanyń tamǵan jerińe, ósken aýylyńa, qalań men óńirińe, ıaǵnı týǵan jerińe degen súıispenshilikten bastalady. Sol sebepti, men «Týǵan jer» baǵdarlamasyn qolǵa alýdy usynamyn. Onyń aýqymy izinshe op-ońaı keńeıip, «Týǵan elge» ulasady. Máselen, «Aýylym - ánim» atty ándi aıtqanda, «Týǵan jerin súıe almaǵan, súıe alar ma týǵan elin» dep shyrqaıtyn edik qoı. Bajaılap qarasaq, bul - maǵynasy óte tereń sózder.
Baǵdarlama nege «Týǵan jer» dep atalady? Adam balasy - sheksiz zerdeniń ǵana emes, ǵajaıyp sezimniń ıesi. Týǵan jer - árkimniń shyr etip jerge túsken, baýyrynda eńbektep, qaz basqan qasıetti mekeni, talaı jannyń ómir-baqı turatyn ólkesi. Ony qaıda júrse de júreginiń túbinde áldılep ótpeıtin jan balasy bolmaıdy. Týǵan jerge, onyń mádenıeti men salt-dástúrlerine aıryqsha ińkárlikpen atsalysý - shynaıy patrıotızmniń mańyzdy kórinisteriniń biri.
Bul kez kelgen halyqty ánsheıin birige salǵan qaýym emes, shyn mánindegi ult etetin mádenı- genetıkalyq kodynyń negizi.
Bizdiń babalarymyz ǵasyrlar boıy ushqan qustyń qanaty talyp, júgirgen ańnyń tuıaǵy tozatyn ulan-ǵaıyr aýmaqty ǵana qorǵaǵan joq. Olar ulttyń bolashaǵyn, keler urpaǵyn, bizdi qorǵady. San taraptan suqtanǵan jat jurtqa Atamekenniń qarys qadamyn da bermeı, urpaǵyna mıras etti. Týǵan jerge degen súıispenshilik neni bildiredi, jalpy, baǵdarlamanyń máni nede?
Birinshi, bul bilim berý salasynda aýqymdy ólketaný jumystaryn júrgizýdi, ekologııany jaqsartýǵa jáne eldi mekenderdi abattandyrýǵa basa mán berýdi, jergilikti deńgeıdegi tarıhı eskertkishter men mádenı nysandardy qalpyna keltirýdi kózdeıdi.
Patrıotızmniń eń jaqsy úlgisi orta mektepte týǵan jerdiń tarıhyn oqýdan kórinis tapsa ıgi. Týǵan jerdiń árbir saıy men qyrqasy, taýy men ózeni tarıhtan syr shertedi. Árbir jer ataýynyń tórkini týraly talaı-talaı ańyzdar men áńgimeler bar. Árbir ólkeniń halqyna sýyqta pana, ystyqta saıa bolǵan, esimderi el esinde saqtalǵan birtýar perzentteri bar. Osynyń bárin jas urpaq bilip ósýge tıis.
Ekinshi, basqa aımaqtarǵa kóship ketse de týǵan jerlerin umytpaı, oǵan qamqorlyq jasaǵysy kelgen kásipkerlerdi, sheneýnikterdi, zııaly qaýym ókilderi men jastardy uıymdastyryp, qoldaý kerek. Bul - qalypty jáne shynaıy patrıottyq sezim, ol árkimde bolýy múmkin. Oǵan tyıym salmaı, kerisinshe, yntalandyrý kerek.
Úshinshi, jergilikti bılik «Týǵan jer» baǵdarlamasyn jınaqylyqpen jáne júıelilikpen qolǵa alýǵa tıis. Bul jumysty óz betimen jiberýge bolmaıdy, muqııat oılastyryp, halyqqa durys túsindirý qajet. Týǵan jerine kómek jasaǵan jandardy qoldap-qurmetteýdiń túrli joldaryn tabý kerek. Bul jerde de kóp jumys bar.
