كورگەننىڭ كوز قۇرتىن العان «ءامىر تەمىردىڭ لاعىلى» قانشا تۇرادى؟

استانا. قازاقپارات- ادامعا باقىتتى بولۋ ءۇشىن كوپ نارسە كەرەك. وزىنە ۇنايتىن قىزمەت، دەنساۋلىق، ىشكى ۇيلەسىم، اينالاسىمەن جاقسى قارىم-قاتىناس، ماحاببات دەگەندەي. ءومىردىڭ بارلىق سالاسىندا جولى بولۋى ءۇشىن باي-باعىلانداردىڭ ءبىراز بولىگى اسىل تاستارعا بوي ۇرعىش بولىپ كەلەدى.

ال سول ءارتۇرلى سيمۆولدى بىلدىرەتىن اسىل تاستاردىڭ قۇپياسىن عىلىمىڭىز ءالى كۇنگە اقي-تاقي ءتۇسىندىرىپ بەرە الماۋدا. سوعان قاراعاندا، عىلىممەن ەش بايلانىسى بولماۋى دا مۇمكىن. عاسىردان عاسىرعا جەتكەن كەيبىر ماگيالىق اسىل تاستار يەسىنە تابىس، ءتۇسىم، ماحاببات نەمەسە كەرىسىنشە قايعى-قاسىرەت، جوقشىلىق اكەلەتىنىن كارى تاريح جوققا شىعارمايدى.

بويتۇماردىڭ ماگيالىق قاسيەتى، تىلسىم كۇشى نەدە؟ مۇنى پسيحولوگتار بىلايىنشا تۇسىندىرەدى. اركىمنىڭ دە وزىنە ۇنايتىن ءبىر سۇيىكتى زاتى بولاتىنى انىق. ەگەر ونى ءسىز شىنىمەن دە «باقىتتى» بويتۇمارىم دەپ ەسەپتەيتىن بولساڭىز، الگى زات سىزگە جاناما تۇردە بولسىن ايتەۋىر ءبىر اسەر ەتەدى. مۇنداعى ماسەلە ءسىزدىڭ سەنىمىڭىزگە بايلانىستى. بار قۇپيا سوندا. ءسىزدىڭ سەنىمىڭىز الگى زاتقا ەنەرگيا سىيلايدى، ءسويتىپ، ول زاتتى وزىڭىزبەن بىرگە قانشا ۇزاق الىپ جۇرسەڭىز، ول بويىنشا سونشاما قاجەتتى قۋاتتى جينايدى. بىرەۋدىڭ ءومىر بويى قولىنان تاستاماي وتكەن كونە جۇزىگىن، بىلەزىگىن، ساعاتىن تاعۋدا اباي بولعان ءجون. ويتكەنى الگى زات ءوزىنىڭ بۇرىنعى يەسى تۋرالى اقپاراتتى ساقتاپ قالادى دا، ءسىزدى دە سوعان قاراي بۇرعىسى كەلەدى.

اركىمنىڭ ءوزى اياسىندا تۋعان شوقجۇلدىزىنا بايلانىستى «تۋا ءبىتتى» تاسى بولادى. ارينە، جاي تاس ەمەس، اسىل تاس. ءوز تاسىن قاتەلەسپەي تاپقان ادامعا الگى اسىل تاس قان قىسىمىن، جۇرەك جۇمىسىن رەتتەۋگە، وي-سەزىمىن باقىلاۋعا، شابىتتانۋعا، ءتىل-كوزدەن، اۋرۋدان، قاۋىپ-قاتەردەن ساقتانۋعا كومەكتەسەدى دەلىنەدى. اسىل تاستار كوز جاۋىن الار ادەمىلىگى مەن ۇرپاقتان-ۇرپاققا ساقتالۋى ءۇشىن اسا بەرىكتىگىنە جانە سيرەك كەزدەسەتىنىنە بايلانىستى باعالانادى. ادەمىلىگى مەن اسا بەرىكتىگىندە داۋ جوق، ءبىراق باعالىلىعى سيرەك كەزدەسەتىنىنە بايلانىستى ەمەس كورىنەدى. ماسەلەن، ارانديزيت دەگەن تاس وتە سيرەك كەزدەسكەنمەن، الماس پەن جاهۇتتان باعالى ەمەس.

باستاۋى كونە ەگيپەتكە بارىپ تىرەلەتىن بويتۇمار تاعۋ ءالى كۇنگە قالماي كەلەدى. جۇرت تۇمارعا ءوزىن كورىنبەيتىن جاۋلارىنان، لاس ەنەرگيادان، جىن-پەرىدەن، كوزدىڭ سۇعى مەن ءتىلدىڭ ۋىنان ساقتايدى، كۇش-قۋات بەرەدى، ساتتىلىككە باستايدى، باي مەن باقىتتى قىلادى دەپ سەنەدى. ال تۇماردىڭ تۇرلەرى كوپ: اسىل تاستار، اشەكەي-بۇيىمدار، كۋلتتىك ورنەكتەر، تاڭىرلىك سيمۆولدار، ماگيالىق وسىمدىكتەر (ادىراسپان، سارىمساق، لادان، ساندال)، قاعازعا نەمەسە مەتالعا تۇسىرىلگەن ماگيالىق سوزدەر، قازاق اراسىندا كەزدەسەتىن قاسقىردىڭ ازۋ ءتىسى، قوشقاردىڭ ءمۇيىزى، بۋرانىڭ باس سۇيەگى، ۇكىنىڭ تىرناعى، اققۋدىڭ قاۋىرسىنى، كوزمونشاق، كارى جىلىك دەگەندەي.

