Қирғизистон Президенти Садир Жапаров: Қозоғистон ва Қирғизистон ўртасида ҳал қилинмаган муаммо йўқ
- Ҳурматли жаноб Президент! Аввало, суҳбатга рози бўлганингиз учун ташаккур билдираман. Шу йил январь ойида Қирғизистонда президент сайловлари бўлиб ўтди. Сиз ютдингиз! Ғалабангиз билан табриклайман!
- Раҳмат!
- Ушбу сайлов Сиз учун қандай ўтди? Сайловолди ташвиқоти ҳақида нималарни эслайсиз? Ярим йил олдин «Қирғизистонни бошқараман» деб ўйлаганмидингиз?
- Бу яхши савол. Ярим йил эмас, ростини айтсам, болалигимдан менинг орзуим эди. Менинг бобом ва бувим доим КПСС қурултойини телевизорда томоша қилишарди. Ўша пайтда яқин қариндошимиз Олий Кенгашнинг аъзоси эди. Ҳар сафар КПСС қурултойи бўлганида, у: «Мен Москвага қурултойга бораман», деб айтарди. Кейин, бобом ва бувим телевизор томоша қилишганда, мен 4-5-синфларда бўлган бўлсам керак, мен ҳам қизиқиб қолдим. Ўша пайтда - Брежнев. Брежнев нутқ сўзлаганида, мен «мен Брежневга ўхшаган бўламан» дердим ва менда шундай ички орзу бор эди. Тақдир экан, 2005 йилда, 16 йил олдин, мен парламентга депутат этиб сайландим. Мен ўша кундан бери коррупцияга қарши курашиб келяпман. Маълумки, коррупция мамлакатимизда 30 йилдан бери кенг тарқалган. Шунинг учун ҳам мамлакатимиз бу сафар ҳам инқилоб қилди. Бунга ўша амалдорларнинг коррупцияси сабаб бўлган. Яна бир муаммо шундаки, бизда бой ва камбағаллар ўртасида жуда катта тафоввут бор. Шу сабабли бизда инқилоб юз берди. 2012 йилда мени биринчи марта ҳибсга олишди. 9 ой қамоқда ўтирдим. Аммо судда оқланиб чиқдим. Шунга қарамай, таъқиблар давом этарди. Натижада мен чет элга кетдим. Қозоғистон, Россия ва Европада бўлдим. Мен президентликка номзодимни қўйиш учун 2017 йилда ўз мамлакатимга қайтдим. Етиб келгач, Қозоғистон ва Қирғизистон чегарасида ушланиб, яна ҳибсга олиндим. 3,5 йилни қамоқда ўтказдим. Ўтган йилнинг октябрь ойида, биласизки, тартибсизликлар юз берди ва одамлар ёрдамида мени қамоқдан озод қилишди. Ростини айтсам, ҳокимиятга келганимда бахт ҳиссини туймадим.
Сиз «6 ой олдин сиз Президент бўламан деб ўйладингизми?» деб сўрадингиз. Ўйлардим. Мақсадим Президент бўлиш эди. Аммо қачонлигини билмасдим. Ўтган йилнинг октябрь ойида бўлиб ўтган тартибсизликлар натижасида мен ҳокимиятга келдим. Аммо мен Президент бўлганимдан хурсанд эмасман. Аввало, мен ўз юртимдаги тинчликни қон тўкмасдан, талончиликсиз, бойлар ва камбағаллар ўртасидаги зиддиятсиз сақлашга муваффақ бўлганимдан хурсандман. Мен президент бўлганимдан эмас, тинчликни сақлаганимдан хурсандман.
- Сиз Президент этиб сайландингиз. Сиз яқинда Россия Федерациясига ташриф буюрдингиз. Энди сиз Қозоғистонга давлат ташрифи билан борасиз. Нима учун бу икки мамлакатни танладингиз ва Қозоғистонга қандай таклиф билан борасиз?
