قوجاناسىر جايىندا نە بىلەسىز؟

استانا. قازاقپارات- بۇگىنگى بۇلدىرشىندەردى قايدام، ءبىزدىڭ ءوزىمىز بالا كەزىمىزدە قوجاناسىردىڭ حيكايالارىن ءسۇيىپ وستىك.

قوجەكەڭ مەن ونىڭ ەسەگى جايىنداعى اڭگىمەلەردىڭ ءتۇپ نەگىزى ءازىل بولسا دا، وسىناۋ كەيىپكەردىڭ باستان وتكەن وقيعالارى ادامدى شىندىققا، ادىلدىككە، جاقسىلىققا ۇگىتتەيتىن. وسە كەلە بۇل وقيعالاردىڭ جاي عانا ءازىل ەمەس، تۇبىندە فيلوسوفيالىق ويدىڭ جاتقانىن دا ۇعىندىق.

ياعني، قوجاناسىردىڭ حيكايالارى باي-سۇلتانداردىڭ، دۇمشە مولدالاردىڭ، ەكىجۇزدى باسشىلاردىڭ شىنايى بەت-بەينەسىن ايشىقتاۋعا نەگىزدەلگەندەي.

قوجەكەڭ جايىنداعى ءازىل اڭگىمەلەر تەك قازاقتىڭ عانا ەمەس، الەمدەگى ونداعان ۇلتتىڭ دا بالالارىن تاربيەلەپ ءوسىردى. ارابتار، تۇرىكتەر، قىتايلىقتار، ورتا ازيا حالىقتارى، ورىستار جانە ەۋروپالىقتاردىڭ فولكلورىن وقىپ كورسەڭىز مىندەتتى تۇردە قوجاناسىردى تاۋىپ الاسىز. ارينە، ونىڭ ەسىمى ءار ۇلتتا ءار قالاي كەلەدى، ورىستار - حودجا ناسرەددين، ارابتار - جۋحا، ءازىربايجاندار - موللا ناسرەددين، وزبەكتەر مەن قىرعىزدار جانە تۇركىمەندەر - اپەندى، يتالياندىقتار - گيۋفا، تۇرىكتەر - ناسرەددين حودجا، شەشەندەر - موللا نەسارت دەيدى.

ءبىر ادامنىڭ ءبىر مەزگىلدە بىرنەشە جەردە بولۋىن ەرتەگى نەمەسە قيال دەپ ويلايتىن شىعارسىز. ايتسە دە، يسلامدا مۇنداي قۇبىلىستى اۋليەلىكتىڭ ءبىر بەلگىسى دەپ ەسەپتەيدى. ماسەلەن، قوجا احمەت ياساۋيدىڭ مەككەگە بارىپ ناماز وقىپ كەلگەنى سەكىلدى.

دەمەك، قازاق اتامنىڭ قوجاناسىردى اۋليە بولعان دەۋى دە جاي اڭگىمە ەمەس. ايتپەسە، وسىنشاما ۇلت وسى ءبىر عانا كەيىپكەرگە قاراپ قالدى عوي دەيسىز بە، بىرىنەن-ءبىرى الىپ؟!

شىندىعىن ايتۋ كەرەك، قوجەكەڭنىڭ مىنا ومىردە بولعاندىعىنا كۇمانمەن قارايتىندار كوپ. عالىمداردىڭ كوپشىلىگى ونى جاي عانا اۋىز ادەبيەتىنىڭ كەيىپكەرى، ويدان قۇراستىرىلعان تۇلعا دەپ تانىپ ءجۇر. دەگەنمەن، قوجاناسىردىڭ ومىردە بولعاندىعى اقيقات. ول بۇگىنگى تۇركيا اۋماعىندا حيجرا كۇنتۇزبەسى بويىنشا 605- جىلى (1208- جىل) دۇنيەگە كەلىپ، 683- جىلى (1284- جىلى) قايتىس بولعان ەكەن. ونىڭ مولاسى قازىرگى اكشەحير قالاسىندا.

