الاشوردا كەڭەستەر ۇكىمەتىن مويىنداماعان
قازىرگى زامان تاريحى قۇجاتتاماسى ورتالىعىنىڭ ارحەوگرافى ل. قادىروۆانىڭ زەرتتەۋلەرى بويىنشا سەمەي وبلىسىنىڭ مۇراعاتتارىندا الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ، وبلىستىق جانە ۋەزدىك الاشوردا كوميتەتىنىڭ جانە الاش قايراتكەرلەرىنىڭ قىزمەتتەرىنە قاتىسى كوپتەگەن قۇجاتتار ساقتالعانىن انىقتادىق. اتالمىش ماقالا سول ەڭبەكتەرگە سۇيەنىپ جازىلدى.
ماسەلەن، دەرەككوزدەردىڭ اراسىندا بۇكىل رەسەيلىك ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ سەمەي وبلىستىق باسقارۋشىسى ( 48 قور)، بۇكىل رەسەيلىك ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ سەمەي ۋەزدىك باسقارۋشىسى (50 قور)، سەمەي گۋبەرنيالىق سوتى (266 قور)، سەمەي گۋبەرنيالىق جۇمىسشى، شارۋا جانە قىزىل اسكەر دەپۋتاتتارى كەڭەسىنىڭ اتقارۋ كوميتەتى (73 قور)، سەمەي گۋبەرنيالىق توڭكەرىستىك كوميتەتى (72 قور)، الاش جۇمىسشى، شارۋا جانە قىرعىز دەپۋتاتتارى كەڭەسى (134 قور)، الاش قالالىق قوعامدىق باسقارماسى (133 قور)، سەمەي ۋەزدىك زەمستۆو باسقارماسى (37 قور) قۇجاتتارى بار. اتالعان قورلاردا الاش كوسەمدەرى ءا.بوكەيحانوۆ، م.دۋلاتوۆ، ا.بايتۇرسىنوۆ، م.تىنىشبايەۆ، ح.عابباسوۆ، ر. مارسەكوۆ، ب.سارسەنوۆ، ا.قوزباعاروۆ، م.بوشتايەۆتىڭ قولتاڭبالارى قويىلعان باعالى ءىس-قاعازدارى ساقتالعان. مىسالى، ءارى ماڭىزدى، ءارى قىزىقتى قۇجاتتاردىڭ ءبىرى الاش اسكەري ۇيىمى (ميليسيا) جاساقتارىن قۇرۋ جانە جابدىقتاۋ ماسەلەسىنە قاتىستى دەرەكتەر.
1917 ج. جەلتوقساننىڭ 5-13- كۇندەرى ورىنبوردا وتكەن 2-جالپى قازاق سيەزىنىڭ شەشىمىنە سايكەس قۇرىلعان الاش اۆتونومياسىنىڭ قارۋلى جاساقتارى. سيەزدىڭ كۇن تارتىبىندەگى 10 ماسەلەنىڭ ءتورتىنشىسى «ميليسيا تۋرالى» بولدى. وسى ماسەلە بويىنشا الاش قوزعالىسىنىڭ بەلگىلى وكىلى حالەل عابباسوۆ بايانداما جاسادى. سيەزد الاش اۆتونومياسى اتالعان ۇلتتىق مەملەكەتى اياعىنان تىك تۇرعىزۋ ءۇشىن جانە تەك كەڭەستىك نەگىزدەگى اۆتونوميالاردى عانا قورعاپ-قولداۋعا بەيىم تۇرعان «بوستاندىقتىڭ جاۋى - بولشەۆيزممەن كۇرەسۋ ءۇشىن» «حالىقتىق ميليسيا» اتانعان ۇلتتىق اسكەر قۇرۋ باعدارلاماسىن بەكىتتى.
