Aǵzasynan tumaýdyń da, koronavırýstyń da oń nátıjesi anyqtalǵan adamdar bar – Aınagúl Qýatbaeva

NUR-SULTAN. QazAqparat – QR Densaýlyq saqtaý mınıstrligi Qoǵamdyq densaýlyq saqtaý ulttyq ortalyǵy fılıaly «Sanıtarlyq-epıdemıologııalyq saraptama jáne monıtorıng ǵylymı- praktıkalyq ortalyǵy» dırektory Aınagúl Qýatbaeva QazAqapart oqyrmandaryna koronavırýstyń «omıkron» shtamymen aýyrmaýdyń jáne kúresýdiń joldary týraly keńes berdi.

Bilikti maman áleýmettik jelide jıi qoıylyp júrgen túsiniksiz suraqtarǵa jaýap berdi.

- «Omıkron» juqtyrdym-aý degen kúdik paıda bolsa, eń birinshi ne isteý kerek? PTR-test tapsyrý mindetti me? Mindetti bolmasa, kádimgi tumaýdan qalaı ajyratý kerek ?

- Bul turǵyda bizdegi densaýlyq saqtaý júıesinde naýqastarǵa úıge dáriger shaqyrý prıntsıpi saqtalǵan. ıAǵnı, úı jaǵdaıynda dárigerlerge habarlap, óziniń jaǵdaıy týraly málimetti berý kerek. Sonymen qatar, úı jaǵdaıynda kimmen qarym-qatynasta bolsa, solardyń bárin jipke tizip berýi shart. Sebebi «omıkron» shtamynyń tez taralýyna baılanysty, juqtyrý qasıetiniń óte joǵary bolýyna baılanysty sońǵy 5-7 kúnniń ishinde qarym-qatynasta bolǵan adamdardyń basym kópshiligi «omıkron» shtamyn juqtyrǵan bolýy múmkin. Onyń ishinde, árıne, buryn vaktsına alǵan, tolyqqandy alǵan jáne revaktsınatsııasy bar adamdarǵa juqpaýy múmkin. Aýyrýdy ótkergenine 3 aı bolmaǵan azamattarda da vırýs juqtyrý yqtımaldyǵy vaktsına almaǵan, aýyryp kórmegen adamdarǵa qaraǵanda tómenirek bolady.

- Tumaýdy «omıkron» eken dep qabyldap, soǵan saı em jasaý qanshalyqty qaýipti ? Ekeýin emdeýdiń tásilderi birdeı dep aıta alamyz ba ?