قىزىعى سول، قوجا ناسىر بەيىتىندەگى قۇلپىتاستا ونىڭ ومىردەن وتكەن جىلىن حيجرامەن 386- جىل (993- جىل) دەپ كورسەتكەن. وسى داتاعا كەلگەندە زەرتتەۋشىلەردىڭ اراسىندا ەكىۇداي پىكىر تۋىپ، عالىمدار بۇل ماسەلە توڭىرەگىندە ابدەن باس قاتىرعان بولاتىن. كەيىن شەشىمى تابىلدى: ءومىرى ازىلمەن وتكەن قوجەكەڭنىڭ مولاسى دا كۇلكىلى ەتىپ سالىنعان ەكەن. ياعني، 386 دەگەنىڭىز كەرىسىنشە وقىلادى. ال، مازاردىڭ سىرت كەيپى تىپتەن قىزىق: ءبىر جاعىنا قيسايىپ، قۇلايىن دەپ تۇرعان كىشكەنتاي ەسكى عيمارات جانە قيسايعان جاعىنا قاراتا اعاش تىرەپ قويىلعان. مۇنىڭ سىرى نەدە دەپ ويلايتىن بولارسىز، ايتايىق...

زامانىندا شيبلي دەگەن ۇلكەن ءبىر اۋليەنىڭ ءۇش شاكىرتى بولعان ەكەن. ولاردىڭ ۇشەۋى دە اۋليە بولىپتى. ءبىرى - ءمانسۇر حاللاج، ەكىنشىسى - سايد ناسيمي جانە ءۇشىنشىسى - قوجا ناسىر. شيبليدىڭ سونداي-اق، جالعىز قويى دا بولىپتى. الگى جانۋاردى ۇستاز شاكىرتتەرىمەن كۇنىگە كەشكىسىن سويىپ جەپ، بولعاننان كەيىن سۇيەكتەرىن جيناپ قايتا تىرىلتەدى ەكەن.

كۇندەردىڭ ءبىر كۇنىندە شيبلي ۇزاق ساپارعا اتتاناتىن بولىپ، ءۇش شاكىرتىنە: «مەن كەلگەنشە مىنا قويعا ءتيسۋشى بولماڭدار» دەپ تاپسىرىپ كەتىپتى. ۇستازعا ۋادەسىن بەرگەن الگى ۇشەۋ ءبىراز كۇندەر وتكەن سوڭ «بۇل قويدى ءوزىمىز دە تىرىلتە الامىز، سويىپ جەي بەرەيىك» دەپ ءسوز بايلاسقان ەكەن. مالدى ءمانسۇر حاللاج باۋىزداپتى، نيسامي تەرىسىن سىپىرعان، ال، قوجا ناسىر بولسا قاستارىندا كۇلىپ قاراپ تۇرعان. كەيىن ەت جەپ بولعاننان سوڭ قويدى ءتىرىلتۋىن تىرىلتكەن، الايدا الگى مال ءبىر اياقسىز قالىپتى.

ساپاردان ورالعان شيبلي مۇنى كورىپ قاتتى اشۋلانسا كەرەك، ۇشەۋىنە دە تەرىس باتاسىن بەرەدى. «مىنا قويدى قالاي سويدىڭدار، ولىمدەرىڭ دە ءدال سولاي بولادى» دەپ قارعىسىن ايتقان ەكەن.

ۋاقىت وتە اۋليەنىڭ ايتقانى تۋرا كەلدى. ءمانسۇر حاللاج بىردە جاماعاتتىڭ الدىندا وتىرىپ «انا-ل-حاق» دەپ ايقايلاپ جىبەرىپتى، ياعني تىكەلەي اۋدارماسى «مەن اقيقاتپىن» دەگەندى بىلدىرەدى. مۇنى ەستىگەن جۇرت شۋلاپ، حاللاجدى اللاعا ءتىل تيگىزدى دەگەن ايىپپەن زىندانعا تاستايدى. كەيىن ءبىرشاما ۋاقىت وتكەن سوڭ بۇكىل حالىقتىڭ الدىنا شىعارىپ، باسىن العان ەكەن.

ناسيميدىڭ دە ءولىمى ۇستازى ايتقانداي بولدى. دۇشپاندارى ونىڭ تەرىسىن تىرىدەي سىپىرىپ العان دەسەدى. ال، قوجاناسىرعا بايلانىستى شيبليدىڭ ايتقانى قانشالىقتى ءدال كەلگەندىگىن ءوزىڭىز دە كورىپ وتىرسىز. قوجەكەڭنىڭ بۇكىل ءومىرى كەلەكە-اجۋامەن ءوتىپ قانا قويماي، مولاسىنىڭ ءوزى كۇلكىلى دەيدى كورگەندەر. قايتىس بولعان جىلى دا تەرىسىنەن جازىلعان.

مۇندايدا قازاقتىڭ «اۋليە قۇداي ەمەس، قۇدايدان بىلاي ەمەس» دەگەن ناقىل ءسوزى ەسكە ەرىكسىز تۇسەدى.

سەرعالي بالاجان

baq.kz