وسىعان سايكەس الاش اۆتونومياسىنا كىرەتىن وبلىستار مەن ۋەزدەردە قۇرىلۋعا ءتيىستى ميليسيا بولىمدەرىنىڭ سانى انىقتالىپ، ولاردى سوعىس ونەرىنە ۇيرەتۋ، قاجەتتى قارۋ-جاراقپەن جانە كيىم-كەشەكپەن قامتاماسىز ەتۋ جولدارى ايقىندالدى. نەگىزىنەن اتتى اسكەر تۇرىندە جاساقتالاتىن حالىقتىق ميليسيا قاتارىنا اسكەري قىزمەتتى اتقارۋعا جارامدى 20 مەن 35 جاستىڭ اراسىنداعى ەر ازاماتتار الىناتىن بولدى. بوكەي، ورال، تورعاي، اقمولا، سەمەي جانە جەتىسۋ وبلىستارىنداعى ميليسيا قىزمەتكەرلەرىنىڭ جالپى سانى 13500 بولسىن دەلىنىپ، ءار وبلىس بويىنشا اسكەر قاتارىنا شاقىرىلعاندار سانى مىنا مولشەردە بەلگىلەندى
سەمەي قالاسىنىڭ «زارەچنايا سلوبودكا» دەپ اتالىپ جۇرگەن ءبىر بولىگى 1917- جىلدىڭ جەلتوقسان ايىنان باستاپ الاش قالاسى ماڭىندا 1- الاش اتتى اسكەر پولكى قۇرىلا باستايدى. ەڭ العاش توپقا قازاق جاستارى تارتىلادى، ونىڭ ىشىندە قالادا وقىپ جۇرگەن سەميناريا ستۋدەنتتەرى، وتباسىن قۇرماعان، ياعني ۇيلەنبەگەن، ءتۇرلى ورىنداردا جۇمىس ىستەپ جۇرگەن جاستار بولدى. 1918 ج. 12- تامىزدا الاشوردانىڭ اسكەري ءبولىمىنىڭ باستىعى كاپيتان (كەيبىر دەرەكتەردە پودپولكوۆنيك) حاميت توقتامىشەۆ ۋاقىتشا ءسىبىر ۇكىمەتىنىڭ سوعىس ءمينيسترىنىڭ اتىنا جازعان حاتىندا سەمەيدە قۇرامىندا 750 جاۋىنگەر مەن 38 وفيسەرى بار الاش پولكىنىڭ قۇرىلعانىن بايانداي كەلىپ، زايساندا حالىقتىق ميليسيانىڭ 200 ادامنان، پاۆلوداردا 150، قارقارالىدا 250 جانە وسكەمەندە 250 ادامنان تۇراتىن اسكەري قۇرامالار جاساقتالعانىن حابارلاپ، قازاقستاننىڭ ءارتۇرلى اۋداندارىندا قىزىلدارعا قارسى سوعىسقا تىكەلەي كىرىسكەندىگى تۋرالى جازادى.
ا.بوكەيحانوۆتىڭ 1919- جىلعى اقپاننىڭ 11-كۇنى كولچاك ۇكىمەتىنىڭ رەسمي دەلەگاسياسىمەن جۇرگىزگەن كەلىسسوزدەرىندە كەلتىرىلگەن مالىمەتتەرىنە قاراعاندا سول كەزدە ازامات سوعىسى مايداندارىندا قىزىل ارمياعا قارسى كۇرەسكە قاتىسقان الاش قارۋلى كۇشتەرىنىڭ سانى 3000 نان اسقان. وسى كەلىسسوزدىڭ بارىسىندا الاشوردا دەلەگاسياسىنىڭ باسشىسى بوكەيحانوۆ ءسىبىر ۇكىمەتى وكىلىنىڭ «ميليسيانى قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟» - دەگەن سۇراعىنا «ميليسيا - ءبىزدىڭ اسكەرىمىز. ول قازىر ءىس جۇزىندە بار: 700 جىگىتىمىز جەتىسۋ مايدانىندا، 540 ادام ترويسك تۇبىندە، 2000 ادام ورال وبلىسىندا سوعىس ارەكەتتەرىنە قاتىناسۋدا»، - دەپ جاۋاپ بەردى. بۇل مالىمەتتەرگە الاشوردانىڭ باتىس بولىمشەسى ۇيىمداستىرعان اسكەري قۇرامالاردى قوسساق، «حالىقتىق ميليسيا» اتتى الاش اۆتونومياسى اسكەرىنىڭ قاتارىندا بەس مىڭعا جۋىق ادام بولعان.
ساقتالعان قۇجاتتا 1- الاش اتتى اسكەر پولكى قاتارىنا 18 بولىستان شاقىرىلعان 430 دان استام جاۋىنگەر جاستاردىڭ اتى-ءجونى جازىلعان ءتىزىم بار. ءتىزىم ىشىندە م.و.اۋەزوۆ، ءا.بوكەيحانوۆ، ح.عابباسوۆ، ا.قوزباعاروۆ، م.تۇرعانبايەۆ، ى.مۇستامبايەۆ، ۇلى ابايدىڭ بالاسى يبراگيموۆ تۇراعۇل دا كەزدەسەدى. ال 74- قور 26- ىستە سەمەي وكرۋگى شىڭعىستاۋ اۋدانىنىڭ قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعان، تىنتۋگە الىنعان 230 ازاماتىنىڭ ءتىزىمىن كورسەتىلگەن.
