Журналистика саласы жаһандық деңгейде үлкен тоқыраудан өтіп жатыр - Жайнагүл Төлеміс
- Жайнагүл Ұзақбайқызы, сіздің «Болашақ» бағдарламасы арқылы АҚШ-та білім алғаныңызды білеміз. Сұхбатымызды АҚШ-тағы оқу мен өмір сүру санаңызды қалай өзгертті деген сауалдан бастасақ. Жалпы жеке тұлға не коммуникация маманы ретінде қалыптасуыңызға қалай әсер етті?
- Негізі батыс қоғамы мінезі ерекше, кез келген жағдайға икемделе алатын әрі қиындыққа төзетін адамдарға қолайлы. Жағдайға тез бейімделіп кете алатын адамдар қай ортада да сұранысқа ие болып қала береді. АҚШ-та жүріп, мен де сондай орта талап ететін құндылықтарды бойыма сіңіруге тырыстым, жергілікті халықтың өмір сүру салтын жатырқамауға, оның жақсы тұсын алуға талпындым. Игеруге, икемделуге тырысып бақтым. Мәселен, біз адамды жасына қарап сыйлаймыз, қоғамдық көлікте орын береміз, қонақта төрге шығарамыз, қоғамдық орындарда кезексіз өткіземіз. Ал АҚШ-та жас деген түсінікке көзқарас мүлдем басқа. «Жасым үлкен» деп үлкендер жағы шалқайып отырмайды. Керісінше, еңбек нарығында жастардан қалмауға тырысады. Қазір қайда жүрсем де, өзге елдердің өмір сүру қалпын түсінуге ұмтылып тұрамын. Өйткені өз ортаңдағы кейбір бұлжымас ақиқат көрінген дүниелер өзге ортада өрескел болып есептелуі мүмкін. АҚШ секілді өркениетті елде білім алуым мен өмір сүруім – мені икемділікке, өзге мәдениеттерді сыйлай білуге үйретті.
Өмірде адамның өзінен асқан құндылық жоқ екенін ұғындырды. Өз мүмкіндігі мен қалауын жақсы түсінген адам ғана өз ортасына пайдалы іс тындыра алады. Жалпы жеке адамның дамуына, өсіп-өркендеуіне, шығармашылық еркіндігіне жағдай жасалған қоғамда ғана даму, өсу бар. Адамға деген ерекше қамқорлық мектептер мен жоғары оқу орындарының қабырғасынан бастап, барлық мекеме деңгейінде анық байқалып тұрады.
- АҚШ-тағы Джордж Вашингтон университетінде Хиллари Клинтон, Джозеф Байден, Бернард Сандерс секілді ірі саяси тұлғалардың дәрісін тыңдауға мүмкіндігіңіз болыпты. Әлемдік деңгейдегі саясаткерлермен кездесу қандай әсер сыйлады?
- Иә, дұрыс айтасыз. Жалпы Дж. Вашингтон университетін бекер таңдаған жоқпын. Ондағы қарбаласқа, бәсекеге толы саяси орта мені қызықтырып, әрдайым өзіне тартып тұратын. Бұл оқу орны Ақ үйге жақын жерде орналасқан. Сондықтан да болар, университет қабырғасында саясаткерлердің көптеп жүруі таңғаларлық дүние емес. Әлемдік деңгейде пікір білдіріп, жаһандық мәселелерді көтеріп жүрген саясаткерлермен жиі жолығасыз. Мәселен, кезінде президенттікке үміткер болған Хиллари Клинтон секілді саяси тұлғалар дәріс оқып, жаңа кітаптарын таныстырып тұратын. Бұдан бөлек Бернард Сандерс, Джозеф Байден секілді мықтылардың да дәрісін тыңдау бұйырды. Бірақ олардың лекцияларының көбі тегін емес, ақылы. Саясаткерлердің басым көпшілігі кітап жазудан, дәріс оқудан әжептәуір табыс тауып жатады. Мәселен, Барак Обама табысының қомақты бөлігін өзінің кітабын сату арқылы тапқан. Жоғарыда атап өткен Хиллари Клинтон да соңғы жазған кітабын Джордж Вашингтон универсиетінің студенттеріне арнайы келіп, таныстырған еді. Мұндай кездесулерге студенттер де арнайы барып, саясаткерлердің қолтаңбасын алуға тырысады. Жалпы айтып өткенімдей, саясаткерлер дәрісінің барлығы тегін өтпейді. Олармен жеке жолығып, сұрақ қойғысы келгендер 100 доллардан басталатын билетті сатып алып, шағын топтарға арналған жеке лекцияларға қатысып жатады. Бізде өкінішке қарай, мұндай процесс тәжірибеде жоқ. Бізде саясаткерлер лекциядан табыс таппайды.