- Президент этиб сайланганимдан сўнг, Қасим-Жомарт Кемелович мени биринчилардан бўлиб таклиф қилди. Кейин ваъда бердим. Марказий Осиё мамлакатларидан энг аввало Қозоғистонга боришимнинг сабабларидан бири шу. Иккинчидан, биз қозоқлар-қирғизлар - қардош ва қўшнимиз. Бизни икки мамлакатнинг кўплаб манфаатлари бирлаштиради. Шундай қилиб, мен қардош мамлакатга ташриф буюрмоқчиман. Биринчи ташрифимнинг Россияга амалга оширилишининг сабаби шуки, бизда дарҳол имзолашга тайёр протокол ва келишувлар мавжуд эди. Энди Худо хоҳласа, мен 2-3 март кунлари Қозоғистонга давлат ташрифи билан бораман. Кейин мен Ўзбекистонга ташриф буюришни режалаштирмоқдаман. Кейин Хитой ва Туркияга бориш режам бор. Биз барча мамлакатлар билан алоқаларимизни жуда юқори даражага кўтариш учун барча саъй-ҳаракатларимизни сафарбар қилишимиз керак. Бу бизнинг сиёсатимиз.
- Тўғри, биз қардош давлатлармиз. Сўнгги 25 йил ичида биз бир қатор ҳужжатлар ва битимларни имзоладик. Баъзи муаммолар ҳал қилинди. Сиз Қозоғистон билан муносабатларингизда ушбу узлуксизликка риоя қиласизми?
- Биз қозоқ-қирғиз қардошлармиз. Агар сиз қозоқ ва қирғизларни ёнма-ён қўйиб, қайси бири қозоқ, қайси бири қирғиз эканлигини сўрасангиз, ҳеч ким ажрата олмайди. Шундай экан, Қозоғистон давлати билан музокараларда, бирон битим имзолашда ёки ҳатто орамизда муаммолар юзага келса ҳам, бизда тортишувлар бўлмаслиги керак. Чунки биз қардош халқмиз. Бир-икки куннигина режалаштириш нотўғри. Қозоғистонга ташрифимиз давомида биз икки мамлакат ўртасида бир қатор келишув ва битимларни имзолаймиз. Аммо бизда ҳал қилинмаган муаммолар бўлмаслиги керак.
- Сиз Қозоғистон ва Қирғизистон ўртасида кўплаб муаммолар ҳал қилинганлигини айтдингиз. Ҳал қилинмаган муаммолар борми?
- Ҳеч қандай ҳал қилинмаган муаммо йўқ. Кичик масалаларни музокаралар йўли билан ҳал қилиш мумкин.
- Қозоғистон ва Қирғизистон бир неча халқаро ташкилотларга аъзо. Улар орасида иккита йирик ташкилот бор: Евроосиё иқтисодий иттифоқи ва Шанхай ҳамкорлик ташкилоти. Менинг саволим шуки, ушбу икки ташкилот ичида Қозоғистон ва Қирғизистоннинг умумий қарашлари қандай?
- Умуман олганда, ЕОИИ, ШҲТ, КХШТ, МДҲ ўртасида кўплаб муаммолар мавжуд. Бироқ, қозоқлар ва қирғизлар барча масалаларда умумий манфаатларга эга. Масалаларнинг 90%ида икки мамлакат манфаатлари ўхшашдир. Биз ҳар доим Қирғизистон ва Қозоғистоннинг умумий манфаатларини ҳимоя қиламиз ва бизнинг позициямиз бир хил бўлади. Икки давлат ЕОИИ ва ШҲТда ўзаро маслаҳатлашган ҳолда иш олиб боради. Бу келгусида ҳам давом эттирилади.
- Мустақилликка эришганимиздан бери Марказий Осиёнинг интеграцияси ҳақида мутахассислар ва сиёсатшунослар кўп гапиришмоқда. Марказий Осиё интеграциясига қандай қарайсиз?
