ادامزات عارىشتىق سوعىسقا ءازىر مە؟
ايتەۋىر اتوم بومباسىن جاساۋعا عانا قول جەتكىزدىك. بۇدان تىس، ادامزات ارى كەتكەندە 384 مىڭ شاقىرىم ۇشىپ بارىپ ايعا عانا قوندى. ال كۇن جۇيەسىندەگى وزگە عالامشارلارعا ادام اياعى ءالى جەتە قويعان جوق. دەمەك، عالامنىڭ ءبىز بىلمەيتىن سىرى مەن قۇپياسى كوپ. سوڭعى ەلۋ جىلدا (ادامزات عارىشتى يگەرە باستاعان كەزدەن بەرى) جاتجۇرتتىق عالامشار يەلەرىمەن كەزدەسۋ جونىندە اڭگىمە قوزعالا باستادى. وندا دا بەيبىت كەزدەسۋ ەمەس، «سوعىس بولا قالسا، وزگە عالامشار تۇرعىندارى جەرگە قارسى اگرەسسيا جاساسا قايتەمىز؟» دەگەن سياقتى ۇرەيلى اڭگىمەلەر. مۇنداي اڭگىمەلەر تەك جەكەلەگەن ادامدار - عالىمدار، اسكەريلەر، ۋفولوگتار تاراپىنان عانا ەمەس، مەملەكەتتىك دەڭگەيدە كوتەرىلە باستادى. جانە جاتجۇرتتىقتارعا تويتارىس بەرۋ ءۇشىن ءتۇرلى قارۋلار جاساۋعا كوشتى. بۇعان جەتى قات اسپاننىڭ ار جاعىنان كەلىپ جاتقان ءتۇرلى بەلگىلەر سەبەپ بولسا كەرەك-تى.
ماسەلەن، ەڭ العاشقى عارىشتان كەلگەن بەلگى 1889 - جىلى تىركەلگەن. ءوزىنىڭ جەكە زەرتحاناسىندا جۇمىس ىستەپ وتىرعان امەريكالىق نيكولا تەسلا بەلگىسىز، جۇمباق دابىلداردى قابىلداعان. 1921 - جىلى عارىشتان جەتكەن كەزەكتى بەلگىنى گيلەلمو ماركونيدىڭ اپپاراتى، 1924 - جىلى ءدال وسىنداي بەلگىنى دوكتور دەۆيد تودو تىركەدى. ءبىراق جۇمباق بەلىگىلەردىڭ سىرىن اشۋعا ەشكىمنىڭ دەڭگەيى جەتپەدى.
جالپى، ودان كەيىن عارىشتان جەر بەتىنە 1927، 1928 جانە 1964، 1977 - جىلدارى جۇمباق دابىل كەلگەن. ءبىراق ول دابىلداردى وقىپ، تانىسۋعا عىلىمنىڭ قۇدىرەتى جەتە المادى. ادامزات تا قاراپ قالعان جوق. شاما-شارقى جەتكەنشە كوككە ءتۇرلى بەلگى بەرۋدى باستادى. مىسالى، ك س ر و 1962- جىلى وزگە وركەنيەتكە بەلگى بەرۋ ءۇشىن «بەيبىتشىلىك. لەنين. س س س ر» دەگەن ءۇش ءسوزدى عارىشقا جونەلتتى. 1974 - جىلى ا ق ش-تا كوك زەڭگىرگە بەلگى جىبەردى. بۇدان كەيىن دە ءجۇرىپ كەلە جاتقان، شايتان اربا ايداپ كەلە جاتقان سەكىلدى ادامداردى بەينەلەيتىن بەلگىلەردى كوك زەڭگىرگە ءۇستى-ۇستىنە اتتاندىردى. ءبىراق بۇگىنگى كۇنگە دەيىن جەتى قات كوكتەن «الدىق، تانىستىق، دوس بولايىق» دەگەن حابار جوق. ادامزات مۇنىمەن توقتاپ قالعان جوق، ويى بۇزىق جات عالامشاردىڭ يەلەرىمەن سوعىس بولا قالسا، قالاي تويتارىس بەرەمىز؟» دەگەن باعىتتا جۇمىس جاساي باستادى. ارينە، ول قارۋ جاساۋ بولاتىن.