Osy arqyly qalalardy kógaldandyrýǵa, mektepterdi kompıýterlendirýge, jergilikti joǵary oqý oryndaryna demeýshilik jasaýǵa, mýzeıler men galereıalar qoryn baıyta túsýge bolady. Qysqasha aıtqanda, «Týǵan jer» baǵdarlamasy jalpyulttyq patrıotızmniń naǵyz ózegine aınalady.
Týǵan jerge degen súıispenshilik Týǵan elge - Qazaqstanǵa degen patrıottyq sezimge ulasady. Tórtinshiden, jergilikti nysandar men eldi mekenderge baǵyttalǵan «Týǵan jer» baǵdarlamasynan bólek, biz halyqtyń sanasyna odan da mańyzdyraq - jalpyulttyq qasıetti oryndar uǵymyn sińirýimiz kerek.
Ol úshin «Qazaqstanyń qasıetti rýhanı qundylyqtary» nemese «Qazaqstannyń kıeli jerleriniń geografııasy» jobasy kerek. Árbir halyqtyń, árbir órkenıettiń barshaǵa ortaq qasıetti jerleri bolady, ony sol halyqtyń árbir azamaty biledi.
Bul - rýhanı dástúrdiń basty negizderiniń biri. Biz - ulan-ǵaıyr jeri men asa baı rýhanı tarıhy bar elmiz. Uly Dalanyń kóz jetkizgisiz keń-baıtaq aýmaǵy tarıhta túrli ról atqarǵan. Biraq, osynaý rýhanı geografııalyq beldeýdi meken etken halyqtyń tonnyń ishki baýyndaı baılanysy eshqashan úzilmegen. Biz tarıhymyzda osynaý kórkem, rýhanı, qasterli jerlerimizdiń birtutas jelisin buryn-sońdy jasaǵan emespiz.
Másele elimizdegi eskertkishterdi, ǵımarattar men kóne qalalardy qalpyna keltirýde turǵan joq.
Ideıanyń túpki tórkini Ulytaý tórindegi jádigerler keshenin, Qoja Ahmet ıAsaýı mavzoleıin, Tarazdyń ejelgi eskertkishterin, Beket ata kesenesin, Altaıdaǵy kóne qorymdar men Jetisýdyń kıeli mekenderin jáne basqa da jerlerdi ózara sabaqtastyra otyryp, ult jadynda birtutas keshen retinde ornyqtyrýdy meńzeıdi.
Munyń bári tutasa kelgende halqymyzdyń ulttyq biregeıliginiń myzǵymas negizin quraıdy. Biz jat ıdeologııalardyń áseri týraly aıtqanda, olardyń artynda basqa halyqtardyń belgili bir qundylyqtary men mádenı sımvoldary turǵanyn este ustaýymyz kerek.
Tıisinshe, olarǵa ózimizdiń ulttyq qundylyqtarymyz arqyly ǵana tótep bere alamyz. Qazaqstannyń qasıetti jerleriniń mádenı-geografııalyq beldeýi - neshe ǵasyr ótse de bizdi kez kelgen rýhanı jutańdyqtan saqtap, aman alyp shyǵatyn sımvoldyq qalqanymyz ári ulttyq maqtanyshymyzdyń qaınar bulaǵy. Ol - ulttyq biregeılik negizderiniń basty elementteriniń biri. Sondyqtan, myńjyldyq tarıhymyzda biz alǵash ret osyndaı aýqymdy jobany jasap, júzege asyrýǵa tıispiz.
Bıyl Úkimet jurtshylyqpen aqyldasa otyryp, jobany ázirleýi kerek. Onda úsh másele qamtylǵany jón. Naqtyraq aıtqanda:
1. Atalǵan «Mádenı-geografııalyq beldeýdiń» róli men oǵan enetin oryndar týraly árbir qazaqstandyq bilýi úshin oqý-aǵartý daıyndyǵyn júrgizý qajet.
