Әлібек Асқар: Ұлт ұстазын ұлықтайтын күн
Бұл игі іс ұлт ұстазы Ахмет Байтұрсынұлының туған күнімен орайласып тұр. Осыған орай «Тіл-Қазына» ғылыми-практикалық орталығының бас директоры Әлібек Асқар мырзаға жолығып әңгімелескен едік.
- Ахмет Байтұрсынұлының туған күні 5 қыркүйек Үкімет қаулысы бойынша Қазақстан Халқы тілдері күні болып бекітілді, соған орай осы атаулы күннің мәні мен мағынасы жөнінде таратып айтып берсеңіз.
- 2017 жылғы қазан айының 31 жұлдызында «Қазақстан Республикасында мереке күндер тізбесін бекіту туралы» Үкіметі қаулысымен Қазақстан Халқы тілдері күні 5 қыркүйекте тойланатын болып ресми бекітілген еді. Естеріңізде болса, бұрын бұл мереке қыркүйек айының үшінші жексенбісінде тойланатын. Айта кету керек, Тіл мерекесінің 5 қыркүйек болып белгіленуінің өзіндік сыры бар. Өйткені бұл күн – халқының азаттық жолына басын тіккен, ұлтымыздың рухани көсемі Ахмет Байтұрсынұлының туған күні. Тіл мерекесін «Өз тілімен сөйлескен, өз тілімен жазған жұрттың ұлттығы еш уақытта адамы құрымай жоғалмайды» деп , қоғамдық сананы тіл тазалығын сақтауға үндеген Ұлт ұстазының туған күніне орайластыру – тәуелді санадан құтылғандығымыздың жарқын бір көрінісі, елдігіміздің бір айғағы.
Ахаң алғаш ақталған жылдары оның туған күні 1873 жылы 29 қаңтары болып көрсетіліпті. Кейін Алаш арыстарының өнегелі ғұмырын, жасампаздық мұрасын зерттеген ғалымдардың зор ізденістерінің нәтижесінде 1872 жылғы 5 қыркүйек болып түзетілді. Бұл ретте Алаштанушы азаматтар архив деректерін қопара отырып, Ахаңның өмірбаянындағы өз қолымен жазылған «бесінші қыркүйек күні тудым» деген деректі негізге алады. Ахаңның 145 жылдық мерекесіне орай қабылданған бұл шешім қоғамдық қызметі, сан салалы шығармашылық тұғыры асқақ тұлғаға жасалған тағзымның бір көрінісі ғана. «Ұлттың сақталуына да, жоғалуына да себеп болатын нәрсенің қуаттысы – тіл» екендігін айтып, қазақ халқының азат тағдыры мен тілі үшін күрескен Ахаңның туған күнін тіл мерекесімен ұштастыру – жас ұрпаққа үлкен өнеге болары анық.
«...Өзге оқыған мырзалар шен іздеп жүргенде, қорлыққа шыдап, құлдыққа көніп, ұйқы басқан қалың қазақтың ұлт намысын жыртып, ұлттық арын жоқтаған патша заманында жалғыз-ақ Ахмет еді»,- деп Сәкен Сейфуллин баға берген қазақтың асыл ұлының туған күніне орай тойланатын Тіл мерекесінің мәні мен мағынасы қаншалықты тереңде екенін осыдан-ақ сезінуге болады.
- Өзіңіз жақсы білесіз, көптен бері қыркүйек айында тіл мерекесін атап өту дәстүрі қалыптасты. Соған байланысты осы айда қандай шаралар атқарылмақ?