- Марказий Осиё интеграцияси 2000 йилдан бери муҳокама қилинади. Билишимча, яқинда Ўзбекистон ва Туркманистонда Марказий Осиё интеграциясига бағишланган конференция бўлиб ўтади. Биз конференцияни Бишкекда ўтказишни таклиф қиламиз. Умуман олганда, Марказий Осиё давлатлари бир-бири билан доимий алоқада бўлиши керак. Агар бизнинг давлатларимиз минтақада бирлашмаган бўлса, биз тарқоқ мамлакатлар бўлсак, оқибатлари салбий бўлиши мумкин. Шунинг учун, менимча, Марказий Осиё давлатлари доимо бир-бири билан яқин алоқада бўлишлари ва бирга бўлишлари керак.
- 2005 йилдан бери Қозоғистон Қирғизистонга тоғ-кон саноати ва алоқа соҳаларига тахминан 1 миллиард доллар сармоя киритди. Бизнинг тадбиркорларимиз Қирғизистонда ишлайди. Икки мамлакат ўртасида иқтисодий алоқалар мавжуд. Қозоғистондаги инвестиция сиёсатингиз қандай?
- Биз ҳокимиятга келганимизда, барча инвесторларни ҳимоя қилишни бошладик. Энди биз ушбу ҳимояни тўлиқ амалга оширамиз. Биласизми, бизнинг мамлакатимиз бошқарувнинг президентлик шаклини танлаган. Шу муносабат билан янги Конституция қабул қилинади. Кейин янги қонунлар ёзилади ва янги парламент сайланади. Бугунги кунда Ҳукуматда инвесторларни жалб қилиш ва ҳимоя қилиш агентлиги бор. Ва янги Конституция қабул қилинганидан кейин биз ушбу агентлик даражасини кўтарамиз ва Президентга тўғридан-тўғри бўйсунадиган миллий агентликка айлантирамиз. Барча инвесторлар тўғридан-тўғри бир агентлик билан ишлайди. Агар инвесторларга бирон бир ташкилот томонидан босим ўтказилса, агентлик инвесторларнинг манфаатларини ҳимоя қилади. Бу менинг шахсий ваколатимга тегишли бўлади. Инвесторлар давлат билан 20-30 йилга шартномалар имзолайдилар. Эртага ёки индин ҳукумат ўзгариши бўлса ҳам, инвесторларнинг иши учун кафолат бўлиши керак. Ахир, давлат ўз позициясидан четга чиқмаслиги керак. Инвесторлар билан узоқ муддатли шартнома тузгандан сўнг, уларнинг манфаатлари ушбу муддат тугагунига қадар давлат томонидан ҳимоя қилиниши керак. Бугунги кунда қозоғистонлик инвесторлар Таласда, Ала-Бука дарасида ва умуман Қирғизистонда фаолият юритмоқдалар. Ҳеч кимга сир эмаски, илгари инвесторларни қийноққа солиш, мол-мулкини мусодара қилиш, жиноий иш қўзғатиш ҳолатлари бўлган. Энди бундай жанжаллардан қочиш учун шундай миллий агентлик ташкил қилмоқчиман. Келажакда нафақат қозоғистонлик инвесторлар, балки бошқа барча мамлакатлар инвесторлари миллий агентлик орқали Президент томонидан ҳимоя қилинади.
- Трансчегаравий дарёлар масаласига тўхталадиган бўлсак, бу борада қандай фикрдасиз? Ушбу муаммонинг ечими қандай?
