Қадимий Туркистон: Култўбедаги чироғдонлар эволюциясига назар
«Култўбе шаҳарчаси тарихий масканларини тиклаш» лойиҳасининг илмий маслаҳатчиси Бауржан Байтанаевнинг сўзларига кўра, янги топилган ёдгорликлар қадимий ёритиш мосламаларидир. Улардан бири - бугунги кунгача бус-бутун сақланиб қолган, XVIII-XIX асрларга мансуб чироғдон, деб хабар беради Kazinform мухбири .
«Археологик қазишма ишларида ёритиш мосламалари кам учрайди. Уларни чуқур ўрганиш Тараз материалидан бошланган. Тадқиқот ХХ аср ўрталарида машҳур археолог Т.Н.Сенингова (Култўбе шаҳрини кашф этган археологлардан бири) томонидан олиб борилган. Қадимги Қозоғистоннинг баъзи ноёб топилмалари ҳақида маълумот маҳаллий археология даҳоси К.М.Байпақов мақолаларида учрайди. Аммо қадимги ёритиш қурилмаларни ўрганишда асосий муаммо шундаки, олимлар фақат ушбу қурилмаларнинг парчаларини топишлари мумкин эди. Ушбу ҳудудни ўрганишда Култўбедан топилган ашёлардан фойдаланилади. Ушбу воситаларнинг рамзий ва семантик маъносини унутмаслигимиз керак. У нафақат ёритиш мосламаси сифатида, балки оловга сиғиниш учун ҳам ишлатилгандир», - деди янги экспонатлар бўйича лойиҳа тадқиқотчиси Айсулу Эржигитова.
Бугун тақдим этилган артефакт – чироғдон - бузилмаган ҳолда топилди. У иккита алоҳида қисмдан иборат. Чироғдоннинг биринчи қисми темирдан ясалган бўлиб, думалоқ асос билан юмалоқланган. Юқори қисми қисқа цилиндрсимон сингари қўшалоқ бирикма бўлиб, унинг устига катта трапециясимон фигура жойлаштирилган.
Чироғдоннинг иккинчи қисми бронзадан қилинган. Цилиндрсимон бронза резеруар. Цилиндрнинг пастки қисми вақтинчалик стимул шаклидаги конусга ўхшайди. Шамнинг биринчи қисмининг баландлиги 55 см, иккинчисининг баландлиги 38 см.
«Ҳозирча Қозоғистон ва Ўрта Осиёдаги қадимий буюмлар орасида ушбу чироғдонга ўхшайдигани йўқ. Бу ноёб топилма. Қўқон хонлигидан қолган бўлиши мумкин. XVIII-XIX асрларга тегишли. Металл чироқлардан фақат шаҳарларда фойдаланишган бўлса керак. Туркистон атрофидаги шаҳар ва қишлоқ аҳолиси лойдан ясалган чироқлардан узоқ вақтдан бери фойдаланиб келишган», - дейди археолог Ерлан Қазизов.
Култўбе материалларидан ёритиш мосламалари эволюциясини ўрганиш жуда муҳимдир. Чироқларнинг баъзи бири уйда ясалган бўлса, кейинчалик эса ҳунармандлар дастгоҳларида ясала бошлаган.
«2019 йилда дала тадқиқотлари давомида Х-ХII асрларга оид ва ҳатто ундан олдинроқ бўлган ёритгичлар топилди. Улар шакли ва усули жиҳатидан турлича эди. Масалан, Култўбе керамика шами, хусусан, буруни ва илгакка ўхшаш тутқичи бор чироқ жуда мафтункор ясалган. Ташқи томондан оқ крем билан бўялган ва жигарранг нуқта билан қопланган шамлар айниқса жозибалидир. Шамлардан яна бири бутунлай жигарранг рангга бўялган. Култўбедаги ёритиш мосламалари орасида бу йил топилган қуйма темир чироқ ҳам бор», - дейди тадқиқотчи Жанерке Шаиғозова.
«Ишонамизки, Култўбе шаҳрида топилган кейинги топилмаларни ҳисобга олсак, қадимги ёритиш мосламаларини чуқур ва ҳар томонлама ўрганиш илмий базани сезиларли даражада бойитади. Сабаби, хонага хушбўй ҳид тарқатувчи шамлар, чироғдонлар, турли хил ёритиш асбоблари топилмоқда. Шунинг учун Култўбе коллекцияси артефактлари шакли, материали ва мақсади нуқтаи назаридан янада кўпроқ ўрганилиши керак», - дейди лойиҳа тадқиқотчиси Айсулу Ержигитова.
Эслатиб ўтамиз, «Култўбе шаҳарчасининг тарихий масканларини тиклаш» лойиҳасининг асосий мақсади «Култўбе шаҳарчаси» очиқ осмон остидаги археологик паркини очишдир. Ушбу лойиҳани амалга ошириш учун юқори малакали археологлар, ЮНЕСКО ва ИКОМОС мутахассислари, тарихчилар, маданиятшунослар ва санъатшунослар жамоаси жалб қилинган. Умуман олганда, лойиҳанинг ўзи замонавий технологиялар ёрдамида илмий-тиклаш ишларини олиб бориш нуқтаи назаридан Қозоғистондаги мавжуд лойиҳалардан тубдан фарқ қилади.
Ёритиш асбоби. XVIII-XIX асрлар
Ёритиш асбоби. XVIII-XIX асрлар
Чироғдон, керамика. Сопол. Х аср
Чироқ, керамика. Сопол, безаклар. X-XII асрлар
Хонага хушбўй ҳид тарқатадиган керамик мосламанинг асоси. Сопол. X-XII асрлар
Чўян чироқ. XIX аср
Бронза чироқ. XIX аср
Муаллиф: Аян Бекенўғли