G7: جاھاندى الاڭداتقان ساۋالدارعا جاۋاپ

نۇر-سۇلتان.قازاقپارات - وتكەن اپتادا الەم جۇرتىنىڭ نازارى انگليانىڭ كورنۋولل قالاسىنا اۋدى.

قاراپايىم حالىق قانا ەمەس، ءىرى ساياساتكەرلەر مەن ساراپشىلار ەڭ ءىرى ەكونوميكاعا يە كوشباسشى مەملەكەتتەر جەتەكشىلەرىنىڭ، ياعني «ۇلكەن جەتىلىكتىڭ» كەزەكتى كەزدەسۋىن ءجىتى باقىلادى. مۇنىڭ سەبەبى كوپ.

حالىقارالىق قوعامداستىق ءۇشىن ۇلكەن ماڭىزعا يە مۇنداي كەزدەسۋ جىل سايىن وتكەنىمەن، بيىلعى جيىن بۇرىنعىدان وزگەرەك. ويتكەنى بۇكىل الەم ءبىر جىلدان استام ۋاقىتقا سوزىلعان جاھاندىق داعدارىستان شىعىپ، بويىن جازا باستاعانعا ۇقسايدى. مۇنى G7 سەكىلدى جوعارى دەڭگەيدەگى كەزدەسۋدىڭ العاش رەت ونلايننان وفلاينعا اۋىسىپ، بەتپە- بەت وتۋىنەن بايقاۋعا بولادى. الدە دامىعان ەلدەر باسشىلارى وسىلايشا جاپپاي ۆاكتسينالاۋدىڭ ءتيىمدى ءتاسىل ەكەنىن ءىس جۇزىندە كورسەتكەنى مە بۇل؟

ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ىندەتكە قارسى ەكپە العان كوشباسشىلار ماسكاسىز سۋرەتكە ءتۇسىپ، انگليانىڭ جاعالاۋىندا جۇزدەسىپ، ارقا- جارقا بولىپ قالدى. ودان بولەك، بۇل وقيعا حالىقارالىق ساياسات پەن ەكونوميكادا اسا ىقپالدى ا ق ش- تىڭ جاڭا پرەزيدەنتى بايدەننىڭ توپقا قوسىلۋىمەن ەرەكشەلەندى. بۇرىنعى پرەزيدەنت دونالد ترامپتىڭ توسىن پىكىرلەرى مەن داۋلى شەشىمدەرى ارىپتەستەرىن تىعىرىققا تىرەگەنىن ەسكەرسەك، بۇل كەزدەسۋ الپاۋىت ەلدەردىڭ الداعى ءوزارا ىنتىماقتاستىعى قالاي ءوربيتىنىن كورسەتىپ بەردى.

ءۇش كۇندىك سامميتكە ۇلى بريتانيا، كانادا، فرانتسيا، گەرمانيا، يتاليا، جاپونيا جانە اقش مەملەكەتتەرىنىڭ باسشىلارى مەن ەۋرووداقتىڭ اتىنان ەۋروپالىق كوميسسيا مەن ەۋروپالىق كەڭەس پرەزيدەنتتەرى قاتىستى. سونىمەن قاتار بيىل ءۇندىستان، وڭتۇستىك كورەيا جانە اۋستراليانىڭ تاجىريبە الماسۋعا شاقىرىلعانىن ايتا كەتۋ كەرەك.

ءسامميتتىڭ ناتيجەسىندە جاريالانعان رەسمي قۇجاتتا دەنساۋلىق ساقتاۋ، ەكونوميكا، قورشاعان ورتانى قورعاۋ سالالارىنداعى ماسەلەلەرگە باسىمدىق بەرىلگەن. باستى نازارعا الىنعان بۇل ماسەلەلەر دامىعان ەلدەردى عانا ەمەس، جاھاندى الاڭداتقان ساۋالدار دەپ باعالانىپ وتىر.

ماسەلەن، پاندەميامەن كۇرەس - سوڭعى جىلداعى بارلىق ۇكىمەت پەن مەملەكەت باسشىلارىنىڭ كۇن تارتىبىندەگى ماڭىزدى ءىس- شارالاردىڭ ءبىرى ەكەنى بەلگىلى. سول سياقتى «ۇلكەن جەتىلىك» ءسامميتى بۇل ماسەلەنى كۇن ءتارتىبىنىڭ باسىنا قويدى. وندا ۇجىمدىق ماقسات رەتىندە 2022 -جىلى پاندەميانى توقتاتۋ ماسەلەسى ايقىندالدى.