2. BAQ osydan týyndaıtyn ulttyq aqparattyq jobalarmen júıeli túrde, myqtap aınalysýy kerek.
3. Іshki jáne syrtqy mádenı týrızm halqymyzdyń osy qasterli muralaryna súıenýge tıis. Mádenı mańyzdylyǵy turǵysynan bizdiń Túrkistan nemese Altaı - ulttyq nemese qurlyqtyq qana emes, jahandyq aýqymdaǵy qundylyqtar.
Besinshiden, zamanaýı álemdegi básekelik qabilet - mádenıettiń de básekelik qabileti degen sóz. AQSh-tyń «qyrǵı-qabaq soǵys» kezindegi tabysynyń qomaqty bóligi Gollıvýdtyń enshisinde. Biz HHІ ǵasyrdyń jahandyq kartasynda eshkimge uqsamaıtyn, derbes orny bar ult bolamyz desek, «Jahandaǵy zamanaýı qazaqstandyq mádenıet» jobasyn iske asyrýǵa tıispiz.
Álem bizdi qara altynmen nemese syrtqy saıasattaǵy iri bastamalarymyzben ǵana emes, mádenı jetistikterimizben de tanýy kerek. Bul joba neni kózdeıdi?
Birinshi, otandyq mádenıet BUU-nyń alty tili - aǵylshyn, orys, qytaı, ıspan, arab jáne frantsýz tilderinde sóıleýi úshin maqsatty ustanym bolýy shart.
Ekinshi, ol búgingi qazaqstandyqtar jasaǵan jáne jasap jatqan zamanaýı mádenıet bolýǵa tıis.
Úshinshi, mádenı qazynalarymyzdy álem jurtshylyǵyna tanystyrýdyń múldem jańa tásilderin oılastyrý kerek. Mádenı ónimderimiz tek kitap túrinde emes, ártúrli mýltımedıalyq tásildermen de shyqqany abzal.
Tórtinshi, buǵan aýqymdy memlekettik qoldaý jasalýy qajet. Syrtqy ister, Mádenıet jáne sport, Aqparat jáne kommýnıkatsııalar mınıstrlikteri júıeli túrde, qoıan-qoltyq jumys isteýi kerek.
Besinshi, bul jumysta shyǵarmashylyq zııaly qaýym, onyń ishinde Jazýshylar odaǵy men Ǵylym akademııasy, ýnıversıtetter men qoǵamdyq uıymdar úlken ról atqarýǵa tıis. Biz zamanaýı mádenıetimizdiń qandaı ókilderi álemdik arenaǵa jol tartýy kerektigin anyqtap alýymyz kerek. Ulttyq mádenıetimizdiń ozyq úlgilerin iriktep alǵannan keıin shetelderde olardy tanystyrý rásimderin ótkizemiz. 2017 jyl jer júzine mádenıet salasyndaǵy qaı jetistikterimizdi kórsete alatynymyzdy aıqyndap alý turǵysynan sheshýshi jyl bolmaq. Sodan soń biregeı baǵdarlamany 5-7 jylda tyńǵylyqty júzege asyramyz. Osylaısha, myń jyldyq tarıhymyzda tól mádenıetimiz tuńǵysh ret álemniń barlyq qurlyqtaryna jol tartyp, basty tilderinde sóıleıtin bolady.
Altynshydan, ult maqtanyshy bizdiń burynǵy ótken batyr babalarymyz, danagóı bılerimiz ben jyraýlarymyz ǵana bolmaýǵa tıis. Men búgingi zamandastarymyzdyń jetistikteriniń tarıhyna da nazar aýdarýdy usynamyn. Bul ıdeıany «Qazaqstandaǵy 100 jańa esim» jobasy arqyly iske asyrǵan jón.
