Комедия жанрының көбеюі халықтың әлеуметтік жағдайының төмендігімен байланысты - кинотанушы

None
None
НҰР-СҰЛТАН. ҚазАқпарат - Кино – қоғам өмірінің айнасы. Олай дейтініміз, әлемдік киноның бүгінгі бет алысы мен қозғап отырған мәселесі көрермен қауымға ықпал етеді. Соңғы жылдары біздің елде де киноиндустрияға көңіл бөліне бастады. Десе де, бүгінде қоғам арасында отандық кино саласы көп сынға ұшырап жүр.

Мамандардың бір бөлігі бұл мәселені тәжірибелі режиссерлердің жетіспеушілігімен байланыстырса, енді бірі сценарийдің жеңіл әзілге құрылғанын сөз етеді. Бүгінде отандық фильмдердің саны күн өткен сайын артып жатыр, алайда сапасына қатысты сауал көп. Осыған байланысты қазақ киносының дамуы мен бүгінгі жай-күйі, кинодағы саундтрек пен субтитрдің сапасы, заманауи қазақ музыкасы және соңғы кездері көп сынға ұшыраған мәдениет саласы туралы музыкатанушы және кино саласын зерттеп жүрген жас маман Мерей Сембаймен сұхбаттасуды жөн көрдік.

- Мерей Сембай, соңғы жылдары отандық прокатта шетелдік өнімдермен тең түсетін төл туындыларымыз бой көрсетіп келеді. Десек те, көрермендер фильмдердің басым көпшілігі негізінен жеңіл әзілге құрылған комедиялар екенін айтып, жазып жүргені жасырын емес. Басқа жанрлар неге назардан тыс қалуда? Сіздің ойыңызша, неге комедия көп? Не себепті басқа жанрда кино түсірілмейді? Жалпы қазақстандық фильмдердің дамуына кедергі келтіретін қандай проблема бар?

- Иә, бұл рас. Соңғы жылдары кинотеатрлардың саны айтарлықтай көбейіп, жеке демеушілердің қаражатына түсірілетін кино саны да артты. Совет үкіметі кезінде жылына 3-4 фильм түсірілсе, қазір 100-ге жуық фильм жарыққа шығып жатыр. «Сан сапаға айналады» деген сөз бар ғой. Бұл процесс қазір жай болса да, жүріп жатыр. Ал комедия жанрының көп түсірілуі халықтың әлеуметтік-экономикалық жағдайы мен тұрмыс-тіршілігіне тікелей байланысты болып отыр. Халықтың бүгінгі жағдайы комедия емес, драма десек, артық айтқандық емес. Сондықтан да болар, біздің қоғамда комедияға сұраныс бар. Естеріңізде болса, Чарли Чаплин комедияларын «Ұлы депрессия» кезінде түсірген болатын. Сол себепті де оның комедиялық фильмдері халықтың көңілінен шықты. Қазіргі таңда халықтың күнделікті өмірінде шешілмеген мәселе көп, әлеуметтік жағдайы төмен болғандықтан, біздің азаматтар да бір сәт көңілін көтеретін фильмдерді не бағдарламаларды көргісі келетіні жасырын емес. Ал тарихи фильмдердің көбеюі - менің ойымша, саясатпен тығыз байланысты. Өйткені ең алғаш көлемді тарихи кино - «Көшпенділер» фильмі. Фильмде Абылай хан үш жүздің басын біріктіріп, үлкен бір жетістікке жетті деген месседж бар. Бұл жерде Тұңғыш Президенттің «біз біргеміз, берік іргеміз» деген сөзінің баламасын көре аламыз. Нақтырақ айтар болсам, «бәріміз бір адамның төңірегіне жиналсақ, жетістікке жетеміз» дегендей жасырын хабарлама бар. Одан кейін де тарихи фильмдерге көптеген қаражат бөліне бастады. Қымбат костюмдер тігіліп, арнайы қалашықтар тұрғызылды. Осы тұрғыдан да ендігі тарихи фильмдерді түсіруге қаражат жағынан қолайлы жағдай туындады. Ал олардың сапасы режиссерлер тәжірибесінің аздығына байланысты орташа деңгейде түсіріліп жүр. Тарихшылар, сыншылар талдау жасап, көп кемшіліктерді байқап, костюмге де, реквизитке де көп сын тақты. Мәселен, костюмдер сол заманға сай тігілмегені де айтылып жүр.

