Герольд Бельгер: Шындықты айтуды өмірдің өзі үйретті
***
Герольд Бельгерді қазақ қоғамына таныстырып жатудың өзі артық. Қазақтар туралы, уақыт, қоғам жайлы алдаспандай өткір әрі шынайы да мөлдір жазбалары арқылы дәуір суретін салып жүрген ақсақал сексен жылдық ғұмырында жетпіс бес кітап шығарып, 2226 мақала жарияланғанын әңгіме арасында айтып қалды. Үш балконға жиюлы кітабы, қадағалап оқитын газет-журналдары және бар. Жазар-сызары көп Бельгер әлі күнге қаламын қолынан тастамай, көрген-білгенін күнбе-күн дәптер беттеріне түсіріп келеді екен. Намысыңды қайрайтын шыншыл әңгімелері жайлы әдебиетші былай дейді: «Беті күліп, іші ұлитындарға сыр ашып, «мұң» шағу салтымда жоқ. Тұздықты сын айтсам, өзіміздің баспасөзде айтамын. Ашық түрде. Тек бөтен тілді мырзалармен оңаша шүңкілдесіп емес...».
Бұдан арғы әңгіме сұхбатымызда жалғасты...
- Қазақ және неміс халықтарын Сіздей түсінген, зерттеген, салыстырған ешкім жоқ. Әрі қазақ туралы да, неміс туралы да шындықты айтып келесіз. Бетің-жүзің демейсіз. Шындықтың бетіне тура қарауды кімнен үйрендіңіз?
- Шындықты айтып жүрген жалғыз мен емеспін. Бұрын да талай қазақ шындықты айтқан. Қазаққа қазақтан өзге кім шынын айтыпты дегенде, есіме Потанин түседі. Қазақ туралы сөздің дұрысын айтып кеткендердің бірі сол ғой.
Ал шындықты айтуды кімнен үйрендім? Өмірдің өзі үйреткен болар. Жастайымнан қуғын мен бақылаудың астында қалдым. Төлқұжат жоқ. Білімің жетпегендіктен емес, тар кезеңнің тұсауы шырмап, армандаған оқуыңа да бірден түсе алмайсың. Жер аударылған адамның психологиялық-рухани жағдайы өзгешелеу, ауырлау келеді. Осындай қиын уақыттар мені мүжіген жоқ, қайта өжеттеу, қыңырлау қылып өсірді, қисайған жағымнан бұрылмайтын мінез пайда болды. Есімді білгелі турасын күлбілтелемей айтуға тырысамын. «Дат» дейтін газетте он төрт жылдан бері «Көрген-білген» («Плетение чепухи») деген топтамаларым басылып келеді. Сол топтамаларымда еркін, ашық сөйлеймін. Әлбетте, маған: «Неге қисайып кеттің», - деген сипатта ескерту айтқандар да бар. «Иттігім жоқ. Ешкімге жамандық ойламаймын, ешкімнің орынтағына таласпаймын. Билікке барам деген мақсат жоқ. Және мен демократиялық, еркін елдің ұлы болған соң, өзім білетін, сезетін, көретін шындықты айтуым азамат, әдебиетші есебіндегі парызым», - деп ақыл айтушыларды шығарып саламын.
Чеховтың: «Өз бойымнан құлдықтың сарқындысын сығымдап шығарамын», - деген сөзі бар ғой. Мен соған жақындайтын сияқтымын. Иә, бойымда әлі де құлдық түйсіктің сарқындысы бар екенін сеземін. Бірақ күннен-күнге біртіндеп сығып келемін, азайтып келемін. Барлық жұрт соған талаптанса, құлдық қасиеттерден арылса деген үлкен арманым бар. Сонда ғана адам Абайдың «Толық адамы» болады.