- Biz tumaý boıynsha epıedmıologııalyq maýsymdy kúz aılarynan kóktem aılarynyń sońyna deıingi aralyqpen esepteımiz. Tumaýdyń 2020-2021 jylǵy epıdemıologııalyq maýsymy kezinde koronavırýs jiti respıratorlyq vırýstardyń qozdyrǵyshtaryna qatar teksergen kezde tumaýdyń vırýsy aınalymda óte az bolǵanyn kórgenbiz. Tek bizdiń memleket qana emes, jer sharynda sondaı qubylys baıqalǵan. Adamdardyń sol kezde bir mezette óte kóp aýrýyna baılanysty, bálkim tabıǵattaǵy qozdyrǵyshtar ortasyndaǵy óz zańdylyqtaryna baılanysty da shyǵar, keıbir vırýstar basym bolǵan saıyn basqa bir vırýstardyń tsırkýlıatsııasy tejeledi. Ony pandemııanyń alǵashqy jylyndaǵy epıdemıologııalyq maýsymda kórdik. Jazda koronavırýstyń taralýy men saldary qatty boldy da, adamdar tumaýdyń 2020 jylǵy kúzdegi epıdemıologııalyq maýsymyna asqan daıyndyqpen keldi. Jappaı maska taǵyp, qolymyzdy qaıta-qaıta antıseptıkpen tazalap, tipti qolǵap kıip, vırýs tumaýmen qatar tımeýi úshin barynsha saq júrdik. Sol mezette kóptegen memleketter sııaqty bizde de tumaý vırýsynyń aınalymy óte sırek boldy. Al 2021 jyldyń kúzinen bastap tumaýdyń da, onyń ishinde «H3N2» degen vırýstyń aınalymda óte belsendi ekenin kórip otyrmyz. Jiti respıratorlyq juqtyrǵyshtardyń qozdyrǵyshtary tumaýmen qosqanda 200-den astam túrge bólinedi. Koronavırýstyń jeńil ótetin túrimen salystyrsaq, olardyń da klınıkalyq kórinisteri óte uqsas. ıAǵnı, denede azdap delsaldyq bolýy múmkin, bas aýrýy múmkin. Sharshaǵyshtyq paıda bolyp, keıbir adamdardyń tábeti buzylýy yqtımal. Keıbir adamdardyń denedegi delsaldyǵy uzaqqa sozylmaı, tez arada aıyǵyp ketedi. Bul – jete respıratorlyq juqpalarǵa tán klınıkalyq belgiler. Osyǵan baılanysty «ózdiginen ótip ketetin tumaýymyz» ǵoı dep koronavırýsqa atústi qaraýǵa bolmaıdy degendi aıtqymyz kelip otyr. Sebebi koronavırýsty buryn aýyrmaǵan adamdar juqtyrýy múmkin. Qazir ekinshi ret nemese úshinshi ret aýyrǵan, biraq ásirese júrek-qan tamyrlar júıesinde, ımmýnıtet júıesinde, endokrındik júıede sozylmaly aýrýlary bar, qant dıabetine shaldyqqan adamdarǵa óte aýyr tııýi múmkin. Júkti áıelderge, bala emizip júrgen analarǵa, jas balalarǵa aýyr tııýi múmkin. Degenmen, «omıkronnyń» aınalymda júrgenine birtalaı ýaqyt boldy ǵoı. Kóptegen memleketterdegi klınıtsısterdiń, ınfektsıonıster men epıdemıologtardyń málimetterine qarap, zerttep kórsek, shynymen-aq osynyń aldyndaǵy «delta» shtamyna qaraǵanda munyń ınkýbatsııalyq nemese jasyryn kezeńi óte qysqa. 5-7 kúnge deıin qysqarǵan. Klınıkalyq belgileri negizinen jeńil túrde ótip jatqanyn kórip otyrmyz. Osyǵan baılanysty jiti respıratorlyq vırýstarmen, tumaýmen shatastyrý yqtımaldyǵy óte joǵary. Biraq tumaý kezinde koronavırýs vırýsynyń buǵan deıingi shtamdary sııaqty dene qyzýy óte joǵary kóteriledi. Ony da bilýimiz kerek. Sonymen qatar, tumaý da, omıkron «shtamy» da tez taraıdy.

Bizde zerthanalyq deńgeıde bir adamnan bir ýaqytta tumaýdyń da, koronavırýstyń da oń nátıjesi anyqtalǵan kezder bolyp jatyr. Biren-saran, biraq tirkelip jatyr. Ondaı naýqastardyń jaǵdaıy, árıne, aýyrlaý ótedi. Degenmen ólim-jitimmen aıaqtalǵan jaǵdaı bolǵan joq. Onyń bárin zerttep, bilip otyrmyz.

Osy tusta aıtatynymyz, halyq eń birinshi neni bilý kerek? Qolynyń astynda medıtsınalyq kómek pen keńes suraıtyn adamdardyń telefon nómirleri daıyn turýy kerek. Óziniń ýchaskelik dárigerlerimen habarlasyp otyrý qajet. Úı jaǵdaıynda ońdy-soldy vırýsqa qarsy preparattardy, onyń ishinde quramynda atsetıl qyshqyly bar preparattardy, ásirese júrek-qantamyr júıesinde belgili bir aýrýlary bar, 14,18 jasqa deıingi jastarǵa, júkti áıelderge dene qyzýyn túsirý úshin ońdy-soldy ishe berýge bolmaıdy.

Antıbıotıkterdi de qalaı bolsa solaı qoldana berýge bolmaıdy. Sebebi onyń bári paıdasy bolmaǵanymen qatar, zııan keltirýi múmkin.

- «Omıkron» órship turǵan kezde ár úıde qandaı preparattar bolýy kerek?