- Дунёда сув танқислиги мавжуд. Бизда ҳам муаммо бор. Шуни таъкидлаш керакки, агар бизнинг Тўқтогул сув омборидаги вазият шу тарзда давом этса, келгуси йилда бу ҳалокатли ҳолатга айланади. Шу сабабли, биз ҳозирда Қозоғистон ва Ўзбекистондан электр энергиясини импорт қилишни кўриб чиқмоқдамиз. Қозоғистон Республикаси 900 миллиондан 1 миллиард кВт / соатгача электр энергиясини импорт қилишга тайёр. Ўзбекистон билан музокаралар олиб борилмоқда. Бунинг сабаби шундаки, агар биз ҳозир сизлардан электр энергиясини олмасак, биз йиғилган сувни юборишимиз ва шу билан мамлакатимизни электр энергияси билан таъминлашимиз керак бўлади. Натижада, экин экиш даврида ўзбеклар, қозоқлар ва ҳеч кимга сув этишмайди. Бунинг сабаби шундаки, Тўқтогул сув омборида сув даражаси пасаймоқда. Яъни, агар биз электр энергиясини ишлаб чиқаришни бошласак, бу салбий оқибатларга олиб келиши мумкин. Шунинг учун биз Қозоғистон ва Ўзбекистондан энергия импорт қилишимиз керак. Бу ҳаммамиз учун фойдалидир. Натижада, экин экиш мавсумида қўшни мамлакатлар олдидаги мажбуриятларимизни бажаришга умид қиламиз.
- Қирғизистон трансчегаравий логистика бўйича алоҳида сиёсат юритадими?
- Қирғизистон ғарбий ва шарқни боғлайдиган Буюк Ипак йўлининг ўртасида жойлашган. Шунинг учун, агар бирон бир транс-алоқалар мавжуд бўлса, биз доимо бутун минтақани бирлаштирадиган минтақа бўламиз деб умид қиламан. Бу йўналишдаги миллий режамиз - Хитой-Қирғизистон-Ўзбекистон темир йўлидир. Бизнинг жанубий минтақамиз орқали ўтади. Бу Марказий Осиё ўзаро ва Осиё минтақасини Европа билан боғлайдиган темир йўл бўлади. Агар биз ўша темир йўлни қурсак, Буюк Ипак йўлини янада ривожлантира оламиз деган умиддамиз. Бу давлатимизнинг ташқи устувор йўналиши.
- 2 март кунги ташрифингиз давомида Қозоғистон Республикаси Президенти Қасим-Жомарт Тоқаев билан нима ҳақида суҳбатлашасиз? Бу ҳақда ҳеч бўлмаганда умумий маънода айтиб бера оласизми?
- Бу менинг Қозоғистонга Президент сифатида биринчи ташрифим, шунинг учун мен биродарлик алоқаларини мустаҳкамлаш учун расмий таклиф билан давлат ташрифига кетяпман. Шуни такрорламоқчиманки, қозоқлар ва қирғизлар ўртасида ҳал қилинмаган муаммолар йўқ. Ҳаммаси музокаралар йўли билан ҳал қилинади. Албатта, биз шартномалар имзолаймиз. Биз ҳам Қозоғистон давлати, ҳам Қирғизистон давлати манфаатларини кўзлаб шартномалар тузамиз. Бундай муаммолар жуда кўп.
- Қирғизистон оммавий ахборот воситалари, веб-сайтлари, Facebook саҳифаларини ўқиб борамиз. Сиз энди қатъий раҳбар деб ҳисобланасиз. Бундай образнинг шаклланишига нима сабаб бўлган?