Осы мәселені тұйықтау үшін алып-қосарым - «Көрген-білгенді» («Плетение чепухи») әлі жазып жүрмін. Сен келмей тұрып 3-4 бетін жазып қойдым. Басқа неше түрлі ой келеді. Соны қағазға түртемін. Отыз дәптер бар. Әрбір дәптер - 100 беттен. Сонда барлығы - 3000 бет, ал одан бес кітап шығуы әбден мүмкін. Оны тасқа басатын адам бар ма? Бар екен. Тіпті біреулері ақшасын өзім табамын, үш том қылып шығарамын деп қуантты. Соңғы жылдары жазған әңгіме, эссе, мақала, рецензиялардың өзі - бір кітап. Қазақтар көп біле бермейтін бір тақырып бар, ол - Кеңес немістерінің әдебиеті. Мен сол саланың маманымын. Онымды Германия да мойындап, «ГФР-ға сіңірген еңбегі үшін» «Фердненскройц» орденін таққан. Қазақстан «Парасат» орденін, Президенттің «Бейбітшілік және рухани келісім» сыйлығын берді. Неміс пен қазақ әдебиетін байланыстырып тұрған адам есебінде, мойнымдағы қарызым - Неміс әдебиеті туралы тағы бір кітап шығаруым керек. Қысқасы, семіз-семіз бес кітап тасқа басылуы тиіс.
- Қанша уақытқа жоспарлап отырсыз?
- Жыл сайын бір кітаптан деп есептегенде, бес жыл уақытымды жұмсаймын ғой. Бұйырса, әрине. Алдағы бір-екі жылда ол кітаптарды түгелдей дайындап, қалыпқа салып, баспаға тапсырсам, арғы жағы қалай боларын бір Құдайға тапсырдым...
- Қазақ сөзді құрметтеген, қадірлеген халық болса да, соңғы уақытта ұлттық поэтикасынан айрылып бара жатқандай көрінеді. Біз үшін сөздің қадірі кемігендей, тіпті, сөз беру, сөзде тұру түкке тұрмай қалғандай. Ол-ол ма, қазақы тілмен дұрыс сөйлеуден қалып бара жатқандаймыз. Осы «мінездердің» астарына үңіліп көрдіңіз бе?
- Үңілгенде қандай? Айналайын, Қарагөз, бұл сұрақты қойып отырып, өзің жауап беріп қойыпсың ғой. Менің де пікірім сенікімен ұқсас. Қазақ - сөздің қадірін білетін ұлт, сөздің майын тамыза сөйлейтін халық. Оның тіл байлығы жайлы әр жерде айтып жүрмін. Таяуда ғана «Тіл құдіреті» деген фильм көрсетілді. Н.Назарбаев екеуміз қатар сөйлейміз. Нұрсұлтан Назарбаев Ұлытауда, мен осы кабинетімде қазақ тілінің құдіреті жайында жеті реттен пікір білдірдік. Демек, қазақ тілі туралы айтары бар деп, мені мойындағаны шығар. Немісше, қазақша, орысша әжептәуір жетік білгеніммен, сөйлеуге шорқақ екенімді мойындаймын. Бірақ қазақтардың майын тамызып айтқан әңгімелерін көп тыңдадым. Мұхтар Әуезовтің төгілте сөйлегенін талай рет естігенмін. Өзім білетіндерден Әбіш Кекілбаев және Әбіштің анасы, Асқар Сүлейменов және Асқардың шешесі қалай сөйлейтін еді?! Кеше арамыздан кетіп қалған Әшірбек Сығай да сөздің шебері еді. Осы қазір есіме түсіп отырғандары осылар. Бұлардың бәрі қазақ тілінің құдіретін, қасиетін, сөйлем құрылысын, сөйлеу мәдениетін өте терең білетін адамдар. Қазақша сөйлегенде мақалдап-мәтелдеу өз алдына, олар ассоциациямен, ұйқаспен, ойнатып сөйлеуге керемет шебер ғой. Осы мінездің бәрінен қазіргі қазақтар айрылып келе жатыр. Қазір пәлен адам қазақша сөйлейтін болды, пәлен адам қазақ тіліне көшті дегенді мақтанып айтамыз. Бірақ оның барлығы қарабайыр, шолақ тіл. Оны тіл деп айтудың өзі қиындау. Мәселен, біздің депутаттар кейде қазақша сөйлеген болып, сөзін: «Мен ойлаймын», - деп бастайды. «Я думаю» дегені