ماسەلەن، ك س ر و بوتەن عالامشار يەلەرىمەن سوعىسقا 1948 - جىلدان باستاپ دايارلاندى. نەگە؟ ونىڭ سەبەبى كوپ. ەڭ باستىسى - 1947 - جىلى ا ق ش-تىڭ نيۋ-مەكسيكا شتاتىنا ۇشاتىن بەلگىسىز نىساننىڭ قۇلاۋى اسەر ەتسە كەرەك. عارىش كەمەسىن جاساۋشى س.كورولەۆتى سول جىلى كرەملگە شاقىرىپ الىپ، ستالين باستاعان توپ عارىشقا بايلانىستى قۇپيا قۇجاتتارمەن تانىستىرعان. ءتىپتى عالىمنىڭ وزىنە بۇل جونىندە ەش جەردە تىس جارماۋىن تالاپ ەتكەن. ول قانداي قۇجاتتار؟ ارينە، جات پلانەتالىقتاردىڭ جەرگە جاساۋى مۇمكىن اگرەسسياسى جايىنداعى جينالعان ماتەريالدار-تۇعىن. ولارعا قارسى تۇرۋ ءۇشىن قۇپيا قارۋ جاساۋ كەرەك بولدى.
كرەمل قوجايىنى كورولەۆپەن سول جايىندا اقىلداستى. تاپسىرما بەردى. بىلىكتى عالىمدار توپتاستىرىلدى. قۇپيا قارۋ جاساۋشى توپتى بەريا باسقاردى. ەڭ باستىسى، قاۋقارى عالامات اتوم قارۋىن جاساۋ ەدى. ءبىراق ارادا جىلدار وتە كەلە، ياعني ستالين دۇنيەدەن وتكەن سوڭ، بۇل جوبا توقتاپ قالدى. جيناقتالعان مىڭداعان قۇپيا قۇجاتتار ورتەلدى. نەگە؟ بۇل جاعى ەندى جۇمباق.
ءبىر اقيقاتى كوكتىڭ سىرىن اشۋعا ول كەزدە عىلىمنىڭ كۇشى جەتپەدى. ەكىنشىدەن، عالامات قارۋ جاساۋعا كوپ قارجى كەرەك بولدى. بالكىم، جوبانىڭ توقتاۋىنا بۇل ەكى ماسەلە دە اسەر ەتۋى مۇمكىن. بۇل كەزدە ا ق ش جانتالاسا كوكتەن كەلەتىن قاۋىپتەن قورعانۋدىڭ جوسپارىن جاساپ جاتتى. اسىرەسە، ول رەيگان پرەزيدەنت بولعان تۇستا قاتتى قولعا الىندى. قازىر دە كوكتەن كەلەر قاۋىپكە بايلانىستى الەمنىڭ ىرگەلى ەلدەرى قۇپيا تۇردە تۇرلى جوبالاردى قولعا الىنىپ جاتقانى بەلگىلى. ويتكەنى قاتەر - ادامزاتقا ورتاق. اسىرەسە، سوڭعى ون جىلدىقتا ادامزات ءۇشىن قاتەر جەردەن ەمەس، كوكتەن كەلەتىنى بەلگىلى بولا باستادى. بۇل جاي ايتىلا سالعان الىپقاشپا اڭگىمە ەمەس. وزەگىندە اششى شىندىق جاتقان - اقيقات. ەگەر دە ءتورت-بەس مىڭ جىلدىق تاريحى حاتقا رەت-رەتىمەن تۇسىرىلگەن قىتاي، شۋمەر، ءۇندى جىلنامالارىنا زەر سالىپ، ەسكى قولجازبالاردى پاراقتاپ جىبەرسەڭ، «ادامعا قاتەر كوكتەن تونەدى. جەردەگى سانالى تىرشىلىك يەسىنىڭ تۇبىنە جەتى قات كوكتەن تۇسكەندەر جەتەدى» دەگەن سوزدەردى وقۋعا بولادى.