Авторлық немесе интеллектуалды фильмдер көрерменге философиялық терең ой салады. Бірақ халықтың басым көпшілігінің қазіргі таңда оны ойлауға уақыты жоқ.

Қазіргі таңда авторлық фильмдер түсіріліп, олар шетелдік фестивальдарға қатысып, жүлде алып жатыр. Шетелдік кинотеатрларда көрсетіліп жүр. Алайда бір тенденция байқалады: кейбір фильмдерде шетелдіктерге ұнау үшін өзімізді кемсітіп жатқан тұстарымыз да бар. Ал керісінше, мемлекеттік тапсырыспен түсірілген фильмдерде өзімізді өте керемет етіп көрсетуге тырысамыз. Оның бәрі шынайы емес. Шынайылыққа құрылған фильмдер өте аз. Соңғы кезде ютуб арналарда подкасттарды көремін. Ол жерден талабы мол жастардың саны көбейіп жатқанын байқадым. Келешекте жас режиссерлар көптің көңілінен шығатын кино түсіреді деп сенемін.

- Қазақстанда көркем фильмдерді қазақ тіліне дубляждау және қазақша субтитрлер қосу мәселесі сонау 2012 жылдан бастап көтеріліп келеді. Бірнеше жыл бойы талқыланған тақырыптың шешімі 2019 жылы қабылданған заң шеңберінде шешілгендей болды. Бірақ қоғамда фильмдерді қазақ тіліне дубляждау кезінде мәтін мазмұнының дұрыс болмауы мен орфографиялық нормалардың сақталмауы жиі айтылып жүр. Бұл олқылықтың себебі неде?

- Бұл сұрағыңыз мені де мазалайтын өте өзекті сауалдардың бірі. Өкінішке қарай, қазақ тіліндегі қателер орыс тілінен калька аударма жасау салдарынан туындап отыр. Кино аудармашысы үшін кино мəтінінің көркемдігін төмендетпеу, автор ойын дəл жеткізу, диалогтар сапасын, сөз ерекшелігін, тарихи кино болса, сол дəуірдің өзіндік сипатын жеткізу басты орында болуы керек. Мəтінге ғана емес, бейнекөрініске, ондағы айтылған əрбір сөз артикуляциясына мән берілмегендіктен, осындай қателер кетіп жүр. Тек фильмдердің субтитрінде ғана емес, көшедегі жарнамаларда да, теледидарда да, тіпті оқулықтар мен кітаптарда да қате жазылған сөздер өте көп. Ең өкініштісі, біздің көзіміз қате аудармаларға үйреніп қалды. Қазақ тілінің жанашырлары мен белсенділері қанша айтса да, мәселенің шешілетін түрі жоқ. Сондықтан мемлекет заң аясында шара қабылдауы керек. Сіз субтитрді айтасыз, мен тіпті билбордтардағы екі сөзді кәсіби аудармашыға көрсетудің соншалықты қиын болғанына таң қаламын. Аудармадағы қате бұл қазақ тіліне деген құрметсіздік деп айтар едім.

- Соңғы кезде киномузыка саласын зерттеп жүр екенсіз. Жалпы кино өндірісінде киномузыка (саундтрек) маңызды рөл атқаратыны белгілі. Тіпті фильмді музыкалық сүйемелдеусіз елестету қиын. Осы тұста отандық фильмдерде қолданылатын саундтректердің сапасына қатысты не айтасыз?