ғой. «Мен ойлаймын, біздің халық каленнен тұрады деп»... Қотыр-қожалақ, бір сөзі - орысша, бір сөзі - қазақша. Мұны қазақ тілін білді деп айтуға болмайды. Бір жағынан тілдің құдіретін жоғалтып алған қазақтардың өздері кінәлі. Баяғыда сөйлеу - табиғи мәдениет болатын. Екіншіден, осы күні кез келген адам ақын болып жүр. Өздерінше сөзді құбылтқан, ойнатқан болады да, сөздің қадірін тіптен кетіріп алды. Жаңа сөз ойлап табамын деп, қазақшаның өзін түсініксіз қылып жіберді. Менің жынымды келтіретіні, бәрі - шетінен ақын. Жазушылардың анықтамалығын ақтарып отырсам, жеті жүздей қаламгер бар екен, соның ішінде 374 адам өзін ақын деп есептейтін көрінеді. Бұл - Жазушылар одағының мүшелері. Одаққа мүше емес, бірақ өзін ақындардың қатарына қосатындар қаншама?! Қазақтың бәрі өлең шығарады. Тіпті, мен де 8 кластан қазақ тілінде өлең жазған адаммын. Бірінші курсқа түскен бойда ол өлеңдердің түкке тұрмайтынын білдім де, өзімді де, қалғандарды да шаршатпайын деп, өлеңді тастадым. Өйткені, ақын емес екенімді сездім. Бірақ соны қазір ақын болып жүрген көп қазақ сезе алмай жүр. Он бір буынды қара өлең жазуда қазақтар бірінен-бірі асады. Тілдің құдіретін төмендеткен болмайтын өлең, құр ұйқасқа құралған түсініксіз құрама. Менің түсінігімде ақын деген - арыстан болуы керек. Оның жырынан Дала оянуы керек. Бұрынғыдан Абай мен Махамбетті алып қараңыз, олардың дауысынан Дала оянған жоқ па? Қазір ақындардың көбі мысық болып кетті. Менің ұғымымда Иран-Ғайып, Есенғали Раушанов, Темірхан Медетбектер мықты ақындар. Әрине, қазіргі ақындарды мысыққа теңейтін сен кімсің деп маған ренжитіндер бар шығар. Бірақ бұл - менің ұғымым, менің түсінігім.
Қазақты жеті жасымнан білемін. Ол кездегі қазақтар мен қазіргі қазақтарды мүлдем салыстыра алмайсыз. «Елу жылда - ел жаңа». Қазіргі қазақтар мүлдем басқа халық. Қай жерден ұтылды, қай жерден ұтты - тәптіштеп айта алмаспын. Әйтеуір, бүгінгі қазақтың біраз өзгергенін сеземін.
Қазақ тілін білемін деген адам Әуезовше сөйлей алса, қане?! Әуезов сөйлегенде: «Е, халқым, менің басымның қасқалығы болмаса, көңілімнің басқалығы жоқ қой», - деп бастайтын әңгімесін. ҚазПИ-дегі бір кездесуінде Әуезов сөйлеп тұр: «Ақсақалды аңқаулықтан аулағырақ болу үшін...», - деп бастады. Көрдіңіз бе, қандай ассоциацизм. Бәрі а-дан басталады, төгіліп жүре берді.
- Қазір осыны қолдан жасайтындар бар ғой. Бір сөзді «қ» деген әріптен бастаса, соңына дейін, келсін-келмесін «қ»-мен аяқтайтындар көбейіп келеді...
- Ол енді жасанды тірлік. Егер қаласам, мен де бір сөйлемді «қ»-дан бастап, сол әріппен аяқтай аламын. Бірақ ол табиғи емес. Әріп қуу, сөз қуу, ұйқастыруға үйір қаламгерлерді, журналистерді көріп жүрміз ғой. Ол - тіл білгеннің ісі емес. Оның жасандылығы көзге ұрып тұрады. Әуезов сөйлегеніндей өзіне тарта, үйіре алмайды.
- Қазақ пен орысшаға судай неміс ұлы Қазақстандағы әр халықтың өз сырын, ортақ қазақстандық арманы мен жекелеген ұлттық мүддесін екшей алады деп ойлаймыз. Біз көп айтатын көпұлттылық, достық қаншалықты шынайы? Дәл осы мәселеде біз байқай алмай жүрген көлеңкелі тұстар бар ма? Қай мінезімізге шүкіршілік айтасыз?
