Ауғанстан – бұрынғы қауіптер мен жаңа сын-қатер тоғысында

None
Фото: БҰҰ-ның Ауғанстандағы миссиясы/Ф. Ваеси
КАБУЛ. ҚазАқпарат – Осыдан бір жарым жыл бұрын 2021 жылы 15 тамызда «Талибан» қозғалысы (Қазақстанда тыйым салынған – шамамен. ред.) Ауғанстанның барлық дерлік аумағына өз билігін орнатып, бақылауға алған еді. Алайда осы уақытқа дейін ел басшылығын әлемдік қауымдастық ресми мойындамады.

Бұрынғы үкіметтің шетелдік банктік шоттары бұғатталған күйінде қалып отыр, ел гуманитарлық және әлеуметтік-экономикалық дағдарыс жағдайында, осының салдарынан жергілікті экстремистік және террористік топтардың ықпалы күшейіп келеді. ҚазАқпарат ресейлік сарапшылармен бірлесіп, Ауғанстанда қалыптасқан ахуалды талдап, Қазақстан мен посткеңестік кеңістікке төнетін ықтимал қатерлер мен Ауғанстан төңірегіндегі ахуалға болжам жасап көрді.

Талибан лагеріндегі алауыздық

Билікке оралған соң (бұған дейін талибандар 1996 жылдан 2001 жылға дейін ел басқарған) жаңа басшылық инклюзивті үкімет құру қажеттілігіне қатысты халықаралық қоғамдастық ұсыныстарына оң қабақ танытты, әйелдердің құқықтарын, ұлттық азшылықтарды және білім беру реформаларын қамтамасыз етуге қызығушылық танытты. Алайда, уақыт көрсеткендей, Талибанның көптеген уәделері декларация деңгейінде қалды және олар жариялаған «Ауғанстан Ислам Әмірлігін» құру процесі ішкі және сыртқы сипатта үлкен қиындықтарға тап болды.

Бүгінгі таңда «Талибан» елдің барлық дерлік аумағын бақылайды және өз билігін барлық деңгейде нығайтуды жалғастыруда. Талибанға қарсы бытыраңқы наразылық қазіргі Үкіметпен ашық күресуге дайын емес және іс жүзінде елдегі жағдайға айтарлықтай әсер етпейді. Алайда, Талибан үшін маңызды мәселе – елдің әлеуметтік-экономикалық мүшкіл жағдайы, бұрынғы басшылықтың бұғатталған шоттарының қолжетімсіздігі, сондай-ақ халықаралық террористік ұйымдардың ықпалының кеңеюі.

Фото: Noorullah Shirzada / AFP / East News

РҒА Әлемдік экономика және халықаралық қатынастар институты Таяу Шығыс зерттеулер орталығының кіші ғылыми қызметкері Илья Зиминнің айтуынша, Ауғанстандағы бүгінгі жағдай – баяу өсіп келе жатқан тұрақсыздық. Бұл ең алдымен, билік өкілдерінің өкілеттіктерін бөлу ерекшеліктеріне байланысты.

Осылайша «Талибан» қозғалысының жетекшісі, «Ауғанстан Ислам Әмірлігінің» әмірі ретінде жарияланған Хайбатулла Ахундзада әлі күнге дейін белгісіз саяси функциясы бар белгісіз тұлға болып қалып отыр.

«Оны бізге ешкім көрсеткен жоқ. Менің ойымша, егер бұл адам осы лауазымға ие болса, онда бұл алдыңғы «Талибан» басқарушыларының ескі буынын білдіретін ұжымдық шура болуы мүмкін (араб тілінен аударғанда «кеңес» – ред.)» - дейді сарапшы.

«Әмірліктің» үкіметінде қызмет ететін бірқатар басқа функционерлер де елдегі процестерге айтарлықтай үлкен ықпалын көрсетуде. Бірақ олардың сыртқы және ішкі саясаттың бағыттарын құру тәсілдері алуан түрлі, бұл өз кезегінде «Талибанның» өз ішінде қайшылықтар тудырады.

Фото: aa.com.tr

«Қазір «Талибан» ішіндегі элиталардың екі тобы арасындағы алауыздық жиі айтылады. Олар – жаңа буын немесе модернистер және «Талибанның» алғашқы билігінде болған ескі талибандар. Ықпалды персонал қатарында жас буын өкілі – Қорғаныс министрі, Мулла Омар қозғалысының негізін қалаушының ұлы, Мулла Мохаммад Якуб, екіншісі – «Хаккани желісінің» қазіргі басшысы, Ішкі істер министрі Сираджуддин Хаккани, сондай-ақ Премьер-Министрдің орынбасары Мулла Абдулании Барадар бар», - деп атап өтті Илья Зимин.

