Ўзбекистонда Наврўз: Анъаналар ва урф-одатлар

None
None
TASHKENT. Кazinform - Бирорта ўзбекдан қалбингиздаги энг севимли байрам ҳақида сўрасангиз, кўпинча Наврўз деган жавобни эшитасиз. Баҳор байрамининг тарихи, урф-одатлари ва маросимлари ҳамда Ўзбекистонда нега бу қадар севиши ҳақида Кazinform мухбири хабар беради.

Наврўз байрамининг тарихи

Наврўз (форс тилидан «Янги кун» деб таржима қилинган) баҳорнинг келиши, ҳаётнинг янги босқичи бошланишининг рамзи бўлиб, ер юзидаги энг қадимий байрамлардан бири бўлиб, у милоддан аввалги 7 асрда нишонланган. Қуёшга сиғиниш ва Зардўшт пайғамбар номи билан боғлиқ бўлган Наврўз байрами тилга олинган энг қадимги манба зардуштийларнинг муқаддас китоби «Авесто»дир. «Авесто» таълимотига кўра, ҳар баҳорда одамлар «олти хил кўринишда» – осмон, ер, сув, ўсимлик, ҳайвон ва одамда дунёга келган ҳаётнинг ер юзида пайдо бўлишини байрам қилишлари керак.


Абу Райҳон Берунийнинг «Қадимги халқлардан қолган ёдгорликлар», Абулқосим Фирдавсийнинг «Шоҳнома», Маҳмуд Кошғарийнинг «Дивону луғатит-турк», Абу Бакр ан-Наршахийнинг «Бухоро тарихи», Умар Хайёмнинг «Наврўзнома» каби асарларида ва бошқа қадимий манбаларда Наврўз тарихи ҳақида қимматли маълумотлар берилган. Буюк шоир Алишер Навоийнинг «Ҳар тунинг Қадр ўлубон, ҳар кунинг Наврўз ўлсун!» сатрлари бу байрамнинг халқ учун нақадар муҳим ва қадрли эканлигидан далолат беради.


2009 йилда Наврўз халқаро байрам мақомини олгани ва ЮНЕСКОнинг номоддий маданий мероси рўйхатига киритилгани бежиз эмас. Чунки Наврўзнинг руҳи ва фалсафаси тинчлик ва тотувликка, меҳр-оқибатга даъватдан иборат.


Анъаналар ва маросимлар

Байрам янги умидлар, орзулар, ҳамма нарсани нолдан бошлаш имконияти билан жуда боғлиқ. Шунинг учун, байрамдан олдин, анъанага кўра, душманлар билан ярашиш, барча қарзларни кечириш ва гуноҳлардан тавба қилиш керак. Кўп асрлар илгари Наврўз байрамида ҳарбий сулҳлар тузилиб, ҳатто энг ашаддий душманлар ҳам кечирилиб, улар билан байрамона ноз-неъматлар, завқ-шавқ улашилган.



Байрам арафасида республика бўйлаб умумхалқ ҳашари ўтказилиб, хонадонлар, кўчалар тартибга келтирилиб, гул ва дарахтлар ўтқазилмоқда, муқаддас қадамжолар ободонлаштирилмоқда.



Байрамнинг энг муҳим куни - 21 март. Эътиқодга кўра, Наврўз қанчалик қувноқ ва шодон бўлса, табиат инсонга шунчалик саховатли бўлади. Шу боис эрта тонгдан карнай ва сурнай садолари, доира ва ноғора овозлари Наврўз кириб келганидан хабар бериб, одамларни байрам тантаналарига чорлайди.




Наврўз кунларида ўтказиладиган кураш, улоқ-кўпкари, арқон тортиш, от пойгаси, камондан отиш каби миллий спорт ўйинлари барчага ўзгача завқ ва кўтаринки кайфият бағишлайди. Бу ўйинлар азалдан ёш авлодни жисмонан чиниқтириш, уларда ор-номус, ҳалоллик, мардлик, ватанпарварлик каби олижаноб фазилатларни шакллантиришда муҳим аҳамият касб этиб келган. Муҳтарам оқсоқоллар танлов иштирокчиларини «Ғалабангиз ҳалол бўлсин» деб дуо қилишса ажаб эмас.



Ритуал гулханлар, машъалалар ва шамлар ёқиш одати бугунги кунгача сақланиб қолган. Анъанага кўра, одамлар гуноҳлардан покланиш учун бир оловдан етти марта ёки бир марта етти оловдан сакрашлари керак.