بويتۇمارلار نەگىزىنەن ماگيانىڭ كومەگىمەن بەلگىلى ءبىر ماقساتتى كوزدەپ ارنايى تۇردە جاسالادى. ماگيالىق كۇش زاتتىڭ وزىندە ەمەس، سول زاتتى: جۇزىكتى، القانى نەمەسە قارۋدى دايىنداعان شەبەرگە، ۇستاعا دا بايلانىستى دەلىنەدى. ال بويىنا ونەر تابيعاتتان دارىعان التىن قولدى زەرگەرلەردىڭ، نەگىزىنەن، بىزگە بەلگىسىز وزگە نازىك الەممەن بايلانىسا الاتىن قاسيەتتەرى بولادى ەكەن. سول قاسيەتىنە سۇيەنىپ، ەشكىم قايتالاي المايتىنداي ەتىپ جاساعان تۋىندىسىنا زەرگەر ۇستا ءتۇرلى ەنەرگيا باعىتتايدى، ياعني دۋالايتىن كورىنەدى.

بويتۇماردىڭ كۇشى ونىڭ قانداي ماتەريالدان جاسالعانىنا دا تىعىز بايلانىستى. قاعازدىڭ ماگيالىق ەنەرگيانى ۇزاق ساقتاي المايتىنى تۇسىنىكتى، سوندىقتان اعاشقا پىشاقپەن ويىپ جازۋعا ۇلكەن ءمان بەرىلەدى. ەڭ جاقسىسى مەتالل سانالادى، ول قانشا جەردەن كونە بولسا، باعاسى سونشا قىمبات، ۋاقىت وتكەن سايىن ماگيالىق قاسيەتى ارتا بەرەدى دەلىنەدى. ارينە، دۇكەننەن ساتىپ العان اسەم زاتىڭىز، اسىل تاسىڭىز سىزگە بىردەن بويتۇمار بولمايدى، وعان قاسيەتتى ادام نە شامان ەنەرگيا دارىتۋى، دۇعالاۋى كەرەك.

ال ەڭ تازا ەنەرگيا كوبىندە بالانىڭ ويىنشىعىندا ساقتالادى ەكەن. سوندىقتان كوپ ادامدار ءوزىنىڭ بالا كۇنگى سۇيىكتى زاتىن بويتۇمار ەتەدى. قازاقتىڭ ءيت كويلەككە ۇلكەن ءمان بەرۋىن دە وسىدان دەۋگە بولاتىن شىعار. سونداي-اق ءۇش گۇل، ءۇش بۇرىش ءتارىزدى تۇمارلار ءتىل-كوزدەن ساقتاۋ ءۇشىن ادامدارعا عانا ەمەس، ءۇي جانۋارلارىنا دا تاعىلاتىنىن ايتقان ءجون.

جۇزىك، القا التىن مەن پلاتينادان جاسالسا، وعان اقىق سىندى اسىل تاس قوندىرىلسا، جانە ءبارىن شەبەر مەن تاپسىرىس بەرۋشى كەلىسىپ جاساسا، ونداي تاستار شىنىندا دا يەسىنە بويتۇمار بولا الادى، تۇلعالىق قاسيەتىن اشادى، رۋحاني ورلەۋگە باستايدى دەلىنەدى. ەرتەدەگى الحيميكتەر بويتۇماردى بەلگىلەنگەن تارتىپپەن، ۇيلەسىم زاڭىمەن جاساعان، تيتتەي جاڭىلىسسا، پاتشالار تاراپىنان باسى الىنعان. دەمەك، بارلىق ماسەلە قىمبات مەتالل مەن اسىل تاستى دۇرىس تاڭداي بىلۋدە. اسىل تاستاردىڭ ادامنىڭ فيزيكالىق ءتانى مەن بيوتانىنە اسەرى بارىنا ۇزاق ۋاقىت بويى سەنبەي كەلگەن وقىمىستى-ماتەرياليستەر ونى ۋلترا سەزىمتال قۇرالدار مەن كومپيۋتەردىڭ كومەگىمەن انىقتاعاننان كەيىن بارىپ كوزدەرى جەتكەن. اسىل تاستى زەرتتەيتىن گەممولوگتار دا تاستاردىڭ تىلسىمدىق قاسيەتىن جوققا شىعارمايدى.

