ادامعا كۇش قايدان بىتەدى؟
نەگىزىنەن، كەش ۇيىقتاعاننان. ماماندار ادام تۇنگى ساعات ەكىگە دەيىن مىندەتتى تۇردە ءبىر ۇيىقتاپ تۇرۋى كەرەك دەپ ەسەپتەيدى.
ياعني تۇنگى ساعات ەكىگە دەيىن ءبىر ۇيىقتاپ تۇرعان ادام، ودان كەيىن ۇيىقتاماسا دا، ءوزىن سەرگەك سەزىنەدى ەكەن. ال تۇنگى ساعات ەكىدەن كەيىن كوزىن ىلگەن ادام تال تۇسكە دەيىن ۇيىقتاسا دا ءبارىبىر ۇيقىسى قانبايتىن كورىنەدى. سوندىقتان ەرتە جاتىپ، ەرتە تۇرعانعا ەشتەڭە جەتپەيدى.
ءبىز شارشاعانىمىزدى باسۋ ءۇشىن ەس-تۇسسىز تەرەڭ ۇيقى مەن ءتۇس كورۋدى، كەمىندە سەگىز ساعات ۇيقىنى قالايتىن بولساق، ۇندىلىك يوگتارعا وزدەرىن تولىق تىنىقتىرۋ ءۇشىن بار-جوعى 15 مينۋتتىق ۇيقى جەتىپ ارتىلاتىن كورىنەدى. مۇنىڭ ءبارى دەنە مەن رۋحتىڭ تىنىعۋىن دۇرىس ۇيىمداستىرا بىلۋمەن بايلانىستى. اركىم-اق ومىردە ءوزىن كۇشتى سەزىنگىسى كەلەدى. اركىم كۇشىن ءارقالاي ارتتىرادى. بىرەۋ - رۋحاني جاعىن، ەكىنشى بىرەۋ - دەنە كۇشىن، ءۇشىنشىسى - ەرىك كۇشىن دەگەندەي. بىرەۋلەر ءوزىن قالتاسىندا نەمەسە ەسەپشوتىندا قوماقتى اقشاسى باردا عانا كۇشتى، سەنىمدى سەزىنەدى، ال بىرەۋلەر اقشادان بۇرىن ورىنتاقتا وتىرعاندا، قول استىندا باعىنىشتى ادامدار باردا عانا ءوزىن مىقتى كورەدى.
اقشانىڭ ءجونى تۇسىنىكتى. «شىركىن، اقشا جولدا جاتسا، سوزباس پا ەدىڭ قولىڭدى» دەپ قاسىم اقىن ايتپاقشى، اقشانىڭ ءبۇيىردى قىزدىرىپ، كوڭىلدى توق قىلاتىن قاسيەتى كۇللى ادامعا ايان. ءبىراق باقىتتى اقشادان ىزدەگەن ادام قاتتى قاتەلەسەدى. اقشا ەشكىمگە ارتىقتىق ەتپەيدى، ارينە. ءبىراق اقشا جۇرەكتە ەمەس، قالتادا بولۋ كەرەك.
اقشا دەمەكشى، سول اقشانىڭ جولىندا كۇنى بويى القىنىپ، كەشكە ۇيگە دەل-سال بوپ قايتاسىز. ەگەر جەكە كولىكپەن ەمەس، قوعامدىق كولىكپەن جۇرسەڭىز، وندا ادام تولى اۆتوبۋستا نەمەسە ترامۆايدا ۇيىقتاۋعا بولمايدى. نەگە؟ نەشە ءتۇرلى ادام، نەشە ءتۇرلى ەنەرگيا بار. جامان ەنەرگيا وياۋ ادامنان گورى ۇيىقتاپ وتىرعان ادامعا قاتتى اسەر ەتەدى. ناتيجەسىندە، شارشاعان ۇستىنە شارشايسىز.
ادامنىڭ اقشا ساناپ، دۇنيەنىڭ سوڭىنا ءتۇسۋىنىڭ اقىرى مىندەتتى تۇردە كۇيزەلىسكە اپارىپ سوقتىرادى. اقشا ادامعا ءبارىبىر جەتپەيدى. باي بايىعان سايىن قالتىراۋىق كەلەدى. اقىرىندا مۇرنىنان ءسۇرىنىپ جىعىلارداي قالگە جەتكەن ادام مىنا قۋ دۇنيەنى ءبىر ساتكە ۇمىتىپ، بەس ۋاقىت نامازعا جىعىلسا، بويىنا بىردەن قانشالىقتى كۇش-قايرات بىتكەنىن كورەر ەدى.
كەيبىر ادامدار ءوزىن ورتانىڭ گۇلى رەتىندە سەزىنىپ، ۇنەمى جۇرت نازارىندا جۇرگەندى قالاپ تۇرا-دى. سوعان وراي باسقالار وزىنە نازار اۋدارسا كۇش ءبىتىپ، نازار اۋدارماعان كۇنى كۇشىنەن ايىرىلادى. كۇندەلىكتى ومىردە تۋرا نەمەسە جاناما تۇردە بولسىن ەنەرگيانىڭ قاينار كوزى رەتىندە جۇرت نازارىن اۋدارۋ جولىندا وسىلايشا ۇزدىكسىز كۇرەس ءجۇرىپ جاتادى.