Оммабоп эътиқодларга кўра, ушбу байрамда кўп нарса уйга биринчи одамнинг келишига боғлиқ. Янги йилнинг биринчи меҳмони сокин ва меҳрибон характерга, яхши ном ва обрўга эга бўлиши керак, энг муҳими, «бахтли оёқ» бўлиши керак, яъни уйга омад келтирсин.


Қизиқарли одат - байрам бошланиши билан қўшниларнинг деразалари ва эшиклари ёнидан ўтиб, суҳбатларини тинглаш ва эшитилган ёқимли (ёки ёқимсиз) суҳбатга қараб, келгуси йил қанчалик муваффақиятли бўлишини аниқлаш.


Ўзбекистонда байрам 13 кун давомида нишонланади ва бу кунларда қилинган амаллар келгуси йилни олдиндан белгилаб беради, деб ишонилади. Шу боис, кейинги байрамларда бир-бирларини зиёрат қилиш, кекса қўни-қўшни ва қариндошларни зиёрат қилиш, дарахт экиш, совғалар бериш одат тусига киради. Бу кунларда қилинган совғалар ва хайр-эҳсонлар инсонга уч баравар қайтарилади, деб ишонилади.



Байрамона таомлар ва пишириқлар

Бу кунда барча оила аъзолари байрам дастурхонига йиғилишади. Мутлақо, дастурхонни қайта туғилиш ва янги ҳаёт рамзи бўлган таомлар билан безаш керак: униб чиққан буғдой доналари, кўк сомса, кўк манти, кўк чучвара . Бундан ташқари, палов, шўрва, гўшт, яшил рангга бўялган тухум (баҳор ранги), бодом, ёнғоқ ва ширинликлар дастурхонга тортилади.





Лекин байрам дастурхонининг асосий безаги сумалак бўлиб, униб чиққан буғдой донидан сариёғ ва ун қўшиб тайёрланади. Бу қадимий ва баҳор неъмати бўлиб, унинг келиб чиқиши ҳақида кўплаб афсоналар мавжуд.


Улардан бирида айтилишича, бир вақтлар душманлар томонидан қамал қилинган қалъада озиқ-овқат тугаб қолган, аммо аҳоли қопнинг тагида топилган униб чиққан буғдойни қайнатиб, очлигини босишга муваффақ бўлган. Шаҳар аҳолиси кучайиб, омон қолишга муваффақ бўлди. Бошқа бир афсонага кўра, таомнинг номи «30 фаришта» деган маънони англатади ва уни камбағал аёл ихтиро қилган, уни пиширишга фаришталарнинг ўзлари ёрдам берган.


Улар байрам арафасида бу таомни тайёрлашни бошлайдилар. Катта-катта бир оила, маҳалла ёки кўчанинг барча аёллари катта қозонлар атрофига тўпланиб, ўтда ёниб кетмаслиги учун тун бўйи навбатма-навбат аралаштириб туришади. Кўпинча қозоннинг пастки қисмига бир ҳовуч майда тошлар қўйилади, шунда идиш аралаштирганда яхшироқ майдаланади ва ёнмайди. Агар кимдир тасодифан «омадли» тошни қўлга киритса, уни янги йилда омад кутади, деб ишонилади. Олов ёнидаги узоқ ва машаққатли жараён зерикарли бурчга айланиб қолмаслиги учун у мусиқа, қўшиқ ва рақслар билан жўр бўлиб, Наврўз байрамини шодлик билан бошлайди.


Қадимги даврларда бўлгани каби, тайёр таомни дўстлар, қўшнилар ва оддий йўловчилар билан баҳам кўриш керак, бу эса янги йилда фаровонлик ва савдодадаги муваффақиятни ваъда қилади. Яна етти хил қозондан сумалак татиб кўриш насиб этса, йил бўйи бахт ва омад сиз томонда бўлади, деган эътиқод ҳам бор. Қадимий байрам замонавий ҳаётга уйғун тарзда айланиб, Ўзбекистон тарихи ва замонавийлигининг муҳим бўғинидир. Ўзбекистон халқи эса ана шу қадимий урф-одат ва анъаналарни асраб-авайлаб, маҳалладошлари билан яшаш, яқинларини кўриш, янги баҳор ва Наврўз айёмидан баҳраманд бўлиш бахтини баҳам кўришда давом этмоқда.





Фото: ЎзА

Муаллиф: Мадибек Жанибеков


Сўнгги хабарлар