«Қара жорға» биі қазақтікі болмаса, Ілияс Жансүгіров ол туралы неге жазды...
Осылайша «Қара жорға» туралы деректі оқығандықтан жұртпен бөлісуге асыққан едік. Өйткені, бүгінгі күні жұрт арасында кейбір тұлғалардың «қазақта би болмаған», «Қара жорға» біздің би емес» деген секілді пікірі құлаққа шалынып қалып жатыр. Бұл ретте құнды олжамыздың егжей-тегжейін айтудан бұрын «Қара жорға» биінің ұлттық мәдениетімізден ажырап қалып, ортамызға қайта оралу барысымен, бүгінгі біз танып-білген би туралы ақпараттарға шолу жасай кетуді жөн көрдік.
Ұлтымыздың басынан өткен аласапыран жылдар ғасырлар бойы қалыптасқан мәдениет пен дәстүрдің кей нұсқаларын ажырап қалуға дейін жеткізгені белгілі. «Қара жорға» биі де сол қатарда жоғалып табылған қазыналарымыздың бірі.
Бұл би алғашында ата жұртына ат басын бұрған ағайынның көшімен бірге келгенін білеміз. Ал осы бидің Қазақстан жерінде бел алып, қалың қауымға кеңінен танылып, насихатталуы «Қара жорғаны» 13 мың адам билеп шығып, Гиннестің рекордтар кітабына жазылуынан басталады. Осыдан кейін Қазақ еліндегі БАҚ-тарда «Қара жорға» туралы жиі айтылып, қоғамда белсенді бетбұрыс байқалды. Бұл «Қара жорғаның» мәртебесін көтерген аламан тойдың дүбірі алғаш болып «ҚазАқпараттың» құлағына шалынып, қолға қалам алғызды. Дәл сол уақыттарда сүйінші хабарды арқау етіп «Қара жорға» туралы мақала жазуға кірісіп, біраз дерек қорын жинап алуға «Гугл» іздеу жүйесіне жүгінгенімде, аталған би туралы сынық сөйлем де кездеспегені есімде. Сонымен қолымыздағы бар деректерімізді топтап, «Қазақтың дәстүрлі «Қара жорға» биі Гиннестің рекордтар кітабына жазылды» деген тақырыпта шағын хабар мақаламызды «ҚазАқпаратта» тұңғыш болып жұртқа жария еттік.
Бұл хабар сайтымызда жарияланған күннің ертесінде, сол тұстағы «Алаш айнасы», «Айқын», «Астана ақшамы», «Егемен Қазақстан» секілді басылымдар мен телеарна, радиолар сүйінші жаңалықты жарыса таратып жатты. Осыдан соң көп өтпей Алтайға барған сапарымда осы игі істің басы-қасында жүріп ұйымдастырған Шіңгіл ауданының мәдениет мекемесінің бастығы Мейрамбек Кәкіпұлымен сұхбаттасып ауқымды тойдың болғаны мен боладысының бар қызығын біліп қайттым. Ол сұхбат та «ҚазАқпаратта» «Қара жорға» арқылы халық төл өнерін әлемге өзі паш етті» деген тақырыппен шыққан еді.
Міне осылайша әлемдік аламанда топ жарған «Қара жорғаның» ары қарай халық ортасында бәсі биіктеп, тасы өрге домалағанын көпшілік жақсы біледі. Елдегі үлкенді-кішілі барлық той, дүбірлі мереке «Қара жорғасыз» өтпейтін деңгейге көтерілгеніне де барлығымыз куә болдық. Ал кейіннен «жер астынан жік шығып», осы бір «Қара жорғаның» басына орнай қалған бақ мақсаты беймәлім топтың күстәналауынан соң тайқып кеткендей болды. Осыдан кейін «Қара жорға» биін билеу саябырси бастаған сыңайлы. Базбіреулердің дуалы ауыздығы соншалық қоғамда биге салқын қарайтын, бөтенсу пайда болғаны жасырын емес. Қарсы пікір айтушылардың уәжіне сенсек, қаңқуына көнсек «Қара жорға» моңғолдың биі немес шетел қазақтарының жасанды биі екен. «Қазақта бұндай би болмаған» дейді.
Ендеше, «Қара жорғадай» қазыналы төл өнеріміздің шынайы ұлттық болмысы қандай болған? Дерек пен дәйек, шежіре мен аңыздарда не айтылады?