دەمەك، سول كەزدە-اق كوك اسپانعا كوز سالعان وقىمىستىلار ءبىر پالەنىڭ كوكتەن كەلەتىنىن بولجاپ قويسا كەرەك. سودان بولار، بۇگىنگى كۇنى كوك زەڭگىرگە كوز تىككەن استرونومدار «مىناۋ شەتسىز-شەكسىز عارىشتا كۇن گالاكتيكاسىنان وزگە ونداعان، بالكىم، جۇزدەگەن گالاكتيكالار بار، ولاردىڭ بارىندە ءتۇرلى دەڭگەيدە دامىعان تىرشىلىك يەلەرى كۇنەلتەدى» دەگەن ناقتى دەرەكتەرگە نەگىزدەلگەن بولجامدار ايتا باستادى. بۇعان ەشكىم داۋ ايتا الماسى حاق.
شەتسىز-شەكسىز عارىشتىڭ ءبىر قيىرىندا تىرشىلىك بارىن بولجاعانىمىزبەن، ولاردىڭ نيەتى قانداي ەكەنىن ءدال باسىپ ايتۋ قيىن. بالكىم، دوستىق، بالكىم، قاستىق پيعىل...
كوكتەن كەلەتىن قاتەردىڭ الدىن الۋ جوسپارى سوناۋ «قىرعي-قاباق سوعىس» كەزىندە - سەكسەنىنشى جىلدارى دا كوتەرىلدى. ادامزاتتىڭ ۇياسى جەردى سىرتتان كەلەتىن قاتەردەن قورعاۋ ءۇشىن ارنايى باعدارلامالار قابىلدانىپ جاتتى. ونىڭ باسى-قاسىندا ا ق ش جانە باتىس ەلدەرى تۇردى. بۇدان ك س ر و دا قالىس قالماعان. قازىر دە بۇل جوبالار قارالىپ جاتىر. ءتىپتى سوڭعى جىلدارى جەدەل قولعا الىنا باستادى. نەگە؟ ول ايعايلاپ ايتار جاڭالىق ەمەس، جەردەگى تىرشىلىك يەلەرىن ۇرەيگە قالدىرماس ءۇشىن قۇپيا تۇردە جۇزەگە اسىرىلىپ جاتقان شارالار جەتكىلىكتى. سونىڭ ءبىرى - كوكتەن تونىپ كەلگەن جاتجۇرتتىقتاردىڭ عارىشتىق كەمەسىن جەرگە جاقىنداتپاي جويىپ جىبەرۋ. ول ءۇشىن عارىشقا لازەر مەن يادرولىق وقتۇمسىقپەن جاراقتانعان جاساندى جەر سەرىكتەرىن شىعارۋ كەرەك. نەگە ەكەنى قايدام، قازىر وسى ماسەلە ەۋروپا ەلدەرىندە وتە وزەكتى تاقىرىپقا اينالدى. جەدەل ءىس-شارالار جاسالا باستادى. بۇعان بىلتىردان بەرى شۇعىل تۇردە رەسەي عالىمدارى مەن اسكەريلەرى قوسىلدى.
1962 - جىلى ا ق ش، ۇلى بريتانيا جانە ك س ر و قول قويعان عارىشتا يادرولىق سىناق جاساماۋ جونىندەگى شارتتى قايتا قاراۋ كەرەك دەگەن دە پىكىرلەر ايتىلىپ قالىپ جاتىر. ويتكەنى كوكتەن تونەتىن قاتەردى سول بيىكتە تالقانداۋ ءۇشىن (ول مەيلى، كومەتا بولا ما، قارا نيەتتى جاتجۇرتتىقتاردىڭ كەمەسى بولا ما، ءبارىبىر) ارنايى جاسالىپ، يادرولىق قارۋ قوندىرىلعان جاساندى جەر سەرىگىن كوككە كوتەرۋ ماسەلەسى العا قويىلۋدا. ەگەردە الگىندەي قاۋپ-قاتەر بايقالسا، جەرگە جەتكىزبەي مىڭداعان شاقىرىم بيىكتىكتە يادرولىق سوققى بەرىپ كۇيرەتۋ كەرەك. مىنە، بار ماسەلە وسى.