- Эҳтимол, мен ташқи томондан қаттиқ кўринаман, лекин мен юмшоқ одамман. Бизда ҳамма жойда қонун бор. Мен ҳаммага - вазирларга, Бош вазирга, ҳуқуқни муҳофаза қилиш идораларига, барчага фақат қонун доирасида ҳаракат қилишларини айтаман. Агар коррупция, жиноят содир этса, амалдаги ва собиқ раҳбарларнинг ҳам жазоланишини талаб қиламан. Шунинг учун энди бизда қонун, тизим ишлай бошлади. Сизнинг қатъий раҳбар ҳақидаги ғоянгизнинг моҳиятини тушунаман. Бош вазир, вазирлар, раҳбарлар ва бошқа юқори лавозимли шахслар қамоққа ташланмоқда. Бизда 30 йилдан буён коррупция чуқур илдиз отди. Қирғизистонда 300 киши ва уларнинг оилалари жуда бой, қолганлари камбағал. Натижада бизда учинчи инқилоб юз берди. Бу биринчи сабаб. Иккинчи сабаб - сайлов тоза ва адолатсиз бўлмаганди. Шунинг учун ҳам аввалги президентларнинг хатоларини такрорламаслик учун адолатли сайловлар ўтказдик. Яқинда маҳаллий сайловлар ва референдум бўлиб ўтади. Кейин кузда парламент сайловлари бўлади. Бизнинг қонунларимиз ҳам тўлиқ ишлаши керак. Қонун ҳамма учун бир хил бўлиши керак, президентдан тортиб фермергача. Энди биз ўша қонун ва адолатни ўрнатмоқдамиз. Албатта, биз бир йил ичида ҳаммасини қабул қила олмаймиз. Ахир уни тузатиш учун тахминан 2-3 йил керак бўлади. Албатта, камчиликлар мавжуд. Бу муқаррар. Бироқ, биз уни дарҳол тузатиш учун барча саъй-ҳаракатларимизни сафарбар қиламиз.
- Ташқи сиёсат ҳақида гапирсак, энди Қирғизистоннинг ташқи сиёсати қандай бўлади?
- Аввало, биз қўшни мамлакатлар билан биродарлик алоқаларини давом эттирамиз. Шу билан бирга, қирғиз ва қозоқларда яхши сўз бор: «Узоқ қариндошдан кўра яқин қўшни яхшироқ». Аввало, биз ўша яқин қўшнилар билан яхши муносабатларни ривожлантиришимиз керак. Ва биз Россия каби бошқа давлатлар билан стратегик иттифоқдошмиз. Биз улар билан яқин алоқада бўламиз. Биз ҳар икки томоннинг манфаатларини ҳисобга олган ҳолда Европа, Америка ва барча мамлакатларга тенг муносабатда бўламиз.
- Албатта, сизнинг бўш вақтингиз йўқлигини тушунаман. Сиз эндигина лавозимга кирдингиз. Аммо, Қирғизистон Президенти бўш вақтини қандай ўтказади?
- Биласизми, ҳозирда бўш вақтим йўқ. Мен матбуот котибим ва маслаҳатчимга шикоят қиламан: «Сиз мени аямайсизлар, бўш вақт бермайсизлар». Аммо имконим бўлганда ҳовузга бораман. Қуёш исиганида мен футбол ва теннис билан шуғулланаман.
- Қозоғистон халқига нима тилаган бўлар эдингиз?
- Қозоқ халқига бирлик, эзгулик ва тинчлик тилайман! Албатта, қозоқ халқи бугунги кунда биздан бир неча йил олдинда эканлигини тан олишимиз керак. Унинг янада олдинга силжишини тилайман. Ахир сизларда ҳаммаси яхши бўлса, Қирғизистонда ҳам шундай бўлади. Биз қардош халқмиз. Биз ҳеч қачон бир-биримизни ташламаганмиз. Буни тарих ҳам тасдиқлайди. Тарихга назар ташлайдиган бўлсак, 1930-йилларда очарчилик бўлганида, қозоқ биродар ва опа-сингилларнинг аксарияти бизникига келишган. Бир коса ошимизни иккига б либ, ярмини қозоқларга бердик ва уларни очликдан қутқардик. Менинг туғилган шаҳримда ўнлаб қозоқ қишлоқлари бор. Уларнинг барчасида қозоқлар яшайди. Аммо бу 100 йилдан ошди ва шу вақтдан бери биз қардошлар сифатида яшаяпмиз ва аралашдик. Биз қийин пайтларда бир-биримизга ёрдам берган ва доим бир-бирини қўллаб-қувватлайдиган халқмиз. Шунинг учун қозоқ биродарларга - фаровонлик, фаровонлик ва мамлакатда тинчлик тилайман!
- Қардош мамлакатларимиз хавфсиз, халқимиз тинч бўлсин! Урматтуу Президент, Сізге чоң рахмат!