ەرتەدە شىرىگەن بايلار مەن ولاردىڭ ايەلدەرى كيىمدەرىن نەبىر اسىل تاستارمەن بەزەندىرىپ، كومكەرگەنى بەلگىلى. جەر ءجۇزىن بيلەگەن نەبىر پاتشا، امىرشىلەر وزىمەن بىرگە بويتۇمار الىپ جۇرگەن. وسى بويتۇماردىڭ قۋاتىنا سەنگەن، جاۋلارىن كۇيرەتە جەڭۋگە سەبى تيەدى دەپ سەنگەن. ماسەلەن، نەمىس فاشيستەرى پايدالانىپ كەتكەن سۆاستيكا - ادامزاتتىڭ عاسىرلىق تاجىريبەسى ارقىلى دۇنيەگە كەلگەن، تيبەتتەن امەريكاعا دەيىنگى كونە مادەنيەتتەردىڭ بارىندە كەزدەسەتىن، كۇن قۋاتىن بەينەلەيتىن اسا قۋاتتى سيمۆول سانالادى.

نە دەسەك تە، اسىل تاستاردىڭ ادام رۋحىن ءوسىرىپ، ومىرگە قۇشتارلاندىرىپ، كوڭىلىن جايلاندىراتىن قاسيەتى بارىن وقىمىستىلار جوققا شىعارا المايدى. الەم بويىنشا اسا تانىمال 15 كە جۋىق اسىل تاستىڭ ءتۇرى بولسا، ەرەكشە قىمباتتارى ودان دا از. مارجان، ءدۇر مارجان، ءىنجۋ، الماز، گاۋهار، جاهۇت، قىزىل جاهۇت، اقىق، كۇلگىن اقىق، مەرۋەرت، قارا مەرۋەرت، زۇبارجات، كوكتاس (مالاحيت)، لاعىل، فيرۋزە، يانتار، دەمانتويد سەكىلدى اسىل تاستاردىڭ وزىندىك جەكە-دارا شيپالىق قاسيەتى بولاتىن كورىنەدى. ولاردىڭ ادەمىلىگى، جۇمباق سىرلارى جونىندە جازىلعان توم-توم كىتاپتاردى تابۋعا بولادى.

الەمنىڭ كەمەڭگەر اقىندارى - گەتە، گەينە، ومار حايام، بايرون، پۋشكين اسىل تاستاردى شىعارمالارىنا شابىتتانا ارقاۋ ەتكەن. جانە ولار تاستاردىڭ سۇلۋلىعىنا عانا سۇقتانىپ قويماي، سيقىرلى تىلسىم كۇشى بارىنا قاتتى سەنگەن. ورىستىڭ ۇلى اقىنى پۋشكين ورتاسىنا اسىل تاس قوندىرىلعان ارابشا جازۋى بار التىن جۇزىگىن ولە-ولگەنشە ساۋساعىنان تاستاماي وتكەن. 1827- جىلى جازىلعان «حراني مەنيا موي تاليسمان» دەگەن ولەڭى وسى جۇزىككە بايلانىستى تۋعان.

الەمدەگى ەڭ قىمبات تاستىڭ اۋكسيوندا 100 ميلليون دوللارعا ساتىلعانىن ەستىدىك. كەيبىر اسىل تاستاردىڭ باعاسىن ونىڭ قۇندى تاريحىنا بايلانىستى ءدال انىقتاۋ ەش مۇمكىن ەمەس كورىنەدى. ماسەلەن، «ءۇندىستان جۇلدىزى»، «ازيانىڭ كوگىلدىر سۇلۋى»، «ءتۇن جارىمىنداعى جۇلدىز»، «قارا شاهزادانىڭ لاعىلى»، «ءامىر تەمىردىڭ لاعىلى» دەگەن تاريحي باعالى اسا قۇندى زاتتاردىڭ باعاسىن شىنىندا دا الەمدىك نارىقتا انىقتاۋ مۇمكىن بە، ونى كىم انىقتاماق؟

ەۋروپادا «ءامىر تەمىردىڭ لاعىلى»، ال شىعىس الەمىنە «دجيراح-ي-الام» دەگەن اتپەن بەلگىلى بۇل قىزىل اسىل تاستىڭ ساكتاۋلى تۇرعانىنا 600 جىلدان استى. ءامىر تەمىر بۇل اسىل تاستى 1398- جىلى دەليدى العاندا قولعا ءتۇسىرىپ، سامارقانعا الىپ كەلگەن. ءسويتىپ، ءوزىنىڭ اتىن تاسقا جازىپ قالدىرعان.

بۇل تاستا ءامىر تەمىردىڭ ۇلىقبەكتەن باستاپ، ءۇندىستاندى بيلەگەن بابىر، اكبار شاح ۇرپاقتارىنىڭ اتتارى جازىلعان. پارسى بيلەۋشىسى نادىر شاح 1739- جىلى ءۇندىستاندى شاپقاندا، تاستى وزىمەن بىرگە پەرسياعا الىپ كەلگەن. نادىر شاح سول ساپاردان وزىمەن بىرگە الەمگە ايگىلى كوح-ي-نور المازىن دا الا كەلگەن. قازىر بۇل ەكى تاس تا ۇلى بريتانيادا مۋزەيدە ساقتاۋلى.

تورەعالي تاشەنوۆ

«ايقىن» گازەتى. 2012