كوپتەگەن ادام ۇشقىش تاباقشالاردىڭ بەلگىلى ءبىر جەرگە كەلىپ قوناتىنىن، سول جەردەن كوككە كوتەرىلىپ كەتەتىنىنىنە تالاي رەت كۋا بولعان. دەمەك، «جاتجۇرتتىقتاردىڭ الەمنىڭ ءار تۇسىندا بازاسى بار» دەگەن ءسوز. ەندى ناقتى دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، جەر بەتىندە بوگدە پلانەتالىقتار تۇرعىزعان 120 بازا بار كورىنەدى. ونىڭ ىشىندە سۋ استىنداعىلارى 40 پايىز. ياعني بازالاردىڭ 49 ى ەۋروپادا، رەسەيدە - 30، ال ا ق ش-تا 13 بازا بار. بۇلاردىڭ ءبارى ادام بارا المايتىن مەكەندەردە، ياعني مۇحيت تەرەڭىندە، مي باتپاقتى جەرلەردە، تاۋ جارتاستارىندا، ۇڭگىرلەردە ورنالاسقان. وسى سالانى زەرتتەپ جۇرگەن ۋفولوگتار سولاي دەيدى. اسىرەسە، رەسەيدىڭ بايكال كولىنىڭ ءتۇبى كوكتەن تۇسكەندەردىڭ «قوناق ءۇيى» دەيتىن پىكىر كوپ. ءتىپتى كولگە كەلىپ سۇڭگىپ كەتىپ، ودان اتىلىپ شىعىپ بارا جاتقان بەلگىسىز عارىش كەمەلەرىن تۇسىرگەن تاسپالار جەتكىلىكتى سەكىلدى. ءبىراق ءبارى قۇپيا ساقتالىپ وتىر.
كەيبىر دەرەكتەر ا ق ش-تىڭ نەۆادا شتاتىندا جاتجۇرتتىقتاردىڭ جەراستى شاهارى بار ەكەنى جايلى مىسال كەلتىرەدى. 70-جىلداردىڭ سوڭىندا ا ق ش ارناۋلى ءبولىمى سول جاتجۇرتتىقتاردىڭ بازاسىن باسىپ الۋعا تىرىسقان كورىنەدى. ءبىراق وپەراسيا ءساتسىز اياقتالىپتى. ارناۋلى ءبولىمنىڭ 66 جاۋىنگەرى جەر قۇشقان. كەيبىر كۋاگەرلەر ول جەراستى قالاسىندا وزگە وركەنيەت يەلەرى ۇرلاپ اكەلگەن ادامدارعا ءتۇرلى زەرتتەۋلەر-تاجىريبەلەر جۇرگىزەتىن كورىنەدى. ويتكەنى جىل سايىن جوعالاتىن جۇزدەگەن مىڭ ادامنىڭ ءبىرازى سول جەردەن تابىلادى ەكەن...
1994 - جىلى كوك توسىنە تەسىلە قاراپ، ءاربىر جىبىر ەتكەن عارىش دەنەسىن سۋرەتكە تارتىپ تۇرعان «حاببل» تەلەسكوپى كەڭىستىكتىڭ الىس تۇكپىرىندە قوزعالىپ بارا جاتقان الىپ عارىش كەمەسىن سۋرەتكە تارتقان. سۋرەت ناسا ساراپتاۋ ورتالىعىنا بەرىلدى، ونداعى عالىمدار بەلگىسىز الىپ نىساننىڭ جۇلدىزدار اراسىندا ساپارلاپ جۇرگەن جاتجۇرتتىقتاردىڭ كەمەسى ەكەنىن ءبىر اۋىزدان مويىنداعان... ونىڭ ۇلكەندىگى 400 شاقىرىم بولاتىن كورىنەدى. وسىدان-اق بوگدە پلانەتالىقتاردىڭ تىم دامىپ كەتكەنىن بايقايسىز.
سەيسەن امىربەك ۇلى
دەرەككوز:«ايقىن» گازەتى. 2012 -جىل