Шархан Қазығұлов: «Күлпет» сыйақысымен емес, оқырман ықыласымен құнды
«Жүз грамм құймай шаруаң шешілмейтін заманды көрдік»
- Сұхбатты шығарманың өзінен бастасақ, ең бірінші елдің бәрі осыны сұрайтын шығар. Әбужан Райыс өмірде болған адам ба, әлде бірнеше адамның тағдырынан жинақталған ортақ образ ба? Ортақ образ болса, прототиптердің аты-жөнін айта аласыз ба?
- Әбужан Райыс – өмірде болмаған адам. Мен оны адамзат алдындағы мәңгілік сұрақтарға жауап іздеу барысында ойдан сомдадым. Әрине, оны типтік образға айналдыру жолында көптеген адамның бойында кездесетін қасиеттер жинақталды.
- Әбужанның әкесі совет қоғамында арақ ішпейтін адам болғаны үшін саяқ өмір сүріп, оқшау қалған. Бұл қазіргі буын үшін түсініксіздеу жайт болып көрінетін шығар. Өзіңіз де сол заманның бел ортасында өстіңіз ғой, шынымен де сондай таңдауға тап келуші ме едіңіздер?
- Менің замандастарым сөзімді жоққа шығара қоймас, социализм кезінде арақ ұлтты әлсіретудің бір құралы болды. Осыны көбіміз сол кезде аңғара алмадық. Қоғамдағы адами қатынастардың өзі араққа құрылды. Мысалы, жүз грамм құймай ешқандай шаруаңды шеше алмайтынсың. Ең сорақысы, арақ ішпеген еркек қоғамда қабылданбады. Сол кездің ащы шындығы ащы суға байланғаны өкінішті, әрине!
- Қазақ «бес күн жалған» десе, сіз «үш күн фәни» дейді екенсіз. Бұл сөз саптаудың тың сүрлеуіне ұмтылу ма, әлде екеуі философиялық ауқымы екі түрлі ұғым ба?
- Мен саған бір қызық айтайын. Қазақта синоним сөздер ғана емес, синоним сөз тіркестері де бар. Мынау соның бір мысалы.
- «Рынок демекші, ХІІ ғасырда-ақ «Жер дүниені жағалай базар жайлап кеткенінен қорқамын» деп қадап айтқан Қожа Ахмет Ясауи қандай әулие еді?!» Бұл сөз нарық қатынасына үрке қараған сол кезеңдегі адамдардың үні ме, әлде автордың өз ұстанымы ма?
- Бұл – бір түркістандық қожадан естіген сөзім. Ата-бабаларынан осы уақытқа дейін айтылып келе жатқан сөз. Қожа Ахмет Ясауи нарықтық экономиканың негізін қалаған Адам Смиттен әлдеқайда бұрын өмір сүрген. Алайда, сауданың өзі нарықтық қатынастың ең үлкен атрибуты ғой. Романда жалпы деталь үшін алынған нәрсе, сондықтан оны әңгіме қылудың қажеті де шамалы...
- Шығармада Қылжұмырқасқатөбе немесе Ақжұлпас деген сияқты ерекше жер атаулары бар. Неге дәл осы атауларды таңдап алдыңыз?
- Жер атауларын ойдан шығаруға қарсымын. Аталған екі елді мекен де кезінде Арал ауданында болған.
- Деңгене деген дәстүр болғанын «Күлпеттен» оқып білгенімді несін жасырайын, бірақ оның тәрбиелік мәнін түсіне алмадым. Сіз шығармаға арқау етіп, жоқтайтындай қаншалықты маңызы бар бұл жоралғының? Дәстүрдің озығы да, тозығы да болады емес пе?
- «Дәстүрдің озығы бар, тозығы бар» деген сөз нағыз большевиктердің тезисі екенін жақсы білемін. Менің түсінігімде, дәстүр – халықтың тарихи мұрасы. Дәстүрі жоқ ұлт болмайды. Тіл категориясынан кейінгі ұлттың идентификациясын білдіретін белгі осы. Кей халықтың басқа ұлттың дәстүрін ерсі көріп жататындығының да сыры әлі күнге дейін ашылған жоқ. Сондықтан да, мен романымда ең басты ойымды айту үшін дәстүрімізге кең орын бердім. Ал, деңгененің өзіне келетін болсақ, бұл дәстүрдің астарында «тұрмысы нашар адамға жасаған жақсылығыңды білдіртпей жаса» деген зор халықтық философия жатыр.
«Романда қазақ Америкадан бақыт таппайды деген тезис жоқ»
- «Америкада бәрі бар, ұлт жоқ» деген сөзіңізді америкалықтар оқыса, «Ал, сіздерде ұлт та, басқасы да жоқ еді» деп жауап беруі мүмкін ғой. Еркін басын тоталитарлық жүйеге имеу үшін мұхит асқан адам туған еліне неге өзін жазғырып оралуы керек? «Қазақ Америкадан бақыт таппайды» деп месседж жолдауыңызға түрткі болған сіздегі қауіп қандай?