كوشباسشىلار كەلەسى جىلى ىندەتتى تولىعىمەن جويۋ ءۇشىن الەم تۇرعىندارىنىڭ كەم دەگەندە 60 پايىزىن ۆاكتسينالاۋ كەرەكتىگىن العا تارتتى. ول ءۇشىن جيىنعا قاتىسۋشىلار كەدەي ەلدەرگە ءبىر ميلليارد COVID ۆاكسيناسىن بەرۋگە ۋادە بەردى. ودان بولەك، دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىن رەفورمالاۋ مەن نىعايتۋ جانە ۆاكسينا تابۋ مەن ەمدەۋگە كەتەتىن ۋاقىتتى 100 كۇنگە دەيىن قىسقارتۋعا ۇمتىلۋ سەكىلدى شارالار دا ايتىلدى. بۇل ادامزاتتىڭ الداعى ىندەتتەرگە دايىن بولۋىنا تىكەلەي قاتىستى. كەز كەلگەن بەلگىسىز ىندەتتى انىقتاپ، ەمدەۋدە جانە ۆاكتسيناسىن از ۋاقىتتا تابۋدا كوشباسشى ەلدەردىڭ قوسار ۇلەسى زور دەپ ەسەپتەيدى سامميتكە قاتىسۋشى تاراپتار.

پاندەميامەن قاتار، مەملەكەتتەر ەكونوميكالىق داعدارىسپەن بەتپە- بەت كەلگەنى بەلگىلى. وسى ورايدا بايدەننىڭ ەكونوميكانى ىنتالاندىرۋدى جالعاستىرۋ تۋرالى پىكىرىن وزگە مەملەكەت باسشىلارى قولدادى.

ۇلىبريتانيانىڭ پرەمەر- ءمينيسترى بوريس دجونسون 2008 -جىلعى ەكونوميكالىق داعدارىستان ساباق الۋ كەرەكتىگىن باسا ايتتى. «ءبىز سوڭعى ەكونوميكالىق داعدارىستىڭ قاتەلىكتەرىن قايتالاماۋىمىز كەرەك، قوعامنىڭ بارلىق بولىگى قالپىنا بىردەي كەلۋى كەرەك»، دەدى دجونسون.

بۇل - ەكونوميكانى بارلىق جەردە بىردەي قالپىنا كەلتىرۋ ءۇشىن مەملەكەتتەن بولىنەتىن قارجى كوبەيمەسە، ازايمايدى دەگەن ءسوز. بۇل پىكىردى قاتىسۋشىلاردىڭ بارلىعى قولدادى.

سالىق ماسەلەسىندە دە ۇلكەن وزگەرىستەر بولدى. G7 قارجى مينيسترلەرى وتكەن اپتادا لوندوندا جاھاندىق سالىق رەجىمىن قاتاڭداتۋعا نەگىز بولاتىن تاريحي كەلىسىمگە قول قويعان. Facebook, Amazon سەكىلدى ءىرى كومپانيالار تابىسى بويىنشا بارلىق ەلدە سالىق تولەۋى ءتيىس. بۇل بۇرىنعىداي شتاب پاتەرىن تابىس سالىعى تومەن ەلدەردىڭ بىرىنە ورنالاستىرىپ، تولەمنەن جالتاراتىن بيزنەسكە توسقاۋىل بولماق.

ەكونوميكاعا كەلگەندە بۇل كەزدەسۋدە قىتاي ماسەلەسىنىڭ كوتەرىلەتىنى بەسەنەدەن بەلگىلى بولعان. ا ق ش پرەزيدەنتى بايدەن قىتايدىڭ كەيبىر ارەكەتتەرىن سىنعا الىپ، شارا قولدانۋدى ۇسىندى. ەكونوميكالىق تۇرعىدان العاندا، قىتايدىڭ ۆاكسينا ساياساتى سەكىلدى جوبالارىنىڭ «جاسىرىن پايدانى» كوزدەيتىنىن ايتقان كوشباسشىلار تۇرمىسى تومەن ەلدەرگە بالاما رەتىندە جوعارىدا ايتقان ءبىر ميلليارد دوزا ۆاكسينا بەرۋدى ۇيعاردى.

ودان بولەك، جيىندا قىتايدىڭ «ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جول» جوباسى دا نازارعا ىلىكتى. قىتايدىڭ ارەكەتتەرىنە شۇيلىككەن ا ق ش جاۋاپ رەتىندە وسى جوباعا ۇقساس باستاما ۇسىنىپ وتىر. دەسە دە G7 ءنىڭ كەيبىر قاتىسۋشىلارى، سونىڭ ىشىندە يتاليانىڭ پرەمەر- ءمينيسترى، G20-نىڭ قازىرگى ءتوراعاسى ماريو دراگي دجو بايدەنگە قىتايمەن باسەكەلەستىكتى كليماتتىق داعدارىس سياقتى باسقا دا ماڭىزدى ماسەلە بويىنشا ىنتىماقتاستىققا كەدەرگى كەلتىرمەيتىندەي ەتىپ جۇرگىزۋگە شاقىردى. جالپى، بايدەن قىتاي مەن رەسەيدى ەڭ ىقپالدى ەلدەر اراسىندا تاعى ءبىر «سىباپ العىسى» كەلگەندەي اسەر قالدىردى. سارسەنبىدە بايدەن مەن رەسەي پرەزيدەنتى پۋتين العاش رەت جەنيەۆادا كەزدەسەتىنىن ەسكەرسەك، وسى اپتا ساياسي ساحنا ايتۋلى وقيعالارعا تولى بولعالى تۇر.