Сарапшының айтуынша, аталған басқарушылар желісі бойынша одан әрі бөліну «Талибан» ішіндегі төңкеріске, ең нашар жағдайда – әскери қақтығысқа әкеп соғуы мүмкін. Бұған Ислам мемлекеті террористік ұйымының жергілікті филиалының (ДАИШ, Қазақстанда тыйым салынған –ред.) артып келе жатқан ықпалы да әсер етеді. Террористер тарапынан материалдық қолдау тапқан бұл ұйым Ауғанстаннан тыс жерлерде де, жергілікті тұрғындар арасында да көп қолдауға ие болуда.

Сын-қатерлер өзгеріссіз қалуда

Посткеңестік елдер үшін Ауғанстан аумағынан келетін негізгі қауіптер террористік белсенділікпен, діни экстремизм идеяларының экспортымен, есірткі өндірісі мен транзитімен, заңсыз көші-қон және босқындардың ықтимал ағымымен байланысты.

РФ Аймақтық мәселелер институтының бас директоры Дмитрий Журавлев Ауғанстандағы қазіргі ахуалды ескеріп, сын-қатерлер ұзақ мерзімді перспективада сақталады деп санайды.

Фото: AP Photo

«Бірақ қазір тәліптердің көзқарасы біршама өзгерді. Олар жұмыс істейтін өнеркәсібі бар тұрақты мемлекет құруға көбірек қызығушылық танытады, дәл осы негізде Ислам мемлекеті террористік ұйымымен келісе алмайды, өйткені бұл ұйым үздіксіз революцияны, ал тәліптер – елінде тәртіп болғанын қалайды», - деп түсіндірді Дмитрий Журавлев.

Оның пікірінше, Ауғанстандағы халықаралық террористердің салыстырмалы түрде еркін жүруінен содырлар мен уағызшылардың Орталық Азия елдеріне және басқа посткеңестік мемлекеттерге ену қаупі сақталады.

«Тәліптер арасында Орта Азия елдерінің титулды ұлттарының өкілдері бар, оларды этникалық отанында оңай біріктіруге болады. Талибан әлі де жартылай зайырлы, ал «Ислам мемлекеті» – діни ұйым және олар Орталық Азияға, әсіресе Өзбекстан мен Қазақстанға өздерінің идеологиялық құрылымдарын тарата алады, бұл өте қауіпті болуы мүмкін», – деп қорытындылады ол.

Жалпы сарапшылардың пікірінше, инфильтрация қаупі тек «Ислам мемлекеті» ұйымынан («Вилаят Хорасан» ИМ Ауған тармағы) ғана емес, Шығыс Түркістан ислам қозғалысы, Өзбекстан ислам қозғалысы және «Жамаат Ансарулла» тобы сияқты басқа да бірлестіктерден туындайды (бұл ұйымдардың барлығына Қазақстанда тыйым салынған – ред.).

Фото: Rahmat Gul / AP

Барлық сценарий болуы мүмкін

РҒА Әлемдік экономика және халықаралық қатынастар институты Таяу Шығыс зерттеулер орталығының басшысы Ирина Звягельская Ауғанстандағы ахуалдың даму болжамдары туралы айтып, бірқатар негізгі факторларға назар аударды, олардың арасында: «Талибанның» қалыпты және радикалды қанаттары арасындағы шиеленістердің күшеюі, елдегі әлеуметтік-экономикалық жағдай және биліктің ел құрылысы мәселелеріне көзқарастары бар.

«Басқарушы элита ішіндегі жағдай туралы, бұл қайшылықтардың қаншалықты ауыр болатыны және олардың қандай тұрақсыздандыру әсері болатыны туралы мәселе түсініксіз болып қала береді, – деп атап өтті зерттеу орталығының жетекшісі. - Барлығын толғандыратын екінші сұрақ, мүмкін тіпті біріншісі – Ауғанстандағы әлеуметтік-гуманитарлық жағдай нашарлап келеді, адамдар іс жүзінде кедейленуде. Бұл, әрине, миграция толқындарын тудыруы мүмкін».

«Өз уақытында Орталық және Оңтүстік Азия арасындағы логистикалық байланысқа бағытталған көптеген жобалар әзірленді және олардың барлығы Ауғанстан арқылы салынуда. Нәтижесі қалай болады, Ауғанстан билігі бұған қаншалықты қызығушылық танытады және олар қауіпсіздікті қамтамасыз ете ала ма – бұл сұрақтардың жауабы жоқ. Мұнда көп нәрсе Ауған билігінің саясатына байланысты», - дейді Ирина Звягельская.