Қазақстан аумағында «Қара жорға» биі туралы айтылатын нақтылы дәйекті деректер, 1975 жылы шыққан «Қазақ Совет энциклопедиясының» 6-том, 477-бетіндегі «Қара жорға» - қазақ халық биі» деген анықтама болса, тағы бірі архивтік құжаттарда Мұхтар Әуезовтің 1934 жылы қойылған «Айман-Шолпан» спектаклінде «Қара жорға» биінің үлкен сахнаға тұңғыш рет көтерілгені туралы құнды дерек кездеседі. Кейін бұл дерек 2003 жылы шыққан «Қазақстан» ұлттық энциклопедиясында да қайталанады. Ал Ресейдің Петербор қаласындағы Эрмитажда француз суретшісі Барбиштің Екатерина-2 патшайымға сыйға тартқан 15 суретінің бірінде нағыз жұптасып билеу дәстүрі бейнеленген, «Қазақтар биі» деп көрсетілген картина да табылған. Суреттерде орамал тартып, шошақ бөрік киген, кимешек киген адамдар қолдарына сыбызғыға, қобызға ұқсайтын музыка аспабын ұстап отырса, және бір тобы ер-әйел болып жұптасып билеп жүргені аңғарылады.
Ғаламтор беттерінде ұшырасқан мына бір мәліметтерде, әдебиет сыншысы Құлбек Ергөбек Қазақ елінің мәдениет министрі болған Өзбекәлі Жәнібековтің де, «қазақта би болмаған» деген пікірге қарсы бола отырып, «Қара жорға» биін өзі де билегенін айтады. Ал, Атырау жұрты өткен ғасырдың орта шеніне дейін бұл биді шежіреше сақтап келген. 1930-45 жылдар аралығында биді білетін көнекөз қариялардың соңғы легі көпшіліктің ортасында өнерлерін көрсетіп отырған. Бұдан бөлек сексеннен асқан семейлік кейуана Тоқтаған Қырықбаева ағайын-туысына «Қара жорға апа» атанып, әлі күнге той-томалақта билеп жүргені айтылады.
Ал, осы уақыттарға дейін ұмыт бола бастаған көне биді қайта тауып, жаңғыртып, түлетіп қазақтың қалың ортасына алып келген ұлтымыздың үлкен бір шоғыры Қытай, Моңғолия, Түркия, Еуропа қазақтары еді. Осы 2 миллионнан астам халық бұл биді ешбір күдік-күмәнсіз қазақтың төл биі деп таниды. Еуропа қазақтары «Қара жорға» биін XX ғасырдың 30-40 жылдары Шығыс Түркістан жерінен ауып көшкенде рухани қазына етіп алып кеткен. Бұдан бидің сол уақыттардың өзінде халық ортасында кең тарағанын топшылауға болады. Қытай қазақтарының жасымен, жасамысына дейін тойы мен мерекелік жиынында «Қара жорға» биінсіз көңілі көтерілмейтіні, биге деген ықыласы мен ілтипатының әуелден айырықша екені белгілі. Ол жақта «Қара жорға» қазақтың биі ме?», - деген мәселе санаға келмейтін дүние. Сондықтан ондағы халықтың рухани сұранысына жауап іздеген тарихшылар «Қара жорғаның» түпқайнар шежіресін тарқатып беруге тырысып келеді. Қытайдағы қазақ тарихшылары бұл биді Орхон түріктерінің заманынан тарқатады екен. Оған дәлел етіп Еренқабырға (Тян-Шань), Алтай, Тарбағатай, Барлық тауларының (Жетісу Алатауындағы тау сілемі) жартас беттеріне бедерленген адам бейнелеріндегі «Қара жорғаға» тән қимыл-қозғалыстарды көлденең тартады.
Сондай-ақ, Қытайдың Тан династиясының (618 - 907 ж.ж.) кезеңінде жазылған би өнері туралы еңбекте қазіргі Шынжаң жеріндегі халықтарда «Жылқы биі» болғанын айғақтайтын деректер бар. Сонымен бірге Құбылай хан құрған Юань династиясы (1206-1368) тұсындағы Үңгір қабырғаларына салынған суреттердегі би қозғалыстарын белгілі зерттеуші Зейнoллa Сәнікұлы «би әрекеттері «Қара жорғaның» өзінен аумайды» деп тұжырым жасайды.
