Фанда гендер тенгсизлиги: дунё мамлакатлари ва Қозоғистондаги вазият
Фанда гендер тенгсизлиги
Дунёда тадқиқотчилар орасида аёллар улуши 33,3% ни ташкил қилади. Бу учдан бир қисмини англатади. Мутахассисларнинг таъкидлашича, бунинг бир қанча сабаблари бор. ЮНЕСКО ташкилоти маълумотларига кўра, жамиятда шаклланган турли ижтимоий ва маданий стереотиплар фандаги гендер тенгсизлигига сабаб бўлмоқда. Масалан, айрим соҳаларни фақат эркакларга (математика, физика, техника) ёки аёлларга (санъат, таълим) бўлиш, аёлларнинг карьерадан кўра фарзанд тарбиясига устувор аҳамият бериш каби архаик тушунчалар ҳамон сақланиб қолган. Бундай концепция дунёнинг барча минтақаларида кенг тарқалган, гарчи уларнинг даражаси минтақанинг ривожланишидан қатъи назар, турли жойларда фарқ қилади.
Энг қизиғи, илм-фан соҳасида аёлларнинг энг юқори фоизи дунёнинг энг бой, иқтисодлари яхши ривожланган мамлакатларига тегишли эмас. Бу кўрсаткич Мьянмада 75,6%, Венесуэлада 61,4%, Озарбайжонда 59%ни ташкил этади. Масалан, иқтисодий ривожланган давлатлардан бири бўлган Японияда аёллар мамлакатдаги барча олимларнинг атиги 17%ни ташкил қилади.
ЮНЕСКО фанда гендер мувозанатига эришишга қаратилган бундай қолипларга қарши самарали курашишнинг яхши усули сифатида мактаблардан тортиб то университетларгача таълим муассасаларида, шунингдек, илмий академиялар ва илмий ташкилотларда гендер тенглиги бўйича дастурларни амалга ошириш зарурлигини таъкидлайди. Ота-оналар билан олиб бориладиган тарбиявий ишлар ҳам катта аҳамиятга эга. Бироқ, бу жуда мураккаб, узоқ муддатли иш, шунинг учун тез натижа бермайди. Ваҳоланки, бундай тизимли ишлар самарасида кейинги йилларда дунёда илм-фан билан шуғулланаётган қизлар ва аёллар сони ортиб бормоқда. Масалан, 2013 йилда дунё олимларининг 28,4%ни қизлар ва аёллар ташкил этган бўлса, 2016 йилда уларнинг улуши 29,3%га ошган, 2018 йилда эса 33,3%ни ташкил этган (сўнгги маълумотлар).
Бироқ, олий таълим муассасаларида гендер тенглиги мавжуд бўлиб, бундан ҳам кўпроқ қизлар устунлик қилаётганини кузатиш мумкин. Масалан, дунё бўйича ижтимоий фанлар бўйича ўртача 61%, гуманитар фанлар йўналишида 62%, соғлиқни сақлаш йўналишида 68% ва таълим йўналишида 71% таҳсил олаётган қизларнинг асосий қисмини аёллар ташкил қилади. Фақат иккита соҳада, яъни IТ ва муҳандислик соҳасида талаба қизлар сони 30% дан кам.
Мутахассисларнинг фикрича, аёлларнинг илмий фаолияти муносиб ҳурматга сазовор бўлмаяпти. Бунга тарихда Нобель мукофотини қўлга киритган аёллар сонининг жуда озлиги сабаб бўлиши мумкин. Нобель мукофоти совриндорлари умумий сонининг атиги 6,1%ни аёллар ташкил этади. Агар биз фақат илмий номинацияларни ҳисобга олсак (Адабиёт ва тинчлик мукофоти бундан мустасно), унда аёллар улуши 3,7% гача камаяди.
Қозоғистондаги олимларнинг 50%дан ортиғини аёллар ташкил этади
Мамлакатда илм-фанни ривожлантириб, бутун умрини илм-фанга бағишлаган аёллар сони кам эмас. Масалан, Қозоғистон Республикаси Фан ва таълим вазирлигининг 2022 йил феврал ойидаги маълумотларига кўра, Қозоғистонда илмий-тадқиқот ва тажриба-конструкторлик ишларида иштирок этаётган аёл олимларнинг улуши 50 фоиздан ошади (10 мингга яқин аёллар). Аниқроқ айтганда, хотин-қизлар 714 нафари фан доктори, 2427 нафари фан номзоди, 992 нафари PhD доктори ва 28 нафари проқили бўйича доктор ҳисобланади.