- Талай комиссияларға, комитеттерге, Ұлттық ассамблеяға мүше болған, араласқан адаммын. Байқағаным - көпұлтты ел екеніміз анық. Бірақ сөз жүзінде. Іс жүзінде әлі тұтас бір халық бола алмай жүрміз. Жүз бірдеме халықтың арасында бірін-бірі түсінетін, бірін-бірі оқитын, бірін-бірі білетін халық жоқтың қасы. Қазақтар орыстарды білетін шығар, орыстар қазақты шамалы біледі. Басқа ұлт өкілдері қазақты тіптен біле бермейді. Біздегі ауру сол - сөз жүзінде көп айтамыз, бірақ бір-бірімізді тану аз. Мәселен, мен өзім неміс болып жүріп, Қазақстанда тұрып, еліміздегі кәрістер жөнінде ештеңені білмеймін. Кәрістер әдебиетінен білетін бес-алты адамым бар. Ол аздық етеді. Бір-бірімізді білмей, танымай жүрміз. Тану жағынан нашарлаумыз, ұяттымыз. Соны баса айту керек. Басқа ұлттарды айтпағанның өзінде, қазақтардың өздері де бір-бірін нашар білетін болды. Руға бөліне ме, жершілдік пайда болды ма, әйтеуір бір-біріне деген көзқарас төмендеп кетті. Орыс халқы деп ұлықтай береміз, олар мүлдем ештеңеге қызықпайтын сияқты. Орысша жазып жүрген қазақтың ер-азаматтары, қыз-келіншектері бар. Бірақ олардың тіл жайындағы түсінігінен кейде адам шошиды. «Central Asia Monitor» деген газет бар. Үміт Тажикенова сол газетке бір мақала жазыпты, орысша былай дейді: «Подавляющее большинство городских казахов пользуясь русским языком находиться под его мощным влянием. Их жизненное пространство целиком и полностью пропитано духом этого языка»... Қазақ тілі - нашарлау дегенге алып келеді. Ол «бытовой, ауылный, оторвонный от культуры язык» деп айтып-айтып келіп, «нет единого языка который отразил бы полностью его содержание и смысл, передовал бы дух всего народа»... дейді. Қысқасы, мен оның сөзін қабылдай алмаймын. Өздері қазақша жаза алмайды, қазақша білмейді. Сөйтіп жүріп, қазақ тілі жөнінде үлкен-үлкен пікір айтқан болады. Қазақ тілі ауылдың тілі, шолақ тіл, мәдениетке жақындамаған тіл, ескі тіл, сондықтан қалалық қазақтардың бәрі орыс тілінде сөйлейді, орыс тілінде жазады деген сияқты пікірлерді айтады. Қазақша сөйлемесең, қазақша жазбасаң, сен неге қазақ тілі жөнінде пікір айтасың? Ол - үлкен қателік деп есептеймін...
- Өзіңіз білесіз, біздің қазақ халқы рушылдық дегенді жақсы көреді. Орыс, немістердің өмірінде, зиялы қауымының арасында топшылдық кездесе ме?
- Әлбетте, халық бар жерде топшылдық болады. Батыс немістерін алайық. Бисмаркқа дейін үш жүзден аса княздіктері болған. Мәселен, менің бабаларым Екінші Екатеринаның тұсында Ресейге Гессен дейтін жерден келген екен. Жершілдік оларда да бар. Кеңестік немістер Балтық, Петербор, Мәскеу немістері, Кавказдық, Қырымдық, Украиндық немістер, Еділ бойындағы немістер деп, жеріне, мәдениетіне, даму сатысына қарай 17 түрге бөлінеді. Мен - Еділ бойының немісімін. Еділ бойының немістері - нағыз қара халық. Оларды Волгалық негр (вольганигер) деп те атайды. Ең мәдениетті немістер - петерборлық, мәскеулік, кавказдық, қырымдық немістер болды.
Ал енді қазақтың арасында жүріп, менің түсінбейтінім - ру мәселесі. Аздап хабарым бар, әрине. Бірақ рушылдық басыма қонбайды. 42 ру бар дейді екен. Соны білем деп, әжептәуір талпынып, зерттеген болдым. Түкке түсінбедім. ҚазПИ-де оқып жүргенде кімнің қай жақтан келгенін, қай өңірлік екенін білетінбіз. Ал руларынан хабарымыз жоқ болатын. Қазір аман-саулықты рудан бастайтын болыпты.