«كوڭىلىڭ جاسىسا، اعىن سۋدى جاعالا» دەيدى حالىق دانالىعى. سۋ جاعالاۋدىڭ، اعىن سۋعا قاراۋدىڭ دەنساۋلىققا پايداسى زور. سۋ - كوڭىل كىرىن جۋىپ-شاياتىن قاسيەتكە يە. سۋعا جاي قاراعاننىڭ وزىندە بيوەنەرگەتيكالىق الماسۋلار جۇرەدى. ومىرلىك كۇش - قوزعالىستا. ءورشىپ اققان تاۋ وزەنىن مىسالعا الايىق. سۋ مۇراتى - جەتۋ. اعىن سۋدىڭ ارامى جوق. سونىڭ ءبارى - ۇزدىكسىز قيمىل-قوزعالىستىڭ ارقاسى. اقپاعان سۋ بورسىپ، ساسيدى.
سوندىقتان ۇنەمى قوزعالىستا بولىڭىز. جاڭا قادامدار جاساڭىز، شىعارماشىلىعىڭىزدى دامىتىڭىز، وزىڭىزگە قۇرمەتپەن قاراڭىز، بالا سياقتى قۋانىڭىز، بىرەۋدىڭ قۋانىشىن ءبولىسىڭىز، ءوزىڭىزدىڭ قۋانىشىڭىزعا باسقالاردى ورتاقتاستىرىڭىز. ساياحاتقا شىعىڭىز. ساپارلاڭىز. ساپارعا شىعۋ كوڭىلدى وسىرەدى، كۇندەلىكتى كۇيبەڭ تىرشىلىكتى ۇمىتتىرادى.
ادەتتە اتقارىپ جۇرگەن قىزمەتىن، ءوز جۇمىسىن سۇيەتىن ادامدار ەرتە تۇرادى. جالپى، ادام ومىرىندە ۇيقىنىڭ ماڭىزى زور. ويانعاننان كەيىن توسەكتە شالجيىپ كوپ جاتۋعا بولمايدى، ياعني ون مينۋتتان ارتىق جاتۋ ومىرلىك تونۋسىڭىزدى جوعالتۋعا اپارادى. ويانا سالا بىردەن اتىپ تۇرۋ دا زيان. ۇيقىعا جاتار الدىندا قۇدايعا سىيىنىپ، دۇعا جاساعان ادامنىڭ تۇسىندە ءوزىنىڭ ساقتاۋشى-پەرىشتەلەرىنەن كوپتەگەن قۇندى اقپارات الۋ مۇمكىندىگى زور. سوندىقتان ويانعان سوڭ ادامنىڭ كورگەن ءتۇسىن قايتادان ەسىنە ءتۇسىرىپ، تالداۋ جاساعانى، قانداي ءتۇس كورسە دە جاقسىلىققا جورىعانى ءلازىم.
ۇيقىدان تۇرعان سوڭ ىشەكتى تازالاۋ ءۇشىن ءبىر نە ەكى ستاقان سۋ ىشكەن دۇرىس. ماماندار پىكىرى وسىنداي. ادام دۇرىستاپ دەمالۋ ءۇشىن جاتىن ورىننىڭ دۇرىس قويىلعانى ماڭىزدى. باستى قۇبىلاعا قاراي بەرگەن ءجون. مۇسىلماننىڭ ادەبى بويىنشا توسەككە دارەت الىپ جاتۋ كەرەك. حاديس شاريفتە بىلاي دەلىنگەن: «دارەتتى بولىپ جاتقان ادامنىڭ رۋحى ارشقا كوتەرىلەدى جانە تۇستەرى دۇرىس بولادى. دارەتسىز ۇيىقتاعان ادامنىڭ رۋحى كوتەرىلمەيدى، كورگەن تۇستەرى ارالاس بولادى، دۇرىس شىقپايدى» (ي.عازالي).
ۇيىقتاردا وڭ جاعىمەن قۇبىلاعا قاراپ جاتۋ سۇننەت. پايعامبارىمىز وڭ جاق قىرىمەن وڭ الاقانىن باسىنا قويىپ ۇيىقتاعان دەلىنەدى. ءدىنىمىز بويىنشا، قاتتى ۇيقى كەلمەگەنشە، ادام جاتپاۋى كەرەك! قادىرلى ءومىردى ۇيقىمەن وتكىزبەۋ كەرەك! قاجەتتىلىك مولشەرىندە ۇيىقتاۋ كەرەك! اسىرەسە، تاڭ نامازىنىڭ ۋاقىتى كىرگەننەن كۇن شىققانعا دەيىن ۇيىقتاۋ - ريزىق تۇرعىسىنان دا زياندى. حاديس شاريفتە: «تاڭعى ۇيقى ريزىققا كەدەرگى» دەلىنگەن. يبن ابباس حازرەت تاڭعى ۋاقىتتا بالاسىنىڭ ۇيىقتاپ جاتقانىن كورگەن كەزدە بىلاي دەگەن: «ۇلىم، ريزىقتار تاراتىلىپ جاتقان كەزدە ۇيىقتاۋعا بولا ما ەكەن؟ بۇل ۋاقىتتا ۇيىقتاۋ - جالقاۋلىقتىڭ بەلگىسى، ۇمىتشاقتىققا سەبەپ بولادى».