Бу кўплаб мамлакатлар билан солиштирганда ёмон кўрсаткич эмас. Агар узоққа бормасдан постсовет мамлакатлари статистикасига назар ташлайдиган бўлсак, Қозоғистон 52% (ўтган йилги кўрсаткич) билан фандаги аёллар сони бўйича учинчи ўринда туради. Биринчи ўринда 59% билан Озарбайжон, иккинчи ўринда 52,7% билан Грузия жойлашган. Илм-фан соҳасида аёллар сони бўйича Россия (39,2%) ва Тожикистон (38,4%) рўйхатда охирги ўринларда туради.
Демак, бутун умрини мамлакат илм-фан соҳасини олға силжитишга бағишлаган, юқорида айтиб ўтганимиздек, унинг кучли учликдан жой олишига ўз ҳиссасини қўшган аёлларнинг айримларини кўриб чиқайлик. Булар оммавий ахборот воситаларида чоп этилган ва халқ орасида машҳур бўлган одамлардир. Бироқ, статистик маълумотлар шуни кўрсатадики, фанга ҳисса қўшаётган аёллар сони жуда кўп.
Масалан, Мариям Алмарданова қозоқ миллий сут маҳсулотларининг биотехнологи, Алмагул Кузгибаева болаларда сурункали гастрит ташхиси қўйиш усули, Мадина Сарсенова қурилиш материалларини қайта ишлаш орқали сувни тозалашнинг инновацион усули муаллифи ва бошқалар мавжуд.
Кейинги йилларда олим Кунсулу Закария номи кўп тилга олинди. Унинг номи, айниқса, мамлакатда коронавирус пандемияси авж олган пайтда кенг танилди. Қозоғистондаги энг муҳим илмий кашфиётлардан бири, яъни биолог Кунсулу Закария бошчилигидаги олимлар жамоаси «QazVac» вакцинасини яратди. Бу кашфиёт нафақат фан соҳасидаги улкан ютуқлардан бири бўлди, балки кўплаб инсонларнинг ҳаётини сақлаб қолди. Умуман олганда, коронавирус пандемияси авж олган бир пайтда илм-фанга алоҳида эътибор қаратиш зарурлигини дунё ҳам, Қозоғистон ҳам яхши тушунди. Шу боис бугунги кунда мамлакатда илм-фанга ажратилаётган грантлар кўпайиб, олимларни қўллаб-қувватлаш чора-тадбирлари кўпайганини алоҳида таъкидлаш жоиз.
Фото:primeminister.kz
«Аёлларнинг фандаги роли ошди»
Юқорида таъкидланганидек, гендер тенглиги, айниқса, илм-фан соҳасида кун тартибидаги масалалардан биридир. Бундан ташқари, БМТ Барқарор ривожланиш мақсадларига эришиш учун илм-фан соҳасида тенгликни таъминлаш муҳим аҳамиятга эга.
Бу йилги Халқаро фанда аёллар ва қизлар куни арафасида БМТ Бош котиби Антониу Гутерриш илм-фан соҳасида аёллар ва қизлар қанча кўп бўлса, илм-фан соҳаси шунчалик яхши ривожланади, деди.
«Аёллар ва қизлар тадқиқот соҳасига ранг-баранглик олиб келади, илмий мутахассислар контингентини кенгайтиради ва илмий-техник соҳани янги истиқболлар билан бойитади», — деди Антониу Гутерриш.
Фото:news.un.org
Бундан ташқари, Бош котиб илм-фан соҳасида аёллар ҳуқуқларини ҳимоя қилиш, қолип, нотўғри қарашлар ва тўсиқларни бартараф этишга чақирди.
Дарҳақиқат, олимларнинг фикрича, илмий кашфиётлар очиш учун инсон ўзини 100 фоиз фанга бағишлаш керак. Аёллар эса учун буни қилиш қийинроқ, чунки аёл туғиш ва болаларга ғамхўрлик қилиш, уй вазифаларини бажариш ҳақида қайғуради. Шундай қилиб, улар оилаларига ғамхўрлик қилиш учун кўпинча карьераларини ярмида қолдирадилар.
Шу боис, мутахассисларнинг фикрича, аёлларнинг илм-фанга тенг ва тўлиқ киришини таъминлашни кучайтириш зарур. Бунинг учун, масалан, иш жойларида болалар учун махсус хоналар яратилиши керак, шунда улар болалар боғчасига боришлари мумкин. Шу билан бирга, масофадан туриб ишлаш ёки иш кунининг ярмини офисда, ярмини масофадан туриб ишлаш имконияти яратилиши керак.