- Ózim dáriger bolsam da, úıde dári ustaǵandy jaqtyrmaımyn. Dáriniń qoryn jasap, «artyq bolmaıdy» degen nıetpen aqsha shyǵyndap ákelip alyp, durys saqtamaı, keıin kerek bolmaı qalǵandyqtan bosqa tastaýdyń bári basy artyq shyǵyn negizi. Dárigerge, medıtsınalyq kómekke júginý arqyly, mamannyń keńesimen kórsetilgen dárini ǵana satyp alýǵa keńes beremin. Qysqasy, árbir naýqas dárigerge qaralý arqyly, dál sol kezdegi densaýlyq jaǵdaıyna baılanysty dári qoldaný kerek.

- «Omıkrondy» neǵurlym erte anyqtap emdeýdiń mańyzy nede? Keshigip baryp emdese, saldary qandaı bolýy múmkin?

- «Omıkron» nemese «delta» bola ma, «alfa» nemese «betta» bola ma, basqa shtamdar bola ma, eń birinshi PTR-cynama tapsyrǵan kezde koronavıýrspen aýyrǵanyńyz týraly «oń» nemese «teris» nátıje belgili bolady. Eger oń nátıje bolsa, naýqastardyń bárinde qandaı shtamm bar ekenin anyqtaýdyń qajeti joq. Bizdiń jaǵdaıymyzda ásirese «omıkrondy» anyqtaý óte qymbatqa túsedi. 96 synamany tekserýdiń ózine birneshe mıllıon teńge jumsaımyz. Almaty qalasyndaǵy Ulttyq Tumaý oralyǵynyń referenttik zerthanasy bar. Ár óńirden alynǵan koronavıýrstyń oń nátıjeli synamalaryn osy zertthananyń mamandary arnaıy qondyrǵylardyń kómegimen «24/7» rejımi boıynsha zertteıdi. ıAǵnı, mamandar ár óńirden synamalardy iriktep, aı saıyn tekserip otyrady. Bul naýqastardyń arasynda qandaı shtamnyń basym ekenin bilip otyrý úshin kerek. Demek, ár naýqasqa ındıvıdýaldy dıagnoz qoıyp, shtamyn anyqtaý maqsat emes. Aınalamyzda koronavırýstyń qaı túri basymyraq aınalymda júrgenin túsiný qajet. Osyǵan baılanysty Dúnıejúzilik densaýlyq saqtaý uıymynyń nusqaýlaryn, halyqaralyq tájirıbeni negizge ala otyryp, karatındıdik nemese oqshaýlaý ýaqytyn qysqartyp otyrmyz. Buryn 14 bolsa, qazir 7-10 kún bolyp bekitildi. Jumysqa shyǵardyń aldynda PTR-test tapsyryp, koronavırýstyń teris nátıjesi bolǵan adamdar burynǵydaı 14 kún emes, 7-10 kún kútedi.

- «Omıkron» shtamy jasóspirimder men jastardyń arasynda tez tarap jatqany týraly kóp aıtylýda. Al aǵzaǵa tıgizetin zııany boıynsha jas aıyrmashylyǵyna qaraı erekshelikteri bar ma? Egde tartqan adamdarǵa, orta jastaǵy adamdarǵa, balalarǵa, júkti áıelderge, sozylmaly aýrýlary bar adamdarǵa qalaı áser etedi ?