Elimizdiń Táýelsizdik jylnamasy jazyla bastaǵanyna nebári 25 jyl boldy. Bul - tarıh turǵysynan qas qaǵym sát desek te, elimiz úshin ǵasyrǵa bergisiz kezeń. Árıne, jasalǵan jumystardyń mańyzy men aýqymyna eshbir kúmán joq. Degenmen, osy qyrýar isti atqarǵan, el damýyna zor úles qosqan azamattardyń ózderi men olardyń tabysqa jetý tarıhy ádette qurǵaq faktiler men tsıfrlardyń tasasynda qalyp qoıady.
Shyn máninde, Qazaqstannyń árbir jetistiginiń artynda alýan túrli taǵdyrlar tur. «Qazaqstandaǵy 100 jańa esim» jobasy - Táýelsizdik jyldarynda tabysqa jetken, elimizdiń ár óńirinde turatyn túrli jastaǵy, san alýan etnos ókilderiniń tarıhy.
Jobada naqty adamdardyń naqty taǵdyrlary men ómirbaıandary arqyly búgingi, zamanaýı Qazaqstannyń kelbeti kórinis tabady. Biz «Janyńda júr jaqsy adam» degen sózdiń baıybyna bara bermeımiz. Shyn máninde, Táýelsizdik dáýirinde óziniń eńbegimen, bilimimen, ónerimen ozyp shyqqan qanshama zamandastarymyz bar. Olardyń júrip ótken joldary - kez kelgen statıstıkadan artyq kórsetkish. Sondyqtan, olardy televızııalyq derekti týyndylardyń keıipkerine aınaldyrýymyz kerek.
Jastar ómirge shynaıy kózben qarap, óz taǵdyrlaryna ózderi ıelik ete alatyn azamattar bolýy úshin olarǵa úlgi usynýymyz kerek. Qazirgi medıamádenıetti sýyryla sóıleıtin «sheshender» emes, ómirdiń ózinen alynǵan shynaıy oqıǵalar qalyptastyrady. Mundaı oqıǵalardy kórsetý buqaralyq aqparat quraldarynyń basty nysanasyna aınalýǵa tıis.
Bul joba úsh máseleni sheshýge baǵyttalǵany jón.
1. Aqylymen, qolymen, darynymen zamanaýı Qazaqstandy jasap jatqan naqty adamdardy qoǵamǵa tanytý.
2. Olarǵa aqparattyq qoldaý jasap, tanymal etýdiń jańa mýltımedıalyq alańyn qalyptastyrý.
3. «100 jańa esim» jobasynyń óńirlik nusqasyn jasaý. El-jurt ultymyzdyń altyn qoryna enetin tulǵalardy bilýge tıis.
QORYTYNDY
Memleket pen ult quryshtan quıylyp, qatyp qalǵan dúnıe emes, únemi damyp otyratyn tiri aǵza ispetti.
Ol ómir súrý úshin zaman aǵymyna sanaly túrde beıimdelýge qabiletti bolýy kerek. Jańa jahandyq úrdister eshkimnen suramaı, esik qaqpastan birden tórge ozdy. Sondyqtan, zamanǵa sáıkes jańǵyrý mindeti barlyq memleketterdiń aldynda tur.
Synaptaı syrǵyǵan ýaqyt eshkimdi kútip turmaıdy, jańǵyrý da tarıhtyń ózi sııaqty jalǵasa beretin protsess.
Eki dáýir túıisken óliara shaqta Qazaqstanǵa túbegeıli jańǵyrý jáne jańa ıdeıalar arqyly bolashaǵyn baıandy ete túsýdiń teńdessiz tarıhı múmkindigi berilip otyr.
Men barsha qazaqstandyqtar, ásirese, jas urpaq jańǵyrý jónindegi osynaý usynystardyń mańyzyn tereń túsinedi dep senemin.
Jańa jaǵdaıda jańǵyrýǵa degen ishki umtylys - bizdiń damýymyzdyń eń basty qaǵıdasy. Ómir súrý úshin ózgere bilý kerek. Oǵan kónbegender tarıhtyń shańyna kómilip qala beredi.