- Кез келген халықтың ұлттық ерекшелігін танытып, ғасырлар тереңіне бойлауына мүмкіндік беретін қасиетті құралы - тіл. Сүйенетін тамырдан ада болған ел қаңғырған қаңбақтай домаланып, ұлттық құндылықтарынан да қол үзетінін өмірдің өзі көрсетіп отыр. Мерекеге орай тілдің әлеуметтік маңызы туралы ақпараттарды мейлінше таратып, жұртшылықтың жадын жаңғырту мәселесін басты орынға қойып отырмыз. «Тіл-Қазына» Ұлттық орталығының ғалымдар қауымы осы төл мерекенің сан қырын ашатын мақалалар жазып, оны БАҚ арқылы жұртшылыққа жеткізуді жоспарлап отыр.
Бұл айда атқарылатын шаралардың ішіндегі ең өзектісі ретінде оқытушылар арасында өткізілетін Ахмет Байтұрсынұлы атындағы республикалық байқауды атап өтуге болады. Байқаудың мақсаты – Ахаңның ғылыми-педагогикалық мұраларынының сабақтастығын жалғастыру. Үш кезеңнен тұратын байқауда қатысушылар өздері, еңбектегі жетістіктері туралы бейнетаныстырылым жасап, педагогикалық-психологиялық жағдаяттарға арналған арнайы тапсырмаларды орындау барысындағы ұшқырлықтарын танытады. Сондай-ақ 20-25 минут көлемінде сабақ үлгісін көрсетіп, өз тәжірибелерімен бөліседі. Аталған шара осымен екінші рет өткізілгелмекші. Озық тәжірибемен таныстырып, жаңашыл бағыттағы шебер ұстаздарды насихаттауға арналған байқауға қатысамын деп ниет білдірушілер санының артуы аталған шараның маңыздылығын байқатса керек.
Сонымен қатар қазақтың жазба поэзиясының негізін салушы Абайдың есімімен аталатын «Абай оқулары» республикалық байқауын өткізуді жоспарлап отыр. Қазақ халқы – Қазақстан Республикасының тұрғындарын шоғырландырушы халық, ол – елдің тарихи діңгегі. Оның құндылықтары, ата мекені, тәуелсіздігі және егемендігі қазақстанды мекендеуші этнос өкілдері тарапынан құрметтелуде. Ал ғұлама Абай – ата-бабамыздың рухани уызын кейінгі ұрпаққа жеткізуші. Ендеше ақын мұраларын өскелең ұрпаққа кеңінен насихаттаудың ұлттық құндылықтарды қалыптастыруда берері мол. Жастарды ақын мұраларымен етене жақындастыру, оның қара сөздері мен өлеңдерін жатқа оқыту, өткен күндердің елесін қайта жаңғырту арқылы тек қазақ халқының ғана емес, басқа ұлт өкілдерінің санасындағы елсүйгіштік сезімді күшейту – бүгінгі күннің өзекті міндетінің бірі. Сол себепті де бұл байқау дәстүрлі түрде ұйымдастырылып, Абай шығармаларын насихаттау арқылы халықтың сөз өнеріне деген құрметін арттырып, тұрғындардың тіл мәдениетін дамытуға тың серпін беру көзделеді.
- Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың «Болашаққа бағдар рухани жаңғыру» мақаласында қазақ тілін латын әліпбиіне көшіру мәселесі көтеріліп, соған байланысты Президент Жарлығы жарияланды, осы бағытта қандай жұмыстар жүргізілуде?
- Қазақ тілі әліпбиін кириллицадан латын графикасына көшіру туралы ел Президентінің Жарлығы жарияланған уақыттан бері Мәдениет және спорт министрлігі Тіл саясаты комитетінің тапсырмасымен бірнеше бағытта жұмыстар жүйелі атқарылып келеді. Ең алдымен әліпби және оның емле ережелеріне байланысты сауалнама, сынама жұмыстарын жүргізу қолға алынған болатын. Мемлекеттік қызметшілерді, түрлі сала мамандарын, қоғамның әртүрлі әлеуметтік топтарын қамти отырып атқарылған бұл жұмысқа жұртшылықтың бей-жай қарамауы жаңа реформаның маңыздылығын ел тұрғындарының терең түсінгендігін байқатады. Бұл жұмыстар әлі де жалғасуда. Оған ғалымдар, тіл мамандары, әдіскерлер, мемлекеттік қызметкерлер, жастар, оқушылар тартылуда.
