Түркістанда Шыңғыс хан құрметіне соғылған шақа сақталған
Көне экспонаттар тізіліміне орта ғасырға жататын ақшалардың 11 көмбесі, яғни нумизматикалық табыстар және сирек кездесетін жәдігерлер енгізілген.
Мәселен, 2012 жылдың ақпан айында Ораңғай елді мекенінің тұрғыны кездейсоқ тауып алған 54 дана мыс фельстерді (мыс ақшалар) ХҮ ғасырдың соңы мен ХҮІ ғасырдың алғашқы ширегінде соғылғаны анықталды. Кейіннен бұл ақшалар мұражай қорына өтті.
Сол жылдың наурыз айында Шаян ауданы Сарыбұлақ елді мекенінің тұрғыны тау етегіндегі Құрысай деген жерден 450 дана мыс ақшалар көмбесін тауып алды. Олар да мұражайға тапсырылды. Көмбені зерттеу барысында оның ХІІІ ғасырдың екінші жартысында соғылған Шағатай ұлысының күмістелген мыс дирхемдері екендігі анықталды.
Оңтүстіктің тарихи жерлерінен табылған тағы 13 дана алтын динар ХІІІ ғасырдың орта тұсында Орта Азия қалаларында соғылған. Бұл ақшалар кезінде ақша соғу ісіндегі ерекшеліктерге байланысты сынамалары әдейі төмен етіп соғылып отырған алтын динарлар қатарынан. Шақалардың бетінде ақша сарайлары аттарынан тек Бұхара және Самарқан атаулары ғана сақталған. Барлығына «Кәлима» жазбасы мен халифа Наср лид-Дин Аллахтың аты жазылған. Жиектеріндегі жазба бедерлері барлығында дерлік жойылып кеткен. Бес дана алтын тиын Ыстанбұлда, Иранда, Австро-Венгрияда, Ресей патшалығында ХIХ-ХХ ғасырларда соғылған.
«Түркістан қаласы, Қарашық өзенінің маңындағы қалалық қорымнан 6 мың данадан астам мыс ақшалардан тұратын көмбе табылды. Көмбе толықтай XV ғ. хижра жыл санағы бойынша 832 х.ж. (1428-29 ж.) көрсеткішімен, Темуридтер мемлекетінің Мәуеренахрлық бөлігінің билеушісі Ұлықбек тарапынан жүргізілген ақша реформасы тұсында соғылған мыс адлилерден тұратыны анықталды», - дейді мұражайдың нумизмат маманы Толқын Жолдасов.
1982 жылы Яссы-Күлтөбе қалашығында жүргізілген қазба жұмыстары кезінде құмыра ішінен XIII ғасырдың соңғы ширегі мен XIV ғасырдың басында Шағатай мемлекетінің ақша сарайларында соғылған 202 дана күміс дирхем мен фельстерден тұратын көмбе табылған. Көмбе құрамында Алмалық, Әндіжан, Бұхара, Қашғар, Кенджде, Маргинан, Отырар, Самарқан, Тараз, Ходженд, Шаш және Янги ақша сарайларының өнімдері бар. Бұл жағдай сол кезеңде Шағатай ұлысына қарасты Түркістан қаласының айтарлықтай маңызға ие сауда орталықтарының бірі болғандығын көрсетеді.
2000 жылы Түркістан қалашығының «Қоқан цитаделінде» жүргізілген қазба жұмыстары кезінде Жани әулетінің билігі тұсында соғылған 75 дана күміс тангаларынан тұратын көмбе табылған. Тангалар Имам Қули Хан, Надыр Мұхаммед хан және Абдулазиз хан тұсында соғылған шақалардан тұрады. Көмбенің маңыздылығы оның Жани әулетінің алғашқы билеушілерінің тұсында соғылғандығында. Бұл көмбе ІІ кезең шақаларынан тұратыны анықталды. І және ІІ кезең шақаларының соңғы кезеңнен айырмашылығы бұл кезеңдерге тән күміс ақшалардың сынамасы жоғары болған.
Назарларыңызға «Әзірет- Сұлтан» қорық-музейінде сақталған көне ақшалардың бірқатарын ұсынамыз.
Шыңғыс хан атымен соғылған динар. Самарқан ақша сарайы. ХІІІ ғ. Динардың аверсінде «Шыңғыс хан. Адиль уль Ағзам» жазбасы түсірілген. жиектеріндегі жазба бедерлері сақталмаған. Реверсінде Самарқан ақша сарайының атауы, оның астына «Кәлима» (Ла илаха илла Аллах, Мухаммад расул Аллах) жазбасы түсірілген. Жиектеріне түсірілген жыл сандары жойылып кеткен.
Сасанидтер драхмасы. ІІІ-V ғғ. Қаратөбе археологиялық ескерткішінен табылған.
Үшайыр таңбалы, Отырар ақша сарайының өнімі. VII ғ.
Түргештердің монетасы. VII-VIII ғғ.
Соғды тиыны. Шаш ақша сарайы. ІІІ-V ғ. аверсінде билеушінің профильдік бейнесі, реверсінде Шаш өлкесінің таңбасы түсірілген.
Түркі-соғды тиыны. Аверсінде билеушінің анфастық бейнесі, келесі бетінде соғды жазбаларымен көмкерілген Бенакеттің таңбасы түскен.
Бухархудаттар драхмасы. VII-VIII ғғ.
Хорезмшах Мухаммад бин-Текештің атымен соғылған динар. ХІІІ ғасырдың басына тиесілі.Динар кездейсоқ табылған. Оның Ақша сарайы атауы мен соғылған жылдық жазбасы жойылып кеткен. Шақа өте сирек кездесетін алтын динарлар қатарына жатады
Сығанақ ақша сарайында соғылған пул. XIV ғ.
Әтеш бейнелі пул. Сығанақ XIV ғ.
Жаһангир хан атымен соғылған мыс динар. XVII ғ. Бұл мыс ақша 2016 жылдың ақпан айында мұражай қорына келіп түсті. Оның бір бетіндегі жазба бедерлері түгелдей жойылып кеткен, екінші бетінде араб графикасымен جهان...ر خان жазбасы түсірілген. Бұл шақаға жүргізілген алғашқы зерттеу жұмыстарының нәтижесі бойынша, оның қазақ ханы Жәңгірдің атымен соғылған тиын болуы мүмкін деген болжам жасалып отыр. Себебі, осы кезеңге тән Орта Азия билеушілері арасында Жахангир атымен белгілі хан жоқ. Тиын типологиялық қатынасы бойынша ерекше. Нумизматтардың айтуынша, тиын қазіргі таңда бір ғана үлгіде болғандықтан дөп басып айтуға ертерек. Дегенмен, болашақта жиналатын материалдар жұмбақтың сырын ашады деген сенім бар. Жалпы, Қазақ хандары арасынан тек Тұрсын Мұхаммед хан атымен соғылған ақша ғана белгілі.
Динар. Урду ақша сарайы. XIII ғ.
Ясы ақша сарайында соғылған мыс динар. Ақша сарайы атауы Адиль хан эпитетімен берілген. Реверсінде өсімдік текті өрнектер мен кермарал бейнесі түсірілген. (1501-02 ж.)
Ясы ақша сарайының өнімі. Құйрығын жоғары көтерген жыртқыш бейнесі, құйрығы мен денесінің арасында шақаның соғылған жылы көрсетілген. (1501-1502 ж.)
Ясы ақша сарайының өнімі. Бір бетінде ақша сарайының атауы, келесі бетінде соғылған жылы түсірілген. XVI ғасырдың басы.