- Киномузыка - бейнекөріністі сүйемелдейтін, көрініске атмосфера беріп, кейіпкерлердің бейнесін ашатын киноның көркем құралы. Бірақ киномузыканы қолданбайтын режиссерлер де бар. Мәселен, Робер Брессонның бұған қатысты өз теориясы бар. Қазіргі таңда бұл жаңа сала туралы қомақты еңбектер жазылып жатыр. Алайда қазақстандық композиторлар үшін оны терең меңгеру мүмкіндіктері болмай жатыр. Оған бірнеше себепті атап өтуге болады. Бірінші себеп - киномузыканың тарихын, спецификасын оқытатын оқу орындары тіпті жоқтың қасы. Мәселен, мен консерваторияда оқып жүргенде нақты бұл саланы оқытатын пән болған жоқ. Бірақ композиторлар өзінің талант-талғамына сүйеніп, киномузыканы өздігінше жазып жүр. Ал екінші себеп - тәжірибенің жетіспеуі, өйткені тапсырыс өте аз беріледі. Бізде көбіне оригинал киномузыканы тек көркем фильмдерде кеңінен қолданады. Ал композиторлар көркем фильмге кіріспес бұрын алдымен жарнамаға музыка жазып үйрену керек. Одан кейін ғана деректі фильмдерге, сериалдарға көшуге болады. Бізде көбінесе жарнама, сериал және коммерциялық фильмдерге интернеттен сатып алынған фондық музыка мен эстрадалық әндерді қоя салады. Ал киномузыканың заңдылықтарын ескермей, оны дұрыс қолданбау - киноның сапасын төмендетеді. Музыка - өздігінен үлкен өнер, сондықтан ол көңілдің бәрін экраннан өзіне аудартуы әбден мүмкін. Ал кәсіби тәжірибесі аз режиссерлер эмоцияның жетіспеушілігін киномузыкамен жасырады да, музыканы тым көп қолданып, киноның шырқын бұзады. Ал үшінші себеп ретінде қаражат мәселесін айтар едім. Кейде композиторға бейнені ашу үшін музыканттар, дыбысты таза жазу үшін студия, тіпті кейбір кезде оркестрге қомақты қаржы керек болуы мүмкін. Режиссерлерде, оның ішінде жас мамандарда ондай қаражат жоқ. Жоғарыда мен айтып кеткен проблемалар шешімін таппайынша, отандық кино мен киномузыка саласы жеткілікті деңгейде дами қоймайды.

- Десе де, қазір сапалы музыка жазатын және ән айтатын жастар қатары көбейіп келеді. Орта буын өкілдеріне қарағанда жастар жанды дауыста ән айтудан қашпайды. Олар фонограммамен емес, жанды дауыста ән айтуды таңдап жүр. Содан да болар, бүгінгі ән де, әнші де бұрынғыдан өзгерек. Осыған қатысты не айтар едіңіз?

- Фонограммаға тыйым салу туралы бұған дейін талай рет айтылып та, жазылып та келеді. Көп елдерде фонограммамен ән айту қатаң жазаланады. Қытайда тіпті қылмыстық іс болып саналады. Мәселен, АҚШ-та Мадоннаның концертінде оның жанкүйерлері әншінің фонограммамен ән шырқап тұрғанын байқап қалып, үлкен шу шығарып, билеттерін қайтаруды талап еткен жағдай болды. Әнші әннің бастапқы бөлігін жанды дауыспен айтып, екінші шумағын фонограммамен айтқан. Біздің елде қазіргі жастар фонограммасыз ән айту үрдісін бастады. Менің ойымша, Димаш Құдайберген бұған өзінің үлкен үлесін қосты. Осындай жастарымыз көбейсе, бұл мәдениетсіздіктен бірте-бірте арыламыз деген үміттемін. Фонограммамен ән айту - этика мәселесі. Халық арасында беделді әртіс болып, көрерменге билет алғызып, олардың алдында фонограммамен ән айту - ол ең алдымен өз-өзін, өзінің өнерін, көрерменін сыйламау деп есептеймін.

