ШАРЫН – ел туризмінің темірқазығы
«Біз, қазақ халқы, ұлы тарихи тұлғалардың ізбасар ұрпағы екенімізді ешқашан ұмытпауымыз қажет. Ата-бабаларымыздың рухын туризмнің озық үлгілері арқылы дәріптеуіміз керек. Біз салалық мемлекеттік бағдарлама қабылдадық. Ол толыққанды жүзеге асатын болса, туризмнің Ішкі жалпы өнімдегі үлесі 8% жетеді. Сырттан келетін туристер саны 9 млн ал, ішкі туристер саны 8 млн адам болады. Ал туризм саласында жұмыспен қамтылғандар санын 650 мың адамға жеткізу керек . Туризм өте күрделі сала. Оған тиісті мамандар керек. Сол себепті біз туризм мамандарын дайындайтын университет ашу қажет деген шешім қабылдадық», деген еді Президент.
Сондай-ақ Мемлекет басшысы Қазақстанда туризмді дамытудың жүйелі әрі нақты шараларын қабылдау қажеттігін ескерткен. Ол үшін Ұлытау аймағы міндетті түрде Қазақстанның туристер тарту картасының алдыңғы қатарында болуы тиіс. Бұрын жобаланған «Ұлытау» ұлттық табиғи паркін құру мәселесін жүзеге асыру керек. Туристер үшін арнайы орталық ашылуы тиіс. Туризм индустриясынан келетін салмақты мультипликативті серпінді ескере келе бізге Қазақстанның барлық рекреациялық аумақтарында қонақүйлер мен тамақтану орындарын салу ісіне барынша кәсіпкерлерді тарту керектігін айтқан.
Бүгінгі мақаламызда Шарын мемлекеттік ұлттық табиғи паркі кешені туралы айтпақпыз. Шарын биологиялық әртүрліліктің жоғары дәрежесімен ерекшеленеді, бұл территорияның Қазақстан мен Жоңғар шөлдері арасындағы шекаралық орналасуына, Солтүстік Тянь-Шань тауларының әсеріне және басты су жолы - Шарын өзенінің болуына байланысты.
«Шарын» мемлекеттік ұлттық табиғи паркі Шарын аумағының экологиялық, тарихи-ғылыми, эстетикалық табиғат байлығын қалпына келтіру және сақтау мақсатында 2004 жылы ұйымдастырылған. Шарын мемлекеттік табиғи паркі экологиялық және ғылыми мекеме мәртебесіне ие. Республикалық маңызы бар ерекше қорғалатын табиғи аумақтар жүйесіне енгізілген және Қазақстан Республикасы Орман шаруашылығы және жануарлар дүниесі комитетінің қарауында. Қазіргі уақытта Шарын табиғи паркі 127 050 га аумақты алып жатыр. Шарын Іле тау аралық бассейнінде, Алматы қаласынан 193 км жерде орналасқан. Шарын өзені - Іленің ең ірі саласы, оның ұзындығы 393 км. Көбіне Шарын өзені терең тас шатқалмен ағады. Сіз суға бірнеше жерлерде, соның ішінде шағын каньондарда ғана түсе аласыз. Шатқалдың жағалауларын тораңғы мен қамыс басып кеткен. Төменде соғды шетені пайда бола бастайды.
Парктің әкімшілік-шаруашылыққа қатынасты аумағы – Алматы облысының Ұйғыр, Еңбекшіқазақ, Райымбек аудандарында орналасқан. Саябақ келесі бөліктерден тұрады - Шарын шетен орман саяжайы, Шарын каньоны «Қамалдар алқабы», Үлкен Бөгеті таулары, Қазақстан Республикасы Қорғаныс министрлігінің полигоны, Қызыл Қарасай. Жақын елді мекен Шонжыға дейінгі арақашықтық - 15 км.