- Árıne, jas balalardyń ishinde shynymen-aq dınamıkasy joǵary ekenin kórip otyrmyz. Buryn jalpy naýqastar arasynda jasy 18-ge tolmaǵandardyń úles salmaǵy 8-9 paıyz bolsa, qazir 14-15 paıyzǵa jetip otyr. Koronavırýs qandaı mýtatsııaǵa ushyrasa da, birinshi kezekte qaýip-qater tobyna jatatyn adamdarǵa qaýiptirek dep aıtamyz. Júkti áıelder, 1 jasqa deıingi náresteler, 5 jasqa deıingi sábıler, bala emizip júrgen analar, júrek-qantamyr júıesinde, tynys joldarynda aqaýlary bar naýqastarda óte aýyr ótýi múmkin. Vırýstyń jeńil óte bastaǵanyna baılanysty jalpy naýqastardyń arasynda statsıonarǵa, reanımatsııaǵa túsetinderdiń azaıýy tendentsııasy baıqalyp otyr. Buryn aýrýshańdyq kúrt óskende reanımatsııaǵa túsýshiler sany da kúrt artatyn. Qazir ondaı tendentsııa joq. Biraq bul aýrýshańdyq azaıyp jatyr degen sóz emes. Juqtyrý qarqyny qatty. Jalpy aýyrǵandardyń ishinde vaktsına alyp aýyryp jatqandaryń úles salmaǵy az. Keıbir óńirlerde 1 paıyz bolsa, keıbirinde 5 paıyz shamasynda. Aýrý juqtyrǵandardy 100 paıyz dep alsaq, sonyń ishinde vaktsına alǵandary 5 paıyzdan asyp jatqan joq. ıAǵnı, bizdiń alyp jatqan vaktsınamyz 95 paıyz jaǵdaıda tıimdiligin kórsetti degen sóz. Adamdar arasynda qarym-qatynas tyǵyz bolyp, ishinde vaktsına almaǵan adamdar neǵurlym kóp bolsa, vırýs soǵyrlym kóbirek mýtatsııaǵa ushyraıdy. Mysaly, «delta» shtamynyń qorshaǵan ortadaǵy tsırkýlıatsııasy kenet tejelgenshe keminde 180 ret mýtatsııadan ótken eken. Al «omıkron» búginge deıin 60-tan asa mýtatsııanyń kezeńin ótkerip úlgergen. Sony eskergendikten keıbir memleketter ekinshi márte revaktsınatsııa jasaýǵa májbúr bolyp otyr. Sebebi vaktsına alǵandardyń arasynda 1-5 paıyz kóleminde aýryp qalý jaǵdaılary tirkelip jatyr. Bizdiń ujymdyq ımmýnıtet kerek dep qaıtalap aıtyp júrgenimiz sol. ıAǵnı, ujymdyq ımmýnıtetimiz myǵym bolsa, vırýstyń túrlenip, mýtatsııalanýyna jol bolmaı, qorshaǵan ortadan túgel yǵysyp keter edi.

- «Omıkronmen» aýyrǵandardy emdeý kezinde eń jıi kezdesip jatqan óreskel degen qatelikter bar ma? Jalpy «omıkrondy» emdeýdiń derbes hattamasy bar ma ?

- Derbes hattamasy joq. Hattamaǵa enetin jalǵyz ózgeshelik bar. Ol naýqastardy oqshaýlaý tártibine qatysty. 14 kúnnen 7-10 kúge qysqartyldy. Emi koronavırýstyń basqa shtamdaryna uqsas. Árıne, ár naýqasqa preparatty ındıvıdýaldy túrde úılestirý, sáıkestendirý jumystary ınfektsıonıster tarapynan júrgizilýi kerek. Bul jerde emi dep sımptomatıkalyq em-domdy aıtyp otyrmyz. Koronavırýsty túbirimen jazyp jiberetin dári joq. Bizdiń «Vaktsınadan basqa aýrýdyń aldyn alatyn jol joq» dep júrgenimiz júrgenimiz osy.

Jalpy aǵzasynan vırýs belgileri baıqalǵan qaýip-qater tobyndaǵy adamdardyń jaǵdaıyn jaqyndary udaıy baqylaýda ustaýǵa tıis. «Pýlsokımetr» quraly bolsa, satýratsııasyn ólshep, dene qysymyn, qan qyzýyn ýaq-ýaq tekserip otyrǵan jón. Dene qyzýy kóterilgen jaǵdaıda dárigerdiń keńesinsiz ystyq túsiretin dári berýge bolmaıdy. Sebebi, dene qyzýynyń kóterilýi aǵzanyń osy vırýsqa qarsy kórsetken adaptatsııalyq kórinisi dep túsiný kerek. ıAǵnı, dene qyzýynyń kóterilýi vırýsty óltirip nemese aǵzadan shyǵýyna kómektesýi múmkin.