Міне, осыдан-ақ алып державаның астанасында саяси коммуникация мықты жолға қойылғанын көруге болады.
- Біздің саясатта жүрген тұлғалар қоғаммен тиісті деңгейде коммуникация құра алып жүр ме? Әсіресе, шенеуніктердің журналистермен, қоғаммен байланысына қандай баға бересіз?
- Бізде саясаткерлердің өзінің тұрақты аудиториясы жоқ. Олардың аудиториясы ауыспалы, кейде тіпті аудиториясының кім екенін білмейтін секілді көрінеді. Қарапайым тілмен айтсақ, олардың өз жанкүйерлері, жанашырлары мен қолдаушылары жоқ. Бірақ орталықтан сайланған саясаткерге аудитория да керек емес шығар. Мәселен, өзім білім алған АҚШ-та әр саясаткер өз аудиториясымен бірге қалыптасып, бірге дамиды. Олар өз сайлаушыларының көңілінен шығу үшін небір жанкештілікке де барып жатады. Мысалы, жергілікті этникалық топтардың тілін меңгеруге, ерекшеліктерінен хабардар болуға, салт-дәстүрі мен мәдени құндылықтары жөнінде көп ізденуге тырысады. Оны спичтерінен байқауға болады. Сөйлеген сөздерінде ой қосып, оларға қамқорлық танытуға тырысады. Осылайша саясаткер мен халық арасындағы сенім біртіндеп қалыптасып, жылдар бойы беки береді. Саясаткер өз сайлаушыларының сенімінен шықса, аудитория оның кейбір қателіктерін де кешіруге дайын. Ал біздің саясаткерлерге жергілікті тұрғындардың жағдайынан хабардар болу, арада сенім орнату секілді дүниелер жетіспейтіндей көрінеді.
- Америкадағы медиаға оралайықшы, оның біз біле бермейтін қандай ерекшеліктері бар? Сол жақтағы журналистикаға қатысты қандай жағымды тұстарды өзімізге икемдей аламыз?
- Америкадағы медиа ұйымдар поляризацияланған әрі әбден саясиланған. Бірақ саясиланудың да өз кемшілігі бар деп айтар едім. Мәселен, партиялардың демократиялық және республикалық болып жікке бөлінуі, сонымен қатар құйтырқы саяси науқандар халықтың санасына кері әсер етіп жатыр. Сайлау науқаны кезінде ел ішінде өшпенділік риторикасы да көбейіп кетеді. Бұл туралы қоғамдық пікірді зерттейтін ұйымдар айтып, дабыл қағып отыр. Алайда билік тарапынан оған қатысты ешқандай шешім қабылданып жатқан жоқ. Аталмыш саясиланудың ең бір сорақы мысалы ретінде демократ отбасы республикалық партияның өкілін үйіне кіргізбеуі мүмкін екенін атап өтуге болады. Меніңше, мұндай саясиланудың қоғам үшін негативті салдары көп болмақ.
- Бізде медиа мамандарын даярлауда қандай кемшіліктер бар? Оқу орындарындағы білім сапасына қатысты не айтасыз? Өркениетті елдерден нені үйренуіміз керек?
- Өзім АҚШ-та білім алған соң, Америкадағы білім беретін журналистика мектептеріне тоқталайын. Мәселен, ең мықты оқу орны деп Колумбия, Оңтүстік Калифорния сияқты университеттерді атап өтуге болады. Ал менің салам, коммуникация бойынша ең мықты мектептердің бірі – Бостон университеті. Аталған жоғары оқу орындарында мықты профессорлық құраммен қоса заманға лайықталып жасалған академиялық бағдарлама бар. Мсыалы, оларда коммуникация саласын оқыту кезінде оның тарихына жалпылама тоқталып өтеді де, жаңа медиаға көбірек көңіл бөледі. Саяси коммуникация мамандығында сала тарихы жеке пән ретінде оқытылмайды. Керісінше қазір болып жатқан жаңа тенденциялармен байланыстырылып, беріледі. Сонымен қоса коммуникация, PR, журналистика, геосаясат сияқты дербес ғылымдардың бәрі бір-бірімен қабысып кетеді. Бұдан бөлек студенттердің психологиялық, эмоциялық жай-күйі де шетте қалмаған. Мәселен, оқу орындарында қиын жағдайға тап болған шәкірттеріне эмоциялық және моралдық тұрғыда көмек көрсететін арнаулы институттар қалыптасқан. Ал бізде мұндай форматтағы коммуникация жоқ. Менің білуімше, бізде профессорлар студенттермен тек сол топтың «старосталары» арқылы байланысады. Мұндай шекара болмауы керек.