Қытайдағы «Мәдениет төңкерісі» аталатын елді бүліншілікке ұрындырған науқаннан кейінгі, 1980 жылдардан бастап Шынжаң жеріндегі халық мұраларын қайтадан жинауға байланысты, халық ішіндегі билер де көптеп жиналды. Соның ішінде қазақ халқының өзіне ғана тән: «Аю биі», «Қара жорға биі», «Ортеке биі» (қуыршақ биі), «Көк түйме биі», «Шешеке биі» секілді төл билеріміз қағазға түскен екен. Бұдан басқа қазақтың көнеден келе жатқан байырғы «Аққу» биi, «Қыз ұзату», «Көбелек», «Асау үйрету», «Киiз басу» секілді билерінің де бар екені белгілі. Десе де бұлардың халық арасында дәріптелмей ұмытылып, ескіріп, еленбей жатқандары көбірек. Кейбір билер жеке орындаушының шеберлігімен ғана орындалып, былайғы көпшілік қауымның билеуіне күрделі болып келетіні де бар. Ал «Қара жорға» биінің өзге билерден қай жағынан болмасын өресі биік екенін білеміз.
Енді оқырманмен мақала жазуымызға түрткі болған, көлденеңнен кезігіп олжа салған, «сары майдай» сақтап отырған жаңалығымызбен бөлісейік.
Қазақтың көрнекті жазушысы, қазақ әдебиетін қалыптастырушылардың бірі Ілияс Жансүгіровтің (1894-1938) прозалық шығармаларының ішіндегі көлемдісі «Жолдастар» романы. Мұнда қазақ сахарасындағы еңбек адамдарының тұрмыс тіршілігін, ауылдан қалаға ойысқан жұмысшы жігіттердің қаладағы қилы тағдырларын, 1916 жылғы ұлт азаттық көтерілісінің дүмпуін суреткерлікпен ашып көрсетеді. Жазушының осы шығармасын оқып отырып «Ағын» аталатын екінші тарауының «Қымызшыда» деген тақырыппен берілген бөлімінде «Қара жорға» туралы айтылған тың мазмұнға тап болдық. Төменде сол шығарманың қатысты тұсынан алынған үзіндіні оқырманға ұсынамыз.
«... Омбы қаласы қысы-жазы қазақ жігіттерін бір жинап отыратын қала. Қаладағы жігіттердің жиналатын бір жері осы қымызшы. Осында келмейтін жігіт жоқ. Отырғанның бәрі де - Қарқаралы, Баян, Кереку, Атбасар, Көкшетау, Торғай бойы, Ертіс өлкесі - Сібір жігіттері. Мұнда Қаракесек, Тобықты, Қуандық, Сүйіндік, Уақ, Найман, Қыпшақ, Төлеңгіт сияқты толып жатқан рулар отыр. Мұндай жігіттер жазды күні тіпті қаптап кетеді. Жазда кәсіп іздеп қалаға қаптаған ел жігіттері, Белгібайдың қымызында бір тоқайласпай кеткен емес. ... Белгібайдың қымыз үйі - Омбыдағы қазақтың бай-жарлысын, мырза, жұмыскерін, алыпсатар, оқушыларының тегіс басын қосыпты.
... Бір мезгілде жиындағы жігіттер қол шапалақтап Көкен деген жігітті күй тартуға сұрады. Көкен кедей үйдің бақанындай қатқан қара жігіт еді. Оның домбыраға тартпайтын күйі жоқ. Орысша-қазақша күйдің бәрін тартады. Көкен домбыраны қолға алғаннан-ақ жігіттер ортасын ашып билеуін сұрады; Көкен домбырасын бұрап алып ұшып тұрегелді де «Қара жорғаны» шерте жүріп, өзі жорғалап билеп кетті. Қымыздағы мәжіліс оған алақан соғып, айқайлап шала бүлінді де қалды. Көкен домбыраны ойнатты, билетті... Қымыз ішкендер Көкенмен бірге селкілдеп отыра алмады...».