ءسامميتتىڭ قورىتىندى قۇجاتىندا رەسەيگە دە ارنالعان جولدار بار. «ۇلكەن جەتىلىك» سولتۇستىكتەگى كورشىمىزدىڭ كەيبىر داۋلى ماسەلەلەرگە قاتىستى ءىس- ارەكەتىن ءتۇسىندىرىپ، حالىقارالىق ادام قۇقىقتارى سالاسىنداعى مىندەتتەمەلەرىن ورىنداۋعا شاقىرىپ وتىر. سول سەكىلدى جاھاندىق بەيبىتشىلىككە قاۋىپ توندىرگەن وزگە دە ايماقتار مەن مەملەكەتتەر ماسەلەلەرى دە ايتىلعان.

جيىندا كوتەرىلگەن كەلەسى ماڭىزدى ماسەلە كليماتقا قاتىستى بولدى. قانشا جاۋىر بولعان تاقىرىپ ەكەنىنە قاراماستان، ماسەلەنىڭ وزەكتىلىگى مۇنىمەن توقتامايتىن ءتۇرى بار. باستى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى دامۋشى ەلدەردە كومىردى پايدالانۋدى ازايتۋ بولىپ تۇر. «ۇلكەن جەتىلىك» 2009 -جىلى قابىلدانعان كليماتتىڭ وزگەرۋىنە قارسى ءىس- قيمىلدى جانداندىرۋعا كەلىستى، كەدەي ەلدەردەگى قالدىقتاردى ازايتۋعا كومەكتەسۋ ءۇشىن جىلىنا 100 ميلليارد دوللار بەرۋ مىندەتتەمەسىن قايتا قولعا الدى. جالپى، وسى ماسەلەگە قاتىستى باتىل شەشىمدەر ايتىلعانىمەن، ساراپشىلار ونىڭ بارلىعىنىڭ ورىندالۋىنا ءقازىردىڭ وزىندە كۇمانمەن قاراپ وتىر. سەبەبى ۇسىنىس بولعانىمەن، مىندەتتى ورىنداۋشى مەن تولىققاندى اقپارات جوق.

سونىمەن، سامميت ناتيجەسى بويىنشا قانداي دا ءبىر ارەكەت بولا ما دەگەنگە كوبى كۇمانمەن قارايدى. الەم كوشباسشىلارىنىڭ وزگە دە كەزدەسۋلەرى سەكىلدى، «ۇلكەن جەتىلىك» تە ۋادەدەن اسپايدى دەگەن سىني پىكىر كوپ. ساراپشىلار ءسامميتتىڭ قورىتىندى قۇجاتىنداعى ماسەلەلەردىڭ وسىعان دەيىن دە تالاي رەت ايتىلعانىن العا تارتادى. «قۇجاتتا ناقتى بەلگىلەنگەن مىندەتتەمە جوق، بارلىعى جالپىلاما» دەگەن دە پىكىر كەزدەسىپ جاتىر. ودان بولەك، سىني پىكىر بىلدىرۋشىلەر جاھاندىق ماسەلەلەردى شەشۋدە ۇستەل باسىندا قىتاي، رەسەي سەكىلدى ءىرى مەملەكەتتەردىڭ بولماۋىن دا نەگىزگە الدى.

سامميت كۇنى قىتاي ەلشىلىگىنىڭ لوندونداعى وكىلى وسىعان ۇقساس پىكىر ايتتى. «عالامدىق شەشىمدەر شاعىن قۇرامدا قابىلداناتىن كۇندەر ارتتا قالعان»، دەگەن سىڭايداعى پىكىرمەن قىتايدىڭ قارسىلىعىن ءبىلدىردى.

سوندا ءسامميتتىڭ قانداي ماڭىزى بار؟ ۇسىنىستاردان بولەك، ءبىر جىل بويى بەتپە- بەت كەلىسسوز جۇرگىزبەگەن باتىس كوشباسشىلارى ءۇشىن بۇل - ۇلكەن مۇمكىندىك. ا ق ش پرەزيدەنتى بايدەننىڭ جوعارى دەڭگەيدەگى كەزدەسۋدە وزگە ارىپتەستەرىمەن ىنتىماقتاستىعىن نىعايتۋعا باعىتتالعان جول، ترامپ بيلىگى الىستاتقان كەيبىر بايلانىستى قايتا ورناتقان ءسات. ال ۇلى بريتانيا ءۇشىن برەكسيتتەن كەيىن حالىقارالىق ساياساتتاعى تولىق دەربەستىگىن تانىتقان كەزدەسۋ بولدى.

egemen.kz