مۇمكىن بولعانشا، ارينە، تاماقتى ۇيىقتاردا جەمەۋ كەرەك. كۇش-قۋاتتى قالپىنا كەلتىرۋ ءۇشىن تويىپ تاماق ءىشۋ كەرەك دەگەن ويداعى ادامدار قاتتى قاتەلەسەدى. كەرىسىنشە، جاتاردا تويىپ تاماق ىشكەن ادامنىڭ بۇكىل ەنەرگياسى ءتۇنى بويى استى قورىتۋعا كەتەدى دە، تاڭەرتەڭ ۇيقىسى قانباي، قالجىراپ تۇرادى. ال اش جاتقان كەرىسىنشە، قۇر اتتاي بولىپ، سەرگىپ ويانادى.
ادامنىڭ دۇرىس تىنىعۋى ونىڭ قالاي جاتىپ ۇيىقتايتىنىنا دا بايلانىستى. كەيبىرەۋلەر ەتبەتىمەن جاتىپ ۇيىقتايدى. بۇلاي ۇيىقتاۋ باسقانى ايتپاعاندا، جۇرەككە قاتتى سالماق تۇسىرەدى. سۇيىكتى پايعامبارىمىز ەتبەتىمەن جاتقان ادامدى ۇناتپاي «تۇر، بۇلاي جاتۋ جاهاننامدىقتاردىڭ جاتۋى» دەپتى. سونداي-اق شالقايىپ جاتىپ ۇيىقتاۋعا دا ءدىن بويىنشا تىيىم سالىنعان.
«دارەتپەن ۇيىقتاعان ادام تۇندە قايتىس بولسا، شاهيد بولادى» دەگەن حاديس بار. ءاربىر مۇسىلمان بالاسى تۇندە ۇيقىعا جاتاردا دارەت الىپ، اللانى زىكىر ەتىپ جاتۋى كەرەك. سەبەبى دارەتتى حالدە اللا تاعالانى زىكىر ەتىپ ۇيىقتاعان ادامنىڭ ۇيقىسى ناماز وقىعان بولىپ ەسەپتەلەدى. «كىم دارەت الىپ، پاك حالدە ۇيقىعا كەتسە، ول ادامنىڭ توسەگىندە ءبىر پەرىشتە تاڭعا دەيىن قورعايدى. تۇندە قايسى ساعاتتا ويانسا، پەرىشتە ءراببىمىزعا بىلاي جالبارىنادى: «ەي، ءراببىم، وسى پەندەڭنىڭ كۇناسىن كەشىر، سەبەبى ول پاك حالدە جاتتى» دەگەن حاديس وسى سوزىمىزگە دالەل.
كۇنى بويى كومپيۋتەر ۇستەلىنىڭ باسىنان شۇقشيىپ شىقپايتىن نەمەسە كولىك رۋلىنەن تۇسپەيتىن جاستاردىڭ كوبىسى سارقىلعان كۇش-قۋاتىن قايتا قالپىنا كەلتىرۋ ءۇشىن تۇنگى كلۋبقا بارىپ، نەمەسە ءبىر بوكال سىراسىن الىپ تەلەديدار الدىنا جايعاسقاندى ءجون كورەدى ەكەن. مۇنداي دەمالىس ءتۇرىنىڭ ادامدى تىڭايتۋدىڭ ورنىنا كەرىسىنشە، شارشاتا تۇسەتىنى كۇندەلىكتى ومىردە دالەلدەنگەن.
ادام كۇش-قۋاتتى بويدا دۇرىس ۇستاپ تۇرۋى ءۇشىن تاڭعى استى تاستاماعانى ابزال. «تاڭعى اس - تاڭىردەن» دەلىنگەن. امەريكاندىق عالىمدار ۇنەمى تاڭعى اس ءىشىپ جۇرەتىن ادامداردىڭ جۇمىس ىستەۋ قابىلەتى مەن ەل-جۇرتپەن ارالاسۋى باسقالارعا قاراعاندا الدەقايدا ارتاتىنىن الدەقاشان تاجىريبە جۇزىندە دالەلدەگەن. سونىمەن، ادامنىڭ تىڭ كۇش جيناپ، سارقىلعان كۇش-قايراتتى قالپىنا كەلتىرۋىنىڭ جولدارى كوپ. ومىرلىك جاعىمدى ەنەرگيا الۋ ءۇشىن اعىن سۋعا قارايسىز با، جوق لاپىلداپ جانعان وتقا ۇڭىلەسىز بە، الدە تابيعات اياسىندا جاياۋ قىدىراسىز با، پاتشا كوڭىلىڭىز بىلەدى. تەك امالدان بۇرىن نيەتتەنە ءبىلىڭىز...
تورەعالي تاشەنوۆ
«ايقىن»