Алаш ақынының бұл шығармасы тарихи деректі арқау еткен роман екенін тағыда еске сала кетейік. Жазушы шығармасында өзі өмір сүрген, қанық білген дәуірдің, қоғамның, ел тіршілігінің шынайы болмысын бейнелеуді мақсат тұтқан. Ал жоғарыдағы шығармадан алынған мәтіндегі баяндаулардан түйгеніміз, ең алдымен Ілияс Жансүгіровтың «қара жорға» биі туралы бұрыннан қанық білетіндігі, оны халық ортасында танылған, ел білетін қазақтың төл биі деп санағанын аңғарамыз. Өйткені автор шығармасында биге артық анықтама, түсіндіру қоспаған. Енді шығармадағы «Қара жорға» туралы жазылған үзіндіге келсек, онда қымызханаға жиналған жұрт қазақтың әр руынан, әр өлкесінен бас қосқан. Сүйте тұра қазаққа ортақ би болғандықтан «Қара жорғаны» бұл кімнің биі деп тосырқамағаны көрініп тұр. Керісінше биге құмарланған халық «алақан соғып, айқайлап шала бүлінді де қалды» деп сипаттайды автор. Тіптен өнерге ықыласы ауып, арқасы қозған жұрт, өздері де биді билей білетіндіктерін сездіріп, Көкен бишімен бірге селкілдеп отыра алмай кеткенін неге жоримыз. Енді осыны оқығаннан кейін «Қара жорға» қазақтың биі емес деп қарадай ұйқысы қашып, мазасы кеткен кей ағайынды, атаң Омбыдағы қымызханада маңдай терін сыпырып, рахаттана бусанып «Қара жорға» биледі дегенге сендіре алсақ жақсы болар еді. Бұндай дәлел алдымыздан әлі талай жарқырап шығар.
Әйтседе уақыт керуенінің, тарих көшінің соңында қалып, бір мезгіл ұлттан ажырап қалған «Қара жорғаның» өз болмысын жоғалтпай ортамызға топ етіп түсе қалған сәтінен ақ, жұрт оны қуана, жылы қабылдаған болатын. Қара халық бойына тез сіңіріп, сағына қауышқанын, желпіне билеп кеткенін көрдік. Сондықтан «Қара жорға» қазақтың биі деп неге сонша көп дәлел іздеп сандалуымыз керек. Әрине, көнеден қалған «қара жорға» биінің түпкі шежіресін зерттеу ол өз алдына бір бөлек тақырып, міндет болып қала бермек. Тіптен, бұл бидің түпкі аңыз шежіресі сан-саққа тарамдалып, жіп ұшын ұстатпауы да кәдік. Бірақ ең бастысы қазір қолымызда ұлтқа бар тұлғасымен ұнайтын, өресі биік, көркем образды биіміздің бар екендігі маңызды емеспе. Әлемде көптеген ұлттардың өзіне тән, ұлттық болмысымен үндес, жалпы халық ортақ билейтін билері бар. Мысалы, өзбек, үнді, қытай, испан, Қап тауы халықтарының билерін атауға болады. Олар осы билерімен мақтанып, мереке-мейрамда ортақ билерін билеп, көңіл көтеріп шаттанып жүреді. Ендеше, не үшін аталарымыз өзге ұлттардан кемқор болмасын деп қанжығамызға байлап берген жәдігерден, өрелі мәдениеттен жерінуіміз керек.
Біз «Қара жорға» биін бүгінгі ұрпақтың атасынан аманатталып жеткен мәдени мүкаммалы дер едік. Ол жастарды халық мәдениетін тануға, ұлтжандылыққа тәрбиелейді. Ұлтты ортақ өнерге ұйытып, көңілін көтеріп, бірлікке, берекеге шақырады. Сонымен бірге ғасырлар бой халқымызбен бірге жасасып келе жатқан мәдени жауһар өнер басқа да толып жатқан үлгі-өнегесін ел ортасына шаша берері анық. Қазіргі күні жиын-тойда көп адамдар «қара жорға» биін жақсы көріп, билеуге ынталанғанымен, билей білмеуінің кесірінен, топ ортаға шығып билеуге тартынып қалып жүр. Сондықтан мектептегі жастардан бастап «Қара жорғаны» билеудің жөн-жосығын үйреткен абзал. «Қара жорға» халықтық би болғандықтан әркім оны өз шамасына, талабына қарай билей береді. Сол себепті де көпшілік қауым оның басты, оңай бірер әрекетін үйреніп алса, қалғанын көре жүріп, билей жүріп өз әлінше бойына дарыта берер хақ.