Профессор, доктор Жанар Темирбекова Қозоғистон оммавий ахборот воситаларига берган интервьюсида мамлакатда ҳар бир соҳада гендер тенгсизликка барҳам бериш учун раҳбар аёллар сони кўп бўлиши кераклигини айтади. «Қарорларни қабул қилишда аёллар сонини ошириш зарур. Корхона ёки давлатга оид қарорлар қабул қилинадиган бошқарув даражасида аёллар қанча кўп бўлса, кун тартибида аёллар масаласи шунчалик кўп бўлади», - дейди у.
Умумий анъанага кўра, олимларнинг фанга қўшган ҳиссаси нашрлар сонига қараб ҳисобга олинади. Бироқ, мутахассисларнинг фикрига кўра, бу ҳар доим ҳам тўғри эмас.
Қозоғистон Республикаси Президенти ҳузуридаги Қозоғистон стратегик тадқиқотлар институти мутахассиси Индира Ристина бутун дунёда аёлларнинг илмий меҳнати муносиб баҳоланаётганига шубҳа қилади. У ўз фикрини Нобель мукофоти статистикаси билан исботлайди.
«Бироқ аёлларнинг илмий ишлари бутун дунёда муносиб эътироф этилиши даргумон. Бу тезисни Нобель мукофоти тарихи яққол кўрсатиб турибди – аёллар умумий лауреатлар сонининг атиги 6,1 фоизини ташкил қилади», — таъкидлади у ўзининг Facebook саҳифасида.
Бироқ Қозоғистонда хотин-қизларнинг илм-фан соҳасида фаоллигини ошириш бўйича кўрилаётган чора-тадбирлар тизимли равишда амалга оширилаётганини кузатиш мумкин. Статистик кўрсаткичлар буни тасдиқлайди. Бугунги кунда сўнгги маълумотларга кўра, мамлакат олимларининг 54%ни аёллар ташкил этади. Бу ёмон кўрсаткич эмас.
Қозоғистон Республикаси Фан ва олий таълим вазири Саясат Нурбек «Қозоғистон тараққиётининг янги давридаги оилавий-демографик ва гендер сиёсати» мавзусидаги халқаро илмий анжуманда хотин-қизларнинг илм-фандаги ўрни ортганини таъкидлади.
«Қозоғистондаги илмий ходимларнинг ярми аёллардир. Улар олимларнинг умумий сонининг 54% ни ташкил қилади ва уларнинг сони йил сайин ортиб бормоқда. Умуман олганда, бугунги кунда хотин-қизларнинг илм-фандаги ўрни ошди. Масалан, биолог Кунсулу Закария коронавирусга қарши «QazVac» вакцинасини яратди. Биз Фан ва олий таълим вазирлиги сифатида гендер тенглиги сиёсатини тўлиқ қўллаб-қувватлаймиз, илм-фан, олий таълим, жумладан, бошқарув функцияларини, айниқса, хотин-қизларнинг тенг фойдаланишини таъминлаймиз», — деди у.
Айни пайтда мамлакатда олимлар сони 22 мингдан ошади.
Умуман олганда, қозоғистонлик аёлларнинг илм-фан билан шуғулланиши учун шароит яратилаётганини кузатиш мумкин. Ахир, Россиядек катта держава ҳисобланадиган давлат билан солиштирганда, узоққа бормасдан, рақамлар ҳақида гапирадиган бўлсак, илм-фанда аёллар сони олдинда. Чунки бугун мамлакатда илм-фан соҳасига эътибор қаратилмоқда. Жумладан, 2019 йилда Давлат раҳбари томонидан илм-фаннинг мамлакат ривожига қўшаётган ҳиссасини оширишга қаратилган дастурий ҳужжат қабул қилиш топширилган эди. 2020 йилда Қозоғистон Республикасининг «Фан тўғрисида»ги қонунига ўзгартиришлар киритилиб, мамлакат илмий соҳасини молиялаштириш бутунлай ўзгарди ва олимларнинг маошлари оширилди. Шу билан бирга, илм-фан билан шуғулланаётган ёшлар учун грантлар кўпайди. Шундай қилиб, мамлакатда илм-фан соҳаси йўлга қўйилмоқда. Бу, албатта, аёллар учун фойдалидир ...
Муаллиф: Назерке Суйиндик