Қозоғистон-Хитой муносабатлари қандай ривожланмоқда
ХХР Раиси Си Цзиньпиннинг жорий йил 14 сентябрга мўлжалланган Қозоғистонга ташрифи икки давлат ҳамкорлигига янги суръат бағишлайди ва янада ривожлантириш имконини беради. Эслатиб ўтамиз, бу Хитой раҳбарининг глобал пандемиядан кейинги илк хорижий ташрифи бўлади. Икки давлатнинг қўшма лойиҳалари, савдо алоқалари, маданият ва таълим соҳасидаги алоқалар ҳақида Кazinform экспертининг материалида ўқишингиз мумкин.
Қозоғистон-Хитой давлатлари ўртасида дипломатик муносабатлар ўрнатилганига 30 йил бўлди. Шундан сўнг икки давлат ўртасидаги муносабатларни янада мустаҳкамлаш мақсадида қатор ҳужжатлар имзоланди. Мисол учун, 1995 йилда Хитой ҳукумати Қозоғистоннинг ядровий давлат сифатида хавфсизлигини кафолатлади. 1999 йилда эса икки давлат ўртасидаги чегара масаласи тўлиқ ҳал бўлди, Қозоғистон ва Хитой ҳукуматлари ўртасида тегишли шартнома имзоланди. Ҳозирда икки давлат ўртасидаги давлат чегарасини делимитация ва демаркация қилиш ишлари якунига етди.
1996 йилда Шанхайда ва 1997 йилда Москвада имзоланган чегара ҳудудида қуролли кучларни ўзаро қисқартириш бўйича «Шанхай бешлиги» келишувларига кўра, томонлар чегара ҳудудида жойлашган қуролли кучларни қисқартириш ва уларнинг ҳолатини ҳар йили биргаликда кўриб чиқишга келишиболдилар. Ҳозирда бундай текширувлар бешта давлат (Қозоғистон, Хитой, Қирғизистон, Россия ва Тожикистон) иштирокида йилига икки марта ўтказилмоқда.
Икки давлат ўртасидаги иқтисодий алоқалар
1992-2021 йилларда Қозоғистон-Хитой ўртасидаги товар айирбошлаш ҳажми 368 миллион доллардан 25,25 миллиард АҚШ долларига, яъни қарийб 70 баробарга ошган. Жорий йилнинг январ-июл ойларида эса Хитой ва Қозоғистон ўртасидаги ўзаро товар айирбошлаш ҳажми 17,7 миллиард АҚШ долларига етди ва ўтган йилнинг шу даврига нисбатан 20 фоизга ошди.
Бугунги кунда Қозоғистон ва Хитой давлатлари ҳамкорликда амалга ошираётган лойиҳалар сони кам эмас. Масалан, Чимкент нефтни қайта ишлаш заводи, Жанатасдаги шамол электр станцияси, йилига 500 минг тонна полипропилен ишлаб чиқариш қувватига эга Атирау нефт-кимё мажмуаси, Турғисин сув электр станцияси каби қатор стратегик аҳамиятга эга йирик лойиҳалар икки давлат ўртасидаги ҳамкорликни янада кенгайтириш сабаб бўлмоқда.
Қозоғистон-Хитой транзит ташиш ва халқаро қуруқлик-денгиз мультимодал юк ташиш соҳасида катта муваффақиятларга эришилди. Ҳар икки томон доимий ишлайдиган 7 та порт, нефть ва газни ташиш учун 5 та трансчегаравий қувур линияси, 2 та трансчегаравий темир йўл линияси ва халқаро трансчегаравий ҳамкорлик марказини очди. Жорий йилнинг биринчи ярмида 6195 та Хитой-Европа поезди Шинжоннинг иккита порти орқали Қозоғистонга ўтиб, янги рекорд ўрнатди. Пандемия даврида Қозоғистон ва Хитой ўртасидаги муносабатларнинг тўғри ривожланиши халқаро ишлаб чиқариш занжири ва таъминот занжирини барқарорлаштиришда муҳим рол ўйнади.
Маҳаллий қайта ишланган маҳсулотлар экспорти 17,8 фоизга ошди
Маълумки, Хитой Қозоғистоннинг энг йирик савдо ва стратегик шерикларидан биридир. Айтиш мумкинки, икки давлат ўртасидаги савдо алоқаларини жонлантириш, Қозоғистон товарларини Хитойга экспорт қилиш ҳажмини ошириш ҳукуматимизнинг асосий йўналишларидан биридир. Мисол учун, ўтган йил охирида Қозоғистоннинг Хитойга экспорти 9,9 миллиард долларни ташкил этган бўлса, шундан 4,5 миллиард доллари қайта ишланган маҳсулотларга тўғри келди.
Эслатиб ўтамиз, Қозоғистон Президенти мамлакат Ҳукуматига қайта ишланган маҳсулотлар экспортини кўпайтириш мажбуриятини юклаган эди. Бунга эришиш учун Қозоғистон Республикаси Савдо ва интеграция вазирлиги QazTrade билан биргаликда Хитойни кетма-кет учинчи йил экспортни жадаллаштириш дастурининг мақсадли бозорларидан бири сифатида танлади. Лойиҳада Қозоғистоннинг хомашё ва хизматлар ишлаб чиқарувчилари иштирок этмоқда. Уларнинг ташқи бозорга чиқишида ҳар томонлама қўллаб-қувватланмоқда, жумладан, ишончли ҳамкорлар излаш, улар билан ишбилармонлик учрашувлари ташкил этиш.
