قازاق جەرىندەگى مال-مۇلىكتى تاركىلەۋ اشارشىلىققا ۇرىندىردى - اتىراۋلىق عالىم

None
اتىراۋ. قازاقپارات - قازاق حالقى ءتۇرلى زوبالاڭ، زۇلماتتى جىلداردى باستان وتكەردى. سونداي ناۋبەتتىڭ ءبىرى - اشارشىلىققا ۇرىندىرعان مال-مۇلىكتى تاركىلەۋ.

ح. دوسمۇحامەدوۆ اتىنداعى اتىراۋ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى اققالي احمەت قازاقپارات تىلشىسىنە بەرگەن سۇحباتىندا «بۇل ناۋبەت «اسىرا سىلتەۋ بولماسىن، اشا تۇياق قالماسىن» ۇستانىمىمەن جۇرگىزىلگەن.

تاركىلەۋدى قولداعاندار دا، وعان قارسىلىق بىلدىرگەندەر دە بار. الايدا، مال-مۇلىكتى تاركىلەۋدىڭ زاردابى ءالى تولىق زەرتتەلگەن جوق» دەگەن پىكىر ءبىلدىردى.

- اققالي قابيجان ۇلى، قازاق حالقىن اۋىر ازاپقا ۇشىراتقان اشارشىلىق قالاي باستالعان؟

- كەڭەس وكىمەتىندەگى سولاقاي ساياساتتىڭ كەسىرىنەن كوشىپ-قونىپ جۇرگەن، جەكە مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىسقان حالقىمىزدىڭ تۇرمىسىنا كۇردەلى سوققى جاسالدى. كوشپەلى حالىقتاردى وتىرىقشىلىققا اينالدىرۋ، بۇل ءۇشىن الدىلەردى تاركىلەۋ ءىسى قولعا الىندى. ءالدى شارۋاشىلىقتاردى تاركىلەۋ حالىقتى جاپپاي اشارشىلىققا الىپ كەلگەن جاعدايدىڭ العى شارتتارىنىڭ ءبىرى دەپ قاراستىرۋعا بولادى.

ال، 1928 -جىلدىڭ 27-تامىزىندا قازاق ا ك س ر ورتالىق اتقارۋ كوميتەتى مەن حالىق كوميسسارلار كەڭەسىنىڭ «ءىرى بايلار شارۋاشىلىعى مەن جارتىلاي فەودالداردىڭ شارۋاشىلىعىن تاركىلەۋ مەن جەر اۋدارۋ تۋرالى» دەكرەتى قابىلداندى. بۇل دەكرەتكە سايكەس بايلار مەن جارتىلاي فەودالداردىڭ مال- مۇلكى تاركىلەنىپ، وزدەرى وتباسىمەن بىرگە جەر اۋدارىلدى. تاركىلەۋ تۋرالى زاڭ بويىنشا مالى، دۇنيە- مۇلكى تاركىلەنىپ، ءوزى جەر اۋدارىلۋعا ءتيىستى ءىرى بايلار مەن جارتىلاي فەودالداردىڭ قاتارىنا كوشپەلى اۋدانداردا ءىرى مالى 400 دەن اساتىن، جارتىلاي كوشپەلى اۋدانداردا 300 دەن اساتىن، وتىرىقشى جەرلەردە 150، كەيدە 100 مالى بار سۇلتاندار مەن حانداردىڭ ۇرپاقتارى، ەل بيلەگەن بولىستار، اتقامىنەرلەر ەنگىزىلدى. وسى دەكرەت نەگىزىندە سول جىلدىڭ كۇزىندە قازاق ولكەسىندە 696 ءىرى باي مەن جارتىلاي فەودالدىڭ مال- مۇلكى تاركىلەنىپ، زورلىقپەن تارتىپ الىندى. بايلاردى تاركىلەۋ ۇلكەن زۇلىمدىقپەن جۇرگىزىلدى. ءبىر وكىنىشتىسى، بايلاردىڭ قاتارىندا سولاقاي ساياساتتىڭ سالدارىنان كوپتەگەن ورتا شارۋالار قوسىلىپ كەتىپ، تاركىلەۋگە ۇشىرادى.