- Романда қазақ Америкадан бақыт таппайды деген тезис жоқ. Мәселе басқада. Қазір біздің елімізде ақылды адамдардың шет елдерге ағылу тенденциясы өте қатты байқалып отыр. Бұл – жалпы біздің мемлекет болып өркендеуімізге кедергі келтіретін үлкен үрдіс. Иә, мен түсінемін, әділетсіздіктер болып тұратын біздің елде мұндай жағдай болмауы мүмкін де емес. Алайда, жазушының міндеті – сол шетелге кеткен ақылды қазақтардың туған жердің гравитациялық күшінің құдіретін күндердің күнінде түсінетінінен хабар беру, ең аяғы бөтен елден қайтпайтындай болған жағдайдың өзінде де, қазақтың ұлттық ерекшеліктерін сақтап қалуға үндеу.
- «Қыдырасың, футбол көресің, жезөкше шақырасың, мұның бәрі – тәнге керек нәрселер». Әбужан Америкадағы өмірін осылай еске алады. Өзіңіз ол жақта тұрып көрдіңіз бе, жалпы?
- Автор басты кейіпкері тіршілік еткен ортаның бәрінде өмір сүруі шарт деген қағиданы еш жерден оқыған емеспін. Ол мүмкін де емес.
- Әбужанның аузымен әнші Димаш туралы қызық ой айтасыз. «Неге Димашқа дүниенің адамы құлап жатыр? Әрине, таланты өз алдына. Онсыз бола ма?! Бірақ, барлық адамның оған табынуының басты сыры басқада. Ең алдымен, ол – қазақ. Ол – америкалық емес. Сондықтан да, ол бәріне тартымды. Ол америкалық болған күні ешкімге де қызық болмай қалады», - дейді кейіпкер. Сонда «Музыкада тіл, ұлт болмайды» деген бос сөз бе?
- Кез келген шығарманы түсінуде әркімнің өз парадигмасы бар. Сенің қабылдауыңды мен де басқаша түсініп отырмын. Бұл – заңдылық. Қазақ айтпақшы, әркім өресіне қарай қабылдайды. Сондықтан да, бұл сұрақты созғылап отырғым келмейді.
- «Азаттық радиосының» шеттегі қазақ үшін қаншалықты маңызды рухани демеу болғанын әдемі әрі әділетті бергенсіз. Сырттағы қандастарымыздан осы жайында көп естіген сияқтысыз. Сол жағына тоқталсаңыз.
- Ешкімнен ештеңе естіген жоқпын. Бұл – жалпыадамзатқа ортақ жайт.
- Әселдің образы соншалықты маңызды, салмақты болғанына қарамастан, екі эпизодта ғана қылаң береді. Оның Әбужанды күтумен өткен өмірі оқырманға беймәлім күйінде қалған. Әбужанның ішкі арпалысының бүкіл қалтарысына саяхат жасауға мүмкіндік алған оқырманның Әселдің Әбужансыз өткен қыз ғұмыры туралы кеңірек білуге хақысы бар еді ғой...
- Көркем әдебиет «Адам - Кеңістік - Уақыт» үштағанына бағынып жазылуы керек екенін қолына қалам ұстағандардың бәрі жақсы біледі. Мұнсыз романның құрылымы болуы да мүмкін емес. Бірақ, «Жан - Локация - Жады» үштағанын қолайлы көрдім. Бұл заман талабына сай қысқа роман жазуға мүмкіндік берді. Джеймс Джойстың «Улисс» романы қанша жерден классикалық туынды болғанына қарамастан, дәл қазір оқылуы қиын. Мұндай кісі ұрып өлтіретін кірпіш кітаптардың адами қатынастарды басып озған ақпараттық технология заманында қажеті де шамалы болып қалғанын өмір өзі дәлелдеді. Сондықтан, мен де өз романымды халықаралық форматта жазып шыққанды жөн санадым.
Көзі қарақты оқырман байқайтыны сөзсіз, Әселдің образында ерекше мән жатыр. Бұл жанды образ арқылы мен жансыз образ ретіндегі Отанға тән ерекшеліктерді бергім келді. Әсел де Отан сияқты таза, Отан сияқты дана және Отан сияқты поэтикалық тұрғыда асқақ. Әселдің образында Ибсиннің «Пер Гюнтіндегі» Сольвейгтің тағдыры бар. Бір сөзбен айтқанда, Әселдің образы Отан деген ұғымның қастерлі екенін түсіндіру үшін керек болды. Әлгі айтқан «Жан - Локация - Жады» үштағанын қолданғандықтан, Әселдің өмірін тәптіштеп жатуды артық көргенім рас.