Дастур доирасида маҳаллий ишлаб чиқарувчиларнинг маҳсулотлари Шанхайда (2020-2021) ҳар йили ўтказиладиган халқаро кўргазмада икки марта намойиш этилди. Тадбирлар натижасида 100 миллион доллардан ортиқ экспорт шартномалари имзоланди.
Қозоғистондан Хитойга қандай маҳсулотлар экспорт қилинади
Жорий йилда Қозоғистондан Хитойга қайта ишланган маҳсулотлар экспорти 17,8 фоизга ошиб, 1 миллиард долларни ташкил этди. Масалан, мис ва мис катодлари, ўсимлик мойлари, титан ва ундан тайёрланган маҳсулотлар, дон ёки қайта ишланган дуккаклилар қолдиқлари, туркум углеводородлар ва бошқалар. Бундай товарларни етказиб бериш ҳажми ошди. Январ-март ойларида Хитойдан Қозоғистонга қайта ишланган маҳсулотлар импорти ҳажми 2,1 миллиард долларни ташкил этди. Қозоғистон Хитойдан кондиционерлар, компьютерлар, тупроқни саралаш ва майдалаш учун асбоб-ускуналар, кўтариш, кўчириш, юклаш ёки тушириш учун машина ва қурилмалар, электр ишлаб чиқарувчи блоклар, шиналар, телефонлар импорт қилади.
«Бир камар, бир йўл» лойиҳаси
Бундан ташқари, Хитой Халқ Республикаси Раиси Си Цзиньпиннинг ташрифи Қозоғистон ва Хитой ўртасидаги «Бир камар, бир йўл» қўшма лойиҳасига янги суръат бағишлайди. 2013 йилда Хитой Халқ Республикаси Раиси Си Цзиньпин Қозоғистонга келди ва «Камар ва йўл» лойиҳаси биргаликда амалга оширила бошланди. Қозоғистон дунёда «Бир камар, бир йўл» ташаббусини эълон қилган биринчи давлат бўлди. Ўтган тўққиз йил давомида Хитой ушбу лойиҳа доирасида 149 давлат ва 32 халқаро ташкилот билан ҳамкорлик бўйича 200 дан ортиқ ҳужжат имзолади. Жорий йилнинг май ойи ҳолатига кўра, қўшни давлатлар билан умумий савдо ҳажми қарийб 11,8 триллион АҚШ долларини ташкил этди. Тўғридан-тўғри инвестициялар эса 140 миллиард АҚШ долларидан ошади.
Икки давлат ўртасида соғлиқни сақлаш, яшил иқтисодиёт, рақамлаштириш, инновациялар ва бошқа соҳаларни ривожлантириш бўйича қатор лойиҳалар амалга оширилмоқда. Бундан ташқари, ҳамкорликни барқарор ривожлантириш мақсадида «Яшил ипак йўли» ва «Рақамли ипак йўли» лойиҳалари амалга оширилмоқда.
Ақтўбе ва Сиан шаҳарларида маданият марказлари ва бош консулликлар ташкил этилади
Бундан ташқари, маданият соҳасидаги ҳамкорликни янги босқичга кўтариш ҳам мақсад қилинган. Дипломатик битим имзолангандан кейин ўтган 30 йил давомида Хитой ва Қозоғистон халқлари ўртасидаги алоқа ва маданий алмашинувлар чуқурлашди. Хитой ҳар йили Қозоғистонда 3000 дан ортиқ кишига хитой тилини ўргатишни бошлади ва 5 та «Конфуций институти» очди. «Хитой тили кўприги», «Хитой ёзги лагери», «Хитой қўшиқлари танлови» каби тадбирлар хитой тилининг ривожланишига ҳисса қўшмоқда. 2021 йил охиригача икки давлат олий таълим муассасаларида таҳсил олаётган талабалар сони 15100 нафарни ташкил этади.
Буюк қозоқ шоири Абайнинг шеърлари Хитойда ҳам жуда машҳур бўлиб, қозоқ хонандаси Димаш Қудайбергеннинг номи нафақат Хитойда, балки бутун дунёга тарқалди.
Жорий йилнинг июл ойида Хитой ва Қозоғистон ўртасида тўғридан-тўғри ҳаво қатнови тикланди. Қозоғистон Хитой фуқаролари учун 14 кунлик визасиз режим жорий қилди. Айни пайтда Қозоғистон ва Хитой Сиан ва Ақтўбеда маданий марказлар ва консулликларни ташкил этиш масаласини кўриб чиқмоқда. Қозоғистонда ҳам Хитой тиббиёти марказлари очилиб, икки давлат ўртасидаги тиббий алоқаларни ривожлантиришга хизмат қилмоқда.
Ҳозирги кунда дунё ўзгармоқда. Коронавируснинг глобал пандемияси ҳам дунё мамлакатларини бироз саросимага солди. Бундай мисли кўрилмаган даврда Қозоғистон ҳам, Хитой ҳам олдида миллий хавфсизлик ва барқарорликни сақлаш, миллий тараққиёт ва модернизацияни амалга оширишдек тарихий вазифа турибди. Хитой Халқ Республикаси Раиси Си Цзиньпиннинг Қозоғистонга ташрифи чоғида икки давлатнинг умумий қадриятларини яхшилаш, савдо-иқтисодий алоқаларни мустаҳкамлаш, Қозоғистон ва Хитой ўртасидаги дўстона муносабатларни янги босқичга кўтариш мақсадида қатор музокаралар ўтказилади.