Міне, жоғарыда өркениетті елдерде қалыптасқан академиялық білім, студенттермен коммуникация жасау секілді ерекшеліктердің бір шоғырымен бөлістім. Ендігі тілек – бізде де академиялық білім беру кезінде тек теориямен шектелмей, практикаға баса мән беріліп, сонымен қоса соңғы теңденциялардан қалыспай, оны академиялық бағдарламаға қосса деймін. Сонымен қатар тек академиялық білім беріп қана қоймай, студенттердің эмоциялық жай-күйі де назарға алынса деген тілегім бар.
- Қазіргі қазақ журналистикасында қандай проблема бар? Сіздіңше, қазіргі медиа ағартушылық қызмет атқарып отыр ма?
- Жалпы журналистика саласы қазір жаһандық масштабта үлкен тоқыраудан өтіп жатыр. Ақпараттық технологияның дамуы медиа мамандарға деген сұранысты азайтып, жұмыс орындарының жаппай жабылуына әкеліп отыр. Сондықтан да болар, журналистердің дені іргелес салаларға кетуге мәжбүр. Дегенмен мамандар бұл – жаңа мүмкіндіктер кезеңі, сапалы журналистиканың қалыптасуының алғышарты деп баға беріп отыр. Осылайша сапалы БАҚ қалыптасып келеді деп санайды.
Негізі БАҚ саласының дамуы үшін медиа институттар өздері атқаруға тиіс функциялардың барлығын бірдей дәрежеде орындауы қажет. БАҚ керек жерде сыншы, ағартушы, басқарушы функцияларымен қоса, көңіл көтеру функциясын да қатар алып жүруі керек. БАҚ құралдары қазір өзінің ағартушылық қызметін атқарып отыр деп айтар едім. Бізде ағартушылық контент бар. Бірақ сол контент қаншалықты қызықты, тартымды әрі аудиторияның қай бөлігін қамти алмай отыр деген сауал қойылуы керек шығар.
- Қазір жоғары қызметте жүрген аға буын журналистер БАҚ қызметкерлеріне әлеуметтік мәртебе, яғни статус беру керек екенін жиі қаузап жүр. Журналистерге әлеуметтік мәртебе керек пе? Дамыған елдерде бұл мәселе қалай шешілген?
- Иә, БАҚ өкілдеріне әлеуметтік статус беру керек деген мәселе біраздан айтылып, жазылып, көтеріліп жүр. Жалпы капиталистік елдерде бәрі басқаша, нарық заңымен реттеледі ғой. Бізде әлеуметтік статус «әлсізсің» дегенді меңзейтін секілді. «Әлсізсің» деген сайын адам әлсірей береді.
- Сізбен журналистердің кәсіби мерекесі қарсаңында сұхбаттасып отырмыз. Мереке қарсаңында біраз әріптесіңіз мемлекеттік органдар тарапынан марапат алары сөзсіз. Бұған көзқарасыңыз қандай? Сіз өмір сүрген АҚШ-та мұндай үрдіс бар ма?
- Жалпы БАҚ өкілдерін мереке қарсаңында мемлекет тарапыпан марапаттау, сыйлық беру – біздің қоғамда әбден орныққан үрдіс. Тіпті бізде марапат беру де, оны алу да шамадан тыс көп деп айтар едім. Алғымыз-ақ келіп тұрады. Меніңше, мереке қарсаңында журналистер бір-біріне сый жасап үйренуі керек. Бірақ ол ақша не болмаса басқа матераилдық дүние болмауға тиіс. Сыйлық өздері жазған жақсы бір естелік кітап, мақалалар жинағы не тағы сол сияқты рухани еңбек болуы мүмкін. Болашақта мұндай үрдіс қалыптасса, өскелең ұрпаққа да, біздің ізімізді басқан жас журналистер үшін де үйренері көп, тағылымы мол дүние болар еді.
- Мерекеңіз құтты болсын! Сұхбатыңызға көп рахмет!
Назерке Сүйіндік