- Біздің заман солай ма, сіз көрген, балалығыңыз бен жастығыңыз өткен заманның да бүгінмен ұқсастығы бар шығар, әйтеуір осы күні белгілі бір ұлтты ата жауы санамаса да, сол халықтың төңірегінде қызыл-қырғын айтыс болып жатады. Содан не ұтамыз? Көпшілігіміз алаңдап отырған украиндардың жағдайы туралы ойлайсыз ба?
- Осы жанжалдан, дау-дамайдан ештеңе ұтпаймыз. Украина мен орыс-тың арасындағы шайқас дейміз бе, түсініспеушілік пе, етек алып кетті, оның тамыры тереңде. Ол жөнінде үйде отырып пікір айтуға болмайды. Менен әлдеқайда жас қазақтар осы дауға қатты араласады. Біреулер Украинаны, енді бірі Ресейді жақтайды. Бізге зияны тимес пе екен деп алаңдайтын, топшылайтындар да бар.
Өзімнің Украинадан да, Ресейден де хабарым бар. Бірақ олардың дауына еш араласпаймын. Өйткені, олардың қақтығысының тамыры тереңде екенін білемін. Украинның Шевченко деген классик ақыны бар ғой. Сол классик ақын «москаль» деген сөзді көп қолданатын. Оның Катерина дейтін поэмасы бар. Сол поэмасында, есімде болса, мынандай бір сөздер кездеседі: «Чернобровые милуйтесь, но не с москалями, москали чужие люди, зло творять над вами» деп келеді. Чернобровые деген - украин қыздары ғой.
Жазушылардың шығармашылық үйлерінде көп болдым. Әлбетте, Украина жазушыларымен кездестім. Көбінде орысқа деген өшпенділік бар. Ол өшпенділік қайдан келген? Баяғы заманнан. Украиндарды бірнеше рет бөлген ғой. Тарихына озбырлық жасады, украиндардың өздері де топ-топ болып, батыс пен шығысқа бөлінді. Әйтеуір олардың тарихы қым-қуыт, трагедиялық тарих. Сондықтан оған көсемдік танытып, бірдеме айту - артық. Өз басым, бұл дауға араласпас едім. Қазақтардың бұған араласуын мен дұрыс көрмеймін.
Әрине, орыстардың ішінде ұрдажығы да жетеді. Әрі-беріден соң менің де орыстарға қояр кінәм бар. Мені жер аударған орыстар емес пе еді? Бізді Қазақстанға мал сияқты айдап әкелді. Автономиямыз бар еді, оны құртты. Сонда да менің қазір оларға өшпенділігім жоқ. Ол кезде заман басқа, адам басқа, мен неге бүгіннің адамына өштесуім керек?
Қысқасы, ұлттық мәселеге келгенде, менің теориям - мүмкіндігінше жақсылықты байқау керек, жақсылықты айту керек. Өшпенділікті қолдамаймын. Өшпенділіктің отын жандырамын десең, аяғы үлкен төбелеске ұласады. Украина мен Ресейді татуластырудың жолын білсең, онда бірдеме айтқан бол. Әдебиетке сүйен, өнерге сүйен, зиялы қауымға сүйен. Зиялы қауым екеуінде де бар ғой. Бірақ бір-біріне қарсы қойып, арандатар, араздастырар пиғылың болса, онда, үндемей-ақ қойғаның жөн.
- Арандату демей-ақ қоялық, жағдайды салқын ақылмен сараптау мәселесі ше?
- Ол - әркімнің қолынан келмейтін жай. Алдын-ала айту үшін де негіз болуы керек. Қателеспеу үшін тек қана жақсы жағын айт, сонда ғана ұтасың. Біреуін жоғарылатып, екіншісін төмендетсең, бишара қылсаң, одан ештеңе ұтпайсың. Ұлттардың барлығы тең, ұлттардың барлығында жақсы қасиет бар...
- Сіз көп адаммен дос болдыңыз. Оларға деген көңіліңіз, байланысыңыз баяғыдай ма? Олар қазір жаныңызда ма? Егде тартқан шағыңызда айналаңызда кімдер қалады екен? Сіз қадірлеген, сүйген адамдар көп болды ма? Жалпы, адамды сүю деген не?