- Жалпы соңғы жылдары қазақстандық музыка үлкен өзгеріске ұшырады. Қазіргі уақытта эстрада мен поп-музыка басқа бағыттарды басып озып, ең танымал жанр болып отыр. Сіздің ойыңызша, заманауи музыка индустриясы дұрыс бағытта дамып жатыр ма? Жалпы оның бағытына қандай баға бересіз?

- Қазіргі музыканың даму үрдісі дұрыс па, бұрыс па, оны уақыт көрсетеді. Бірақ соңғы 10 жылда өзгеріске бейім жас әншілер, әртүрлі бағыттағы топтар, рэперлер көптеп шығып жатқаны рас. Олар белгілі бір концепциямен заманауи музыка индустриясының талаптарына сәйкес жұмыс жасап жатқандай әсер қалдырады. Музыка әлемі нарығы бір орында тұрмай, күн сайын дамып жатқанын олар жақсы түсінеді. 2005 жылдан бастап ғаламтор кеңістігінде «YouTube» желісінің пайда болуы музыкалық бейнеклиптердің дамуына жаңа мүмкіндік берді. Шекаралар ашылып, музыка бағыттары өзара араласып, жаңа музыкалық нарық пайда болды. Бұл мүмкіндіктерді талапты қазақ жастары да өз мүдделеріне сәйкес пайдалана білді.

Егер музыкаға өндіріс ретінде қарайтын болсақ, бүгінгі таңда оны тұтынушылар саны өсіп жатыр. Адамдар музыканы барлық жерде тыңдайды (жұмыста, үйде, автобуста, көлікте), музыкаға деген бүкіл әлем елдерінің сұранысы артуда. Бұл - үлкен бизнес. Сол үлкен бизнеске ілінудің жолын тапқандар «Ninety one» тобы, Скриптонит және тағы басқаларын атап өтуге болады. Мен атап өткен топтардың тыңдармандары тек Қазақстанда ғана емес, шет мемлекеттерде де артып жатыр. Бұл топтардың стилі және музыкалық бағыттары әр түрлі болғанымен, ұқсас белгілері де бар. Оларға тоқталатын болсам, біріншіден, бұл топтардың ешқайсысын тойдан көрмейміз. Екіншіден, қазақ телевизиясынан тәуелсіз, қолдаушылардың көмегінсіз танылған. Олар «YouTube» желісі арқылы өз тыңдармандарын тапқан. Үшіншіден, олар дыбыс сапасына қатты көңіл бөледі, аранжировкалары да заманауи бағытта жасалған. Оған қоса бейнеклиптерін де қазіргі заманға сәйкестендіріп түсіреді. Бұдан бөлек тректерінің тақырыптары кеңейіп, тек Қазақстан емес, әлемдік деңгейдегі проблемалар көтеріліп жүр. Мәселен, олар соңғы уақытта жаһандық деңгейдегі кезек күттірмейтін өте өзекті экологиялық апаттар, әлеуметтік мәселелер, тарихи тақырыптарға көңіл бөліп, әр тыңдаушысына терең ой салады.

- Иә, қазір жастар қазақ музыкасына өзгеріс әкеліп жатқаны рас. Осы тұста Қазақстандағы музыканың даму процесі туралы пікіріңіз қандай?

- Қазақ музыкасы - ол атадан қалған біздің бай мұрамыз, ал оның даму процесі ұзақ әңгіме. Қысқасы, қазақ музыкасының қазіргі халі нашарлау. Қазақ музыкасы ол қандай музыка? Интернетте осы сұрақты іздеп, теріп көрсек, бірден той әндері шығады. Ал той әндеріне талдау жасасақ, олардың музыкасы мүлдем қазақтың әуені емес. Онда мен грек, еврей, түрік, араб елдерінің мотивтерін, кейбір әншілердің әндерінде орыстың шансонын естимін. Басқа халықтардың ән мотивтері қазақ тілінде орындалады, бұларды біз қазақ музыкасы деп жүрміз. Музыка тілдің дамуымен тікелей байланысты. Сондықтан да көп әндерде сөздердің екпіні дұрыс емес айтылып жүр, «сАғындым сЕні» сияқты қателіктерді жиі кездестіруге болады. Тіл мен музыка әрқашан бірге дамиды. Ал қазақ тілінің қазіргі жағдайын өзіңіз де жақсы білесіз. Сондағы менің жасайтын тұжырымым - ұлттық мәдениеттің дамуы тілге келіп тіреледі.