Жол желісі жақсы дамыған, халықаралық маңызы бар Шонжы - Алматы тас жолы барлық учаскелерге апарады. Тасты жолдар магистральдан тікелей объектілерге барады: Шетен орманына дейін тас жолдан 15 км бұрылады, Шарын каньонына - тас жолдан 30 км, Бөгет тауларына - тас жолдан 35 км, Қызыл Қарасай учаскесіне бұрылады.
Негізгі қорғалатын нысандары мыналар:
1.Шарын шетен тоғайы – табиғат ескерткіші. Палеоген дәуірінен сақталып қалған Шарын шетені өсетін бірден-бір орын.
2.«Қамалдар алқабы» Шарын шатқалы - ландшафтты- палеонтологиялық табиғат ескерткіші. Мұнда негізгі қорғалатын нысан- рельеф түзу процессін байқауға мүмкіндік беретін жартасты табиғат көрінісі
3.Үлкен Бұғыты тауының шығыс бөлігі (Қызыл кітапқа енген қарақұйрық мекені)
Түрік филологы Махмуд Қашғаридің (ХІ ғ.) куәлігі бойынша өзеннің атауы - Шарын - «шарун» (шынар) сөзінен шығады. Оның аңғарында бұл жерлерге тән емес шетен ағаштары әлі күнге дейін өсіп келеді, олардың сыртқы түрі мен түрі шынарға ұқсайды.
Осы орайда Шарын мемлекеттік ұлттық табиғи паркін зерттеп жүрген ғалым маман мен парк қызметкерлері және елімізде туризмді дамыту туралы қоғам қайраткерімен сұхбаттасқан едік.
ҚР Мәжіліс депутаты Шавхат Өтемiсов:
-Туризмнің ішкі жалпы өнімдегі үлесi 1,6%. Оның ішінде iшкi туризмнің үлесi 1%-дан аз. Қазақстанның мүмкiндiктерiн пайдалана алмай отырмыз. Бізде iшкi туризм – қымбат. Кейде шет елде демалған әлдеқайда арзанға шығады. Туристiк өнiм бағасы шарықтап тұр. Бәсекелестiктi дамыту керек. Ұсыныс көп болса, баға төмендейдi. Қызығушылық болмаса, табыс көзi айналмайтынын компаниялар түсiнуi керек. Әлемдік экономикадағы аса жылдам дамып жатқан саланың бірі – туризм. БҰҰ, Дүниежүзілік туристік ұйымы және Халықаралық валюта қоры туризмнің табысы жылына 3,5 трлн АҚШ долларына жеткенін айтады. Бұл әлемдік жалпы ішкі өнімнің (ЖІӨ) 10,9%-на, ал инвестициялардың 7%-на тең.Қазақстанда жылына 6,5 млн адам iшкi туризм қызметiн пайдаланса, шетелге шығатындар саны 9 милионнан асады.
Қазақстанға келетін туристер саны Әзербайжан, Грузия, Өзбекстанмен салыстырғанда төмен. Көрсетілетін қызмет халықаралық стандарттар жүйесіне сай емес. Туризмді дамытуға қаржы жоқ, ақша бөлінбейді деу қисынсыз. Ықылас жоқ. Қазақтың тарихы, ешкімге ұқсамайтын болмысы, тұрмыс-тіршілігі, салт-санасы, дәстүрі қызықтырады. Шеттен келгендер өзге өркениетті көргілері келеді. Еуропа, Азия елдерін айтпағанда, іргеміздегі Өзбекстан бұ жағынан бізден оқ бойы озық тұр. Сан ғасырлық тарихы, қайталанбас шығыстық дара сәулеті бар Бұқара, Самарқан, Қоқан мен Хиуа секілді көне қалаларын туризм орталығына айналдыра алды. Көне қалалар Сарайшық, Ақыртас, Отырар төбе мен Түркістан туристерге қызықты.
Ал, әлемде әйгілі АҚШ-тағы Үлкен Каньон секілді біздің Шарын да төрткүл дүниенің мыңдағын туристері іздегенін табатын, өте қызғылықты табиғи мекен.