- Иә, мен ол жағынан бақытты адаммын. Қазақтардан да, немістерден де, орыстар мен еврейлерден де өте көп жақын адамдарым болды. Бір қасіреті, қазір менің қатарластарымның көбі бірінен соң бірі кетіп жатыр. Қоғабай, Әшірбек, оның алдында Дүкенбай кетті. Осы жанымды ауыртады.
Достардың пиғылы, ниеті өзгеруі мүмкін шығар, ол туралы айта алмаймын. Мен бәріне кешіріммен қарайтын адаммын. Жазушылар туралы айтар болсам, Әуезовтен бастап, мықтылардың бәрін білетінмін. Әуезовпен қол алысқан адам емеспін, бірақ сөзін тыңдадым, өзін көрдім. Мұқанов, Мұстафин, Мүсіреповтермен жақсы араластым, шығармаларын да аударып жүрдім. Тамаша адамдар еді. Ешкім жөнінде де теріс пікір айта алмаймын.
Достарымның әлі де көп екенін сексен жасқа толғанымда тағы байқадым. Бәрін қағазға түртіп отыратын адаммын ғой, мінекей, мені 386 адам құттықтапты. Қаламдас достар бар, әкімдер, министрлер, үкімет адамдары, Елбасымыз - құттықтау хаттарын жіберді. Киіп отырғаным да - Жазушылар одағы жапқан шапан. Қазақ мен сияқты кімді қадірлеп, кімді көтерді?
- Ал сүю деген ше, аға? Адамды сүю, адамзатты сүю деген не екен?
- Ол Абайдың қағидасы ғой. Әуелдегі Мұхаммед (с.ғ.с.) пайғамбардың өсиеті. Адамды сүю керек. Егер де адамды сүймесең, адамды шынайы түрінде қабылдайтын болсаң, адамды жек көріп кетуің мүмкін. Өйткені, адамның ішінде неше түрлі пәле жатыр. Адам ұялатын мінездер бар. Баяғыда «Рақымшылық жасау жөніндегі комитетте» істедім. Сонда жиырма жылға сотталған, кісі өлтірген және азаптап өлтірген, өз балаларын жазым қылған, туған қызын зорлаған, әйтеуір сан түрлі құжаттарды оқисың. Бір жылдай оқып, жүрегім қатты ауырды. Адамның айуандығынан жаның шошиды. Егер осы жағына ғана назар аудара берер болсаң, адамды мүлдем жек көріп кетесің. Адамнан өткен хайуан жоқтай.
Сондықтан адамды көтермелеу керек. Адамның жақсы қасиеттерін көтермелеу керек. Әйтпесе өзің азғындайсың. Әкемнің өмірлік қағидасын ұстанып, әркез кешіріммен қараймын. Әртүрлі жағдайда да адамның жақсылығын көруге ұмтыламын.
Мен жолым болған адаммын. Орыстардың арасында тұрған неміс бауырларым фриц те болды, фашист те болды, «немец перец колбаса» деді - естімегендері жоқ. Таяқты да жеді. Ал, тамаша қазақ ауылында ержеткен мені ешкім ренжіткен емес. Керек десеңіз, қазақ ауылында қадірлі болдым, қазақтар әлі күнге құрметтеп келеді. Ауылда мені «Белекеңнің баласы», «Сары бала», «Біздің Гера» деді. Ойын баласы күнім-де ақсақалдар еттің тәуірін асатты, жіліктің жақсысын ұстатты. Сол ауыл ақсақалдарының кеңдігі жұққан болар, менде ыза, кек жоқ.
Талай айттым, тағы да қайталаймын, мені адам қылған үш тұғыр, үш қасиет, оның бірі - ата-анам, керемет жандар еді, екіншісі - қазақ ауылы, үшіншісі - кітап. Осы үшеуі мені адам қылды, тәрбиеледі, азаматтық деңгейге көтерді.
- Есейген кезде адам неден сақтану керек екен?
- О жағын мен әлі жөнді біле бермеймін. Сексеннен кейін тірлік қиындайтынын түсінемін. Денсаулығым бұ-рыннан мықты емес еді, сексеннен кейін тіптен нашарладым. Әлбетте, үлкен жастың бір қасиеті бар.