Сонымен қатар емле ережелерін үйрету курстары ұйымдастырылып, тыңдаушы ретінде қатысқан мұғалімдер мен әдіскерлерге жаңа емле бойынша түсіндіру жұмыстары жүргізіліп жатқандығын да айта кеткіміз келеді. Бұл бағыттағы жұмыстар Нұр-Сұлтан, Алматы қалалары мен өңірлерді қамтып отыр. Елордада ұйымдастырылып отырған курстар 72 сағатты құраса, өңірлерде 12 сағаттық курстар өткізілуде.
Бүгінде қоғамда ақпараттық технологиялардың алатын орны ерекше. Кез келген адамның бірінші көмекшісі компьютер мен смартфон екені белгілі. Сондықтан біз де бұл бағыттан тыс қалмай, латын графикасындағы жаңа қазақ әліпбиін және оның емлесін үйретуде инновациялық технологияларды қолдана отырып, бірнеше ауқымды жобаларды әзірлеген болатынбыз. Атап айтқанда машиналық оқыту негізінде тілді оқытуға арналған «Tilqural.kz» порталы, мемлекеттік тілге арналған веб және ІТ инфрақұрылым құру бойынша Sozdikqor.kz порталы іске қосылып, iOS, Android үшін ойын форматында 5 мобильді қосымша жасалды. Латын графикасымен таныс емес балаларға «IQdos» және «Durys sóıleıik» анимациялық фильмдері әзірленді. Осы бағытта жасалған жұмыстардың ішіндегі бірегейі ретінде «Qazlatyn.kz» ұлттық порталы туралы айта кеткен жөн. Порталда қазақ әліпбиінің латын графикасына көшу барысы жайындағы барлық деректер жинақталған. Сондай-ақ порталда орналасқан көпфункционалды конвертерді пайдаланып электронды мәтінді кирилден латынға, төтеге және керісінше сәйкестендіруге болады. Пайдаланушы 5000 символға дейінгі мәтінді көшіріп салу арқылы немесе қолмен теру арқылы сәйкестендіреді. Қолданушыға ыңғайлы болу үшін Microsoft Office форматындағы кез-келген құжатты файлдық конвертер арқылы конвертациялау жүйесі де іске қосылған. Қолданушылар конвертердің Windows-қа арналған оффлайн нұсқасын, iOS, Android жүйелеріне арналған қосымшаларын, GitHub веб-сервистік порталына арналған қосымша плагиндер жиынын, Microsoft Office пакетіне арналған қосымшаларды, Chrome браузеріне арналған конвертердің плагинін, CMS және деректер базасына арналған конвертерді жүктей алады. Бүгінде сайтта – 30541 көрілім, ал құжаттарды аудару – 2049 болса, жалпы сәйкестендіру саны 478457-ні құрады.
Жаңа әліпби мен емлені жұртшылыққа насихаттау барысында бұқаралық ақпарат құралдарының да өзіндік орны зор екенін атап өткен жөн. Тұрғындармен кездесу барысында, бұқаралық ақпарат құралдарында жарияланған мақалалар мен пікірлерде көтерілген ұсыныстарды зерделеу жұмыстары жүйелі жүргізілуде. Сондай-ақ жетекші лингвист ғалымдардың пікірлері ескеріліп, еліміздегі жазу реформасын мейлінше оңтайландыру жолдары қарастырылуда. Осы орайда, тіліміздің әуезділігін, тазалығын сақтау тұрғысынан азаматтық ұстанымдарын білдіріп, құнды пікірлерімен бөліскен тіл жанашырларына алғысымызды білдіре кеткіміз келеді.
Сұхбатыңызға рахмет!