- Vaktsınalar «Omıkronnyń» aldynda álsiz degen alyp-qashpa áńgime bar? Maman retinde oǵan qarsy qandaı ýáj keltiresiz ?

- Eń birinshi buryn koronavırýspen aýyrmaǵandar, vaktsına almaǵandar aýyrady. Odan keıin aýrý arqyly ımmýnıtet qalyptastyrdym degen senimde júrgenderge juǵady. Osylaı «omıkronnyń» taralýy jyldamdap jatyr. Eń sońynda baryp vaktsınatsııadan tolyq ótkender aýrýy múmkin. Qorshaǵan ortadaǵy vırýstyń kontsentratsııasy joǵary bolsa, vaktsınanyń eki komponentin alǵandar da aýyryp qalýy múmkin. Biraq onyń úlesi salmaǵy 5 paıyzdan aspaıtynyn baǵana da aıttym. ıAǵnı, «omıkron» taraǵaly vaktsına alsa da, aýyrǵandardyń úlesi kúrt artyp jatyr degen sóz emes. Vaktsınanyń tıimdiligi áli de bolsa óte joǵary. Vırýstyń jańa shtamy paıda bolǵan saıyn, ár túrli elderde vaktsınanyń tıimdiligi zerttelip, sátti deleldenip jatyr. Naýqastardy kezdeısoqtyq prıntsıpi boıynsha teksergen kezde vaktsınalar 80-95 paıyz tıimdiligin dáleldep otyr. «Spýtnık» bolsyn, QazVas bolsyn, tıimdiligin dáleldedi. Ózimizdiń QazVas ınaktıvtendirilgen vaktsına bolǵandyqtan, álemde tıptes balamalar bar. Solarǵa júrgizilgen zertteýlerge qarap-aq onyń tıimdiligine kóz jetkizýge bolady. Muny koronavırýstyń jańa shtamy paıda bolǵan saıyn, vaktsınalardyń quramyn ózgertý kerek dep túsinbeý kerek. Jer sharynda qoldanylyp jatqan vaktsınalardyń bári vırýstyń negizgi «S» degen aqýyzyna arnalǵan. Sony aǵzaǵa túsirmeýge, túsken kúnniń ózinde ári qaraı kóbeıip, taralmaýyna baǵyttalǵan. Sondyqtan, qazirgi vaktsınalar «omıkronnyń aldynda dármensiz eken» dep baıbalam salý negizsiz.

- Áleýmettik jelide» tanys dárigerlerdiń eshqaısysy vaktsına almaǵan. Bólingen ekpeni aýaǵa egip, qaǵaz júzinde ǵana vaktsınalanyp jatyr» degen mazmundaǵy pikirler tarap jatyr. Bul qanshalyqty múmkin? Dárigerler vaktsınanyń tıimdiligine, qaýipsizdigine senbese, qarapaıym halyqtan qalaı talap etemiz ?

- Ókinishke qaraı, ekpe bólmelerinde «barmaq basty, kóz qysty» áreketter áshkere bolǵany esimizde. Sonyń bári pyshaq keskendeı tyıyldy, qazir eshkim ondaı qadamǵa barmaıdy dep eshkim 100 paıyz kepildik bere almaıtyn shyǵar. Memleket tarapynan ondaı jasyryn áreketterdiń aldyn alýǵa qajet jaǵdaıdyń bári jasaldy. Ekpe bólmelerine baqylaý kameralary da ornatylǵan. Tipti sol tosqaýyldyń bárin aınalyp ótip, jalǵan pasportpen júrip, aýrýhanaǵa túskender bolsa, júıe ony birden anyqtaıdy. Óıtkeni vaktsına alǵandardyń tizimi elektrondy tirkeýge alynady. Jańaǵydaı jaǵdaılardy naqty biletin adamdar bolsa, jalpylama aıtyp, el arasynda kúdik týǵyzbaı, quzyrly organdarǵa mekemeniń atyn, mamandardyń derekterin usynyp júgingeni durys dep oılaımyn. Al naqty dáleli bolmasa, anyq-qanyǵyn tez arada anyqtaýǵa bolady. ıAǵnı jalǵan aqparat taratylǵan bolsa, oǵan da shara qoldanylady.