- Қазір жастар арасында музыкаға өзіндік ерекше стилімен келіп жатқандар баршылық. Олар көрерменді және жас ұрпақты тәрбиелеп жатыр. Сіздің ойыңызша, жас музыканттарды қалай тәрбиелеу керек? Қандай проблема бар?

- «Егер белгілі бір елдің ахуалын білгің келсе, жөн-жобасын танығың келсе, онда алдымен әніне құлақ түр» деген Конфуцийдің сөзі бар. Қытай философының бұл айтқан сөзінің жаны бар. Қытайда мемлекеттік қызметке тұру үшін қытай тілімен қатар ұлттық музыкасынан емтихан тапсырады. Демек, музыка - ұлттық мәдениеттің ажырамас бөлігі екенін олар жақсы түсінеді. Менің ойымша, бізде музыка пәніне көбірек көңіл бөлу керек. Әсіресе, қазақ музыкасын барлық мектептерде оқыту қажет. Мен өзім А.Жұбанов атындағы арнайы музыкалық қазақ мектебінде «Қазақ музыка әдебиеті» пәнінен сабақ бергенмін. Сонда 5 сыныптан 9 сыныпқа дейін қазақ музыкасына аптасына бір-ақ сағат берілген, ал орыс және шетел музыкасын аптасына 2 сағаттан өтеді. Оның себебі не болуы мүмкін? Бұл қазақ музыкасын кемсіту емес пе? Жалпы мектептің бағдарламасы Совет заманынан бері қатты өзгермеген. Сондай-ақ музыка оқулықтары әлі күнге дейін қазақ тіліне аударылмаған. Мұғалімдер музыка сабақтарын қазақ мектебінде орыс тілінде өткізеді. Бұл бізде ғана болып отырған жайт. Қазақ мектебінде орыс мұғалімдері орысша сабақ береді. Бұл нонсенс емес пе? Ахмет Жұбанов мектепті ашқанда, ол заманда мамандар жетіспей орыс мұғалімдерін шақырған болатын, оны түсінуге болады. Бірақ одан бері 58 жыл өтіпті. Ендігі уақытта қазақ музыкасына көңіл бөлетін кез келді.

- Сіз музыканың ұлттық мәдениеттің ажырамас бөлігі екенін атап өттіңіз. Бізде мәдениет саласына қатысты қоғамда сын көп айтылады. Сіз бұл саланың даму қарқыны жайлы не айта аласыз?

- Мәдениеттің тоқырауы мен дамуы туралы айту үшін алдымен, мәдениеттің жалпы не екенін жақсы ұғынуымыз керек. Әсіресе Шығыс халықтарының мәдениеті нәзік, көзге бірден ілінбейтін әдет-ғұрыптардан, салт-дәстүрлерден тұрады. Мәселен, бұрынғы қазақтардың мәдениеті ою-өрнекпен ерекшеленген. Ою-өрнектер арқылы олар бір-бірін сөзсіз түсінген, ал домбыра үнімен сезімін жеткізген. Бұл мәдениетті қазір жоғалтып алған сияқтымыз. Ұлт көшбасшысы Әлихан Бөкейханның мынадай сөзі бар: «Еуропа мәдениеттімін деп мақтанғанымен, мәдениет - өнерінде ғана, ал мінезі хайуандық сапарына қайтқан жоқ». Осы сөздерге қарап ойланатын болсақ, «біз не істеп жүрміз?» деген сауал туады. Бізде де соңғы кездері адамдардың арасында мәдениетсіздік белең алып отыр.

- Сұхбатыңызға рахмет!

Венера Жоламанқызы


Соңғы жаңалықтар