«Шарын» мемлекеттік ұлттық табиғи паркінің директоры Елнұр Ахметов:
-Шарындағы ерен ағашының шығу тарихы 3 миллион жыл бұрын пайда болған. Мұз дәуірінен кейінгі қалыптасып сол күйінде қалған. Бұл жерде егу немесе басқа да жұмыстар жүргізілмейді. Тек қана өзінің өсу бейімділігіне байланысты Шарын өзенінің бойында өсіп келе жатыр. Жалпы ерен ағашының құрылымына келсек. Ерен ағашы, жаңғақ ағашы, емен ағашы сол сияқты ағаштардың тұқымына ұқсас өте қатты және бұтақтары морт сынғыш болып келеді. Жалпы енді тарихқа жүгінсек бұл ағаш кезінде, Шарын өзені бойымен Ілеге дейін өскен. Кейінгі жылы 1937 – жылдары осы жерде жалпы кесу жұмыстары болған. Содан кейін кесіп Іле өзені арқылы ағызып, ағаштарды сол жерден күтіп алып, вагондарға салып Ресейге жеткізіп, сол жерде ең алғашқы мосина деген мылтықтардың құндағын жасаған. Соған қарағанда бұл ағаштардың нағыз қатты, темірге ұқсастығы білінеді.
Тарихты сүйетін жандарға да Шарын мемлекеттік ұлттық табиғи паркінің мекені өте қызық деп білеміз, мысалы оған себеп Ойрантөбе шайқасы өткен орын. Алматыдан шығысқа қарай «Құлжа тас жолы» деп аталатын мемлекеттік маңызға ие жол созылып жатыр. Осы жолдың бойында Көкпек атанған мекеннен өткеннен кейін Торайғыр мен Сөгеті, Бұғыты тауларының ортасындағы жазықта екі төбешік бар. Тау етегі болған соң ары-бері өткен адам үшін олардың еш ерекшелігі жоқтай көрінуі мүмкін. Бірақ екі төбешіктің сыры жергілікті халықтың жадында жақсы сақталған. Бұл жерді ел «Ойрантөбе» деп атап кеткелі біраз уақыт өтті. Ол атау бекерден бекер қойылмаса керек. Мұнда сонау бір заманда Райымбек батыр бастаған қол жоңғарларға қарсы соғысып, жеңіске жеткен деседі. Солардың бірі – ел аузында қалған аңыз. Ол бойынша, Ойрантөбеде бағзы заманда қалмақ пен қазақ әскері шайқасқан. Күші тең екі әскер бірін-бірі ала алмағандықтан, шайқас бір айға созылыпты. Тоқтаусыз соғыстың әсерінен кең дала қанға боялып, ұрыс алаңы қаза болған сарбаздардың мәйітіне толған екен. Осыны көрген екі жақтың қолбасшылары марқұмдарды көмусіз қалдырмау үшін екі ор қаздырып, мәйіттерді сонда жинаймыз деген келісімге келіпті. Күн өткен сайын өлгендердің саны артып, үлкен төмпешікке айналады. Соңында соғыс аяқталып, қазақтар жеңіске жетіп, жер атауы сол кезден қалған екен.
«Шарын» мемлекеттік ұлттық табиғи паркінің мемлекеттік инспекторы Қазыбек Қойшыбаев:
-Қорығымызда аңдарды көптеп өсіріп жатырмыз. 14 жылдың ішінде талай жетістікке жеттік. Парк территориясында сүтқоректілердің 36 түрі мекендейді. Тұяқтылардың маңызды отрядтарының 4 түрі бар: қабан, сібір елігі, сібір тау ешкісі, қарақұйрық. Ең қызық жыртқыш аңдардың 7 түрі бар: қасқыр, түлкі, қарсақ, дала күзені, аққалақ, шұбар күзен, борсық. Ең көп кездесетіндер – кемірушілердің 19 түрі: кішкентай қосаяқ, тарбағаншы, сары және қызыл бет зорман, сұр атжалман, емуран. Ұшатын тышқандардың 5 түрі, құлақты кірпі, кішкене ақтісті, қоян – толай. Парк территориясында Қазақстанның қызыл кітабына енген аңдардың екі түрі бар. Ол қарақұйрық пен сабаншы.