«Менің ойымша, бүгінгі күні ешқандай жағымсыз сценарийлерді жоққа шығаруға болмайды. Ең бастысы, Ауғанстанның қазіргі басшылығы әзірге заманауи мемлекеттік құрылысқа бағытталған жоқ. Оның бар іс-әрекеті орта тапқа, білімді адамдарға қарсы. Адами капиталды құрайтын азаматтар тобы тарылып келеді. Ауғанстанның болашағы туралы айтқанда осыған назар аудару керек», – деп қорытындылады сарапшы.

Фото:Hoshang Hashimi/AFP

Халықаралық көмек Ауғанстанға мүмкіндік ретінде

Ауғанстанның жанжалдан кейінгі қалпына келуін халықаралық қоғамдастықтың, әсіресе аймақ елдерінің көмегінсіз елестету мүмкін емес. Жергілікті үкіметті тарту жұмыстарын жалғастыру көпжақты және екіжақты байланыстарды, тұрақты жұмыс істейтін диалогтық инклюзивті алаңдарды құруды және гуманитарлық көмек көрсетуді көздейді.

«Ауғанстан жағдайында екіжақты формат өте маңызды. Бұл ең алдымен, Ауғанстанның көршілеріне қатысты, өйткені кездесулер мен кейбір нақты мәселелерді егжей-тегжейлі талқылау көпжақты кездесулерде әрдайым мүмкін бола бермейді. Халықаралық талаптарды орындау туралы сөз болғанда, көпжақты форматтар тиімдірек болады, бірақ нақты нәрселер мен келісімдер екіжақты сұранысқа ие болады», – дейді Ирина Звягельская.

РҒА Әлемдік экономика және халықаралық қатынастар институты Таяу Шығыс зерттеулер орталығының кіші ғылыми қызметкері Илья Зиминнің пікірінше, жақын арада Ауғанстан билігімен барлық ынтымақтастық гуманитарлық көмек, сауданы дамыту (азық-түлік және энергия жеткізілімдері) жобаларына саяды. Алайда, жақын арада ірі инфрақұрылымдық жобаларды іске қосу немесе «Талибанның» халықаралық алаңдарға қатысу мүмкіндігі туралы айтуға ерте.

Фото: AFP via Getty Images

Көрсетілген бағалауға сүйене отырып, қазіргі жағдайда халықаралық делдалдар үшін Ауғанстанда болып жатқан саяси және әлеуметтік-экономикалық процестерді объективті бағалау және тиімді үйлестірілген шаралар қабылдау маңызды деген қорытынды жасауға болады. Сонымен қатар, Ауғанстанның қазіргі басшылығын мемлекет құрылысына және халықтың әлеуметтік-экономикалық жағдайын жақсартуға бағытталған қозғалысты қамтамасыз ететін бірлескен диалогқа тарту қажет.

Қазақстан өз кезегінде Ауғанстан бойынша көпжақты келіссөздер процестеріне, оның ішінде БҰҰ платформасында, Мәскеу форматы сияқты өңірлік бастамалар шеңберінде, сондай-ақ қауіпсіздік кеңестерінің хатшылары мен ауған проблематикасы жөніндегі ұлттық қауіпсіздік жөніндегі кеңесшілер деңгейіндегі кездесулерге белсенді қатысады.

Сонымен қатар, Астана бүгінде Ауғанстанмен сауда-экономикалық байланыстарды арттыруға күш салып, гуманитарлық бағдарламалар аясында қажетті азық-түлік көлемін бағыттап, білім беру және денсаулық сақтау саласы бойынша өзара іс-қимыл мен көмекті, елді жанжалдан кейінгі қалпына келтіруге тікелей үлес қосуды қамтамасыз етуде.

Мұндай көпжақты және екіжақты өзара іс-қимылдың тиімділігі, әсіресе біздің өңір елдері үшін, Ауғанстанға әлемдік қоғамдастықта лайықты орын алуға септігін тигізеді. Елдің қазіргі басшылығы қандай жолды таңдайды және бүгінгі сын-қатерлерді еңсере ала ма, өзінің діни догмалары бейбіт өмір сүру және бүкіл Ауған халқының игілігі үшін үдемелі әлеуметтік-экономикалық даму қағидаттарымен теңестірілетін стратегиялық көзқарасын тұжырымдай ала ма деген сұрақ ашық күйінде қалады.

Фото: AFP via Getty Images

Соңғы жаңалықтар