Кеше ғана Германиядан қалың кітап келді. Германияның тоқсанға жақындаған, тоқсаннан асқан шал-кем-пірлерінің тірлігі. Қарттар үйі емес, жағдайларын жасайтын Қор оларды қамқорлығына алған. Бәрі әдемі киінген, таза, тірлігі жақсы. Бірақ олар өз тірлігін күйттеумен жүр. Тоқсанға келгендері «Енді тоқсан беске келсек» дейді. Ішетін тамағы, алға қойған кішігірім армандары ғана бар.
Ал біздің қарияларға қараңызшы. Бала-шаға, немере, шөбере, үлкен отбасылары бар. Солардың тілеуін тілеп, ақсақалдың батасын беріп, үлкен арманын айтып, қарашаңырағында асқар Алатаудай болып отыр. Менің түсінігімде, біздің ақсақалдар рухани жағынан әлдеқайда жоғары.
- «Тура биде туған жоқты» ұстанған адамсыз ғой. Сонда да, көркемдік тұр-ғыдан қателескен жоқпын ба деп, өз жазғандарыңызға сыни тұрғыдан қарай аласыз ба? Үзілді-кесілді пікір айту мен кесіп айтудың айырмасы неде? Бүгінгі қазақ сыншылдық ойы мен әдебиеті туралы әңгіме айтарда әуелі кімнен бастағанды жөн санайсыз?
- Кесіп айту - менің табиғатыма жат. Кесіп еш нәрсе айта алмаймын. Өйткені, мен шындықтың иесі емеспін. Кесіп айту құқығы маған берілмеген. Ақи-тақи айтатындардың қатарына жатпаймын және оны құптамаймын.
Байқаймын, тәп-тәуір нәрсені оқитын, отызға жаңа келген, бәлкім әлі жете қоймаған, баяғыдағы Асқар Сүлейменов сияқты еркін сөйлейтін, жан-жақты білімі бар жас балалар пайда болыпты. Олар қазақ әдебиетіне дүниежүзілік әдебиеттің деңгейінен қараса деймін. Қазақ әдебиеті жөнінде аздаған түсінігім бар, ал ол түсінігім бойынша берер бағам - әжептәуір жоғары. Мәселен, Тынымбай Нұрмағамбетов - ғажап прозашы. Мархабат Байғұт - ерекше, тамаша жазушы. Оразбек Сәрсенбайдың рисала дейтін керемет бір жанры бар. Нұрғали Ораз - тамаша эссеист. Айгүл Кемелбаева деген білімді сыншы әрі прозашы бар. Мә-дина Омарова да талантты. Осындай қаламгерлер көп.
Әттең, Кекілбаевтың үнін аз еститін болдық. Мұхтар Мағауиннің жиырма шақты кітабы бар, бәрін оқығанмын, өте жоғары бағалаймын. Мұхтар - әрі әдебиетші, әрі зерттеуші.
Бір байқайтыным, жазушылардың біразы көркем жазуға әуестенеді де, білімінің таяз екені көрініп қалады. Маған Герцен типтес жазушылар ұнайды. Тек қана көркемдікпен, әдемілеп жазатын жазушыны мен онша менсінбеймін. Асқар Сүлейменов: «Осыны не үшін жаздың», - деп сұрайтын. Шынында да, ең алдымен осыған жауап беру керек. Содан кейін, «Не жаздың?», сосын барып «Қалай жаздың?». Осы үш сұрақтың жауабы қатар берілсе, онда үлкен дәрежедегі үйлесім болады. Әйтпесе, шығарманың бір аяғы кем болып қалады.
- Адам күнделігіне өтірік айта алмайды ғой. Сіз үшін күнделігіңіз арылу беттері болса, қаншалықты арыла алдыңыз?
- Күнделікті екінші кластан жаздым. Бәрі сақтаулы. Қырыққа жуық қалың-қалың дәптер. Оның ішінде өтірік жоқтың қасы. Ұсақ-түйек, жұртқа қажеті жоқ нәрселер толып жатыр. Бірақ реттеп, таңдап алса, қалың кітап шығады екен. Елу баспа табақ күнделіктерім Мереке Құлкеновтің баспасынан таяуда жарық көрді. Осы күнделіктің ішінде әдебиетшінің қырық жылдық өмірі бар. Өтірік жоқ. Себебі, күнделікте адам өтірік айтпайды. Өтірік айтайын десе де, айта алмайды. Сондықтан менің өмірімнің шындығы осы күнделікте жатыр.
Әңгімелескен Қарагөз СІМӘДІЛ