«Шарын» мемлекеттік ұлттық табиғи паркі ғылым бөлімінің басшысы Жігер Сартбаев:
-Шарын ұлттық табиғи паркіндегі флораны түгендеу және гербари жиынтықтарын жасау қолға алынған. Бұл тақырып бойынша Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің биология мамандары, ботаник мамандары, ғалымдары келіп, жыл сайын финологиялық бақылау жұмыстарын жүргізіп тұрады. Шарын МҰТП аумағында 92 тұқымдас 436 түрге жататын 1000 – ға жуық жоғары сатыдағы тамырлы өсімдіктер тіркелген. Бұл сандар аумақтың флораға бай екендігін көрсетеді. Белгілі бір аумақтың флорасының бірегейлігі мен ерекшелігі сирек кездесетін және эндемиялық өсімдіктердің болуымен анықталады. «Шарын» мемлекеттік ұлттық табиғи паркінің аумағында Қазақстан Республикасының Қызыл кітабына енгізілген 39 флора түрі бар. Оның ішінде: Виталийдің аулануы (Aquilegia vitalii), Іле сексеуілі (Arthrophytum iliense), Іле бөріқарағайы (Berberis iliensis), Жоңғар шазнеясы (Chesneya dshungarica), Алатавия шафраны (Crocus alatavicus), Соғды шетені (Fraxinus sogdiana), сұр терек (Populus pruinosa) және қызғалдақ.
ЮНЕСКО-ның «Адам және биосфера» Халықаралық үйлестіру кеңесінің 25 шілде 2018 жылғы 30-ы сессиясының шешімімен Халықаралық биосфералық резерваттар желісіне «Шарын мемлекеттік ұлттық табиғи паркі» Республикалық мемлекеттік мекемесі енді. Әлемдік деңгейдегі осындай ұйымның мәртебесі Қазақстан үшін өте маңызды. Өйткені біздің табиғи аумақтардың құндылығы халықаралық маңызға ие болып, қарқынды даму моделіне айналуға мүмкіндік алады.
Шарын шатқалы жасы 12 миллион жылға жуық шөгінді тау жыныстардан қалыптасқан табиғат ескерткіші. Шарын шатқалы - Шарын өзені бойымен солтүстік-шығыстан оңтүстік-батысқа 154 км созылып жатыр. Бұл аймақтың рельефі әртүрлі. Жарқабақтың бағаналары, баурайы, жыралары 150-300 м жетеді. Жарқабақ түсі Америкадағы Үлкен каньондарға қарағанда ашық-қызғылт. Шарында жер шарында сирек кездесетін, мұздану кезеңінен өткен шетен ағашы кездеседі. Сирек кездесетін соғдиандық түрі 5 млн жыл бұрын жер бетінде кең таралған, ал қазір қорғалатын аумақ. Негізінен демалушылар «Қорғандар аңғары», «Темірлік» т.б атаумен қалған жерлеріне барады.
Расында да, «Шарын» мемлекеттік ұлттық табиғи паркінің фаунасы бай және алуан түрлі, дегенмен әлі де толық зерттелмеген. Сондықтан, көптеген жәндіктер топтарының түрлер құрамы әлі толық белгісіз. Мамандардың айтуынша, Шарын МҰТП-да, саябақтың табиғи жағдайларының әртүрлілігіне байланысты жәндіктердің түрлері кемінде 4000 мың болуы керек. Мұнда шөлдің барлық түрлері, дала, шалғынның әртүрлі түрлері және орманның биотоптары бар. Шарын өзені алқабындағы реликті тоғайлардың (мысалы, өзеннің алқабындағы атақты шетен орманы) және ежелгі аридтік таулардың болуы паркке ерекше өзгелешік сыйлайды.
Мұдай табиғаттың кереметін халық даналығы айтқандай «жеті рет естігеннен, бір рет көрген жақсы».