«Соғысты жазып отырып, адам өлтіруді насихаттамау – супергуманизм»
- Ауған соғысындағы хирург Әбужан Перл Харбор шайқасы туралы түсірілген «Ұжданның жетегінде» дейтін фильмдегі Десмонд Досты еске түсіреді. Соғыс туралы туындылардың бәрінде жауды мейлінше көп қырған адам батыр деп есептелетін. Нағыз ерлік майданды адам өлтірмей өткеру екенін алғашқылардың бірі болып мәлімдеген сол фильм еді. Екі арадағы үндестікті қалай түсіндіресіз?
- Бұл менің соғыс атаулыға қарсылығымнан болар. Соғысты жазып отырып, адам өлтіруді насихаттамау – супергуманизм.
- АҚШ тілшісіне берген сұхбаттың диалогі өте тартымды берілген. «Қазақта сөз бар: «Басыңды сұғып алсайшы. Сосын ар жағын көре жатасың», - деген сөзіне америкалық журналист «халқыңыз философ» екен деп тамсанады. Біздегі коррупцияның көбі осы сөзден басталып жатқаны жасырын емес қой. Коррупция ұлттық философиямызға айналып бара жатыр дегенді айтқыңыз келді ме?
- Қазақ жалпы индивидуализмнен бұрын ұжымдық укладқа бейім халық. Біздің толеранттық қасиетіміз де осыдан туындайды. «Басыңды сұғып алсайшы. Сосын ар жағын көре жатасың» деген пәлсапа коррупциядан гөрі «жалғыз жүріп жол тапқанша, көппен бірге адас» немесе «халықтың ішінде жүрсең, өлмейсің» деген тоқтамға көбірек келеді.
- «Меценат» жобасына тоқталсақ, «Күлпеттің» жеңісі өміріңізді қаншалықты өзгертті? Уәде етілген грантты ай сайын кешіктірмей төлеп жатыр ма?
- «Күлпеттің» жеңісі өмірімді соншалықты өзгертті деп айта алмаймын. Бұған дейін қалай өмір сүрдім, солай өмір сүріп жатырмын. Мойындалып жатсам, қуануым мүмкін. Бірақ, осы романның айналасында шоу жасаудан қатты қорқамын. «Күлпет» те басқа жазушылардың шығармасы сияқты қатардағы жаңалық болғанын қалаймын. Қалай айтқанда да, әр шығарма оқырманымен құнды. Оқырмансыз шығарма – тұл. Сондықтан да, ай сайын беріліп тұрған грант оқырманыңның көп болуының қасында түк те емес.
- Бұл сыйлыққа ие болған адамның алдына көпшілік біле бермейтін талаптар, шектеулер қойылмай ма? Авторлық құқық толық өзіңізде ме? Ертең кітап желісімен фильм түсіріліп немесе шет тілде басылып, кассасы ауқымды болып жаста, «Меценаттың» өкілдері дивиденд талап етуі мүмкін бе?
- Қашанда өз тәуелсіздігімді бәрінен биік қойып келе жатқан адаммын. Басқасын айтпағанда, мемлекеттік бір тілім қағаз наградаға да ешқашан өз еркіммен ұмтылған емеспін. Жалпы, атаққа ұмтылу дегенді өмірдің мәнін әлі түсіне қоймаған адамдардың шаруасындай көретінімді жасыра алмаймын. Менің романымның жазылып бітуіне дәл келіп қалған «Меценат.кз» әдеби байқауы егер мемлекеттік конкурс болғанда, мен қатыспас едім. Өйткені, мемлекеттен марапат алу біздің жағдайымызда өз тәуелсіздігіңді жоғалту деп түсінемін. Бұл да бір саналық құлдықтың кішігірім белгісі секілді. Ал, «Меценат.кз» байқауы сенің авторлық құқығыңа ешқандай қол сұқпайды. Дивидендтің барлық түрінен де дәмесі жоқ. Олардың басты және жалғыз мақсаты – Қазақстанда роман жанрын өркендету және оның әлемдік рынокқа шығуына жағдай жасау. Конкурстың осы мақсаты ұнағандықтан қатыстым.
- Жалпы. байқауда тақырып жағынан шектеу болды ма? Шектеу болса, шығармашылық адамы үшін бұл қаншалықты әділетті талап деп ойлайсыз?
- Алып бара жатқан шектеу байқамадым. Әрине, мұнда да қаптап жатқан конкурстағыдай өзінің төл ережелерін сақтасаң жетіп жатыр.
- «Меценатқа» енді қатысатын қаламгерлерге, әсіресе жас жазушыларға қандай кеңес айтасыз?
- Жеке басым біреулерге кеңес айтуға қарсымын. Оның үстіне, қазір біреуге жөн сілтейтін заман ба? Әркімнің өз ақылы бар, әркімнің өз жүрек қалауы бар. Әркім сол эпатиясы мен эмоциясына бағынуы керек.
- Сұхбатқа уақыт бөлгеніңіз үшін рахмет!