قازان توڭكەرىسىنەن كەيىن بيلىككە قولى جەتكەن قىزىل كوممۋنيستەر كەيىن بۇل ازاماتتاردىڭ بارلىعىن قۋعىندايدى. سەمەيدەگى الاشتانۋشى ازاماتتارىمىزدىڭ ءبىرى ە.سايلاۋباي مۇراعاتتاردا ساقتالعان قۇندى قۇجاتتاردى بىرنەشە ماعىنالى توپقا ءبولىپ كورسەتەدى:
1) الاش اسكەري ۇيىمىن قۇرۋ جانە جابدىقتاۋ؛
2) الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ جانە جەرگىلىكتى ىسىندەگى ءتۇرلى ساياسي كۇشتەرمەن ساياسي-ەكونوميكالىق قارىم-قاتىناس (وبلىستىق كوميسساريات، وبلىستىق باسقارۋشى، وبلىستىق زەمستۆو، ۋەزدىك زەمستۆو، قالالىق دۋما، ت.ت.)؛
3) الاشوردا ۇكىمەتى جانە قازاق وبلىستىق سوتى؛
4) الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ ورتالىق جانە جەرگىلىكتى كولچاك ۇكىمەتىمەن اراقاتىناستىق بايلانىسىن كورسەتەتىن قۇجاتتار.
جالپى ايتقاندا، الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ ەڭ ەلەۋلى، باستى باعىتتى ماقسات-مىندەتتەرىنىڭ ءبىرى - ۇلتتىق اسكەري جاساعىن (ميليسيا ) قۇرۋدى ىسكە اسىرىپ ورىنداۋ بولدى. وسى مىندەتتىڭ شەشىلۋ جولىن ايقىنداپ، زەرتتەۋگە مۇراعاتتاعى قۇجاتتار نەگىز بولادى.
مۇراعاتتا الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ كەڭسەلىك ءىس-قاعازدارىنىڭ مورلەرى، شتامپتەرى باسىلعان قۇجاتتار كوپتەپ سانالادى. قۇجاتتارعا سۇيەنسەك، الاشوردانىڭ كەڭسەلىك ءىس-قاعازدارىنىڭ قولدانىلۋى 1918- جىلدىڭ ماۋسىم ايىنان باستاپ، 1919- جىلدىڭ قازان ايىنا دەيىنگى ۋاقىتتى قامتيدى. ەندى وسى قۇجاتتاردىڭ ەكى-ۇشەۋىنەن مىسال كەلتىرەيىك: «الاش وردانىڭ» زاڭنامالىق قاۋلىلارى:
1) كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ زاڭدارىنا قاتىناسى، 11-24- ماۋسىم، 1918 ج.
قاۋلى ەتەدى: كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ الاش اۆتونومياسى اۋماعىندا شىعارعان بارلىق دەكرەتتەرى زاڭسىز دەپ تانىلسىن. الاش-وردا ءتوراعاسى ءا. بوكەيحانوۆ، مۇشەلەرى: م. تىنىشپايەۆ، ح. عابباسوۆ؛
2) الاش-وردا جانىنان اسكەري كەڭەس قۇرۋ جونىندە، 11-24 - ماۋسىم، 1918 ج.
قاۋلى ەتەدى: الاش-وردا جانىنان ءۇش ادامنان تۇراتىن اسكەري كەڭەس قۇرىلسىن. وعان اسكەر ءمينيسترى مىندەتى جۇكتەلسىن، الاش-وردانىڭ وبلىستىق جانە ۋەزدىك بولىمشەلەرى جانىنان وبلىستىق جانە ۋەزدىك اسكەري كەڭەستەر اشۋ قۇقى بەرىلسىن. اسكەري كەڭەسكە بولشەۆيكتەرگە قارسى كۇرەسۋ ءۇشىن جىگىتتەر جيناۋ مىندەتى جۇكتەلسىن. الاش-وردا ءتوراعاسى ءا. بوكەيحانوۆ، مۇشەلەرى: م. تىنىشپايەۆ، ح. عابباسوۆ؛
3) قىرعىز (قازاق) سوتى تۋرالى، 9-22 - قازان، 1918 ج.
قاۋلى ەتەدى: قىرعىز سوتى ۇيىمداستىرىلماعان وبلىستاردا 1919- جىلدىڭ 1- قاڭتارىنان قالدىرماي، ال ۇيىمداستىرىلعان وبلىستاردى دەرەۋ بەكىتىلسىن جانە ىسكە قوسىلسىن. الاش-وردا ءتوراعاسى ءا. بوكەيحانوۆ، مۇشەلەرى: م. تىنىشپايەۆ، ح. عابباسوۆ.
اتالعان قۇجاتتار الاش وردانىڭ ورىس پاتشاسىنىڭ دا، كەڭەستەر وكىمەتىنىڭ دە بيلىگىن مويىنداماعانىن، تاۋەلسىز اۆتونوميالىق قۇرىلىم رەتىندە ءوز الدى جەكە قاۋلى-بۇيرىقتار قابىلداعانىن ايعاقتايدى. ياعني، الاش اۆتونومياسى قازاقستان رەسپۋبليكاسى مەملەكەتتىلىگىنىڭ العاشقى ىرگەتاسىن قالادى دەپ تولىق ايتا الامىز.
داۋلەتقالي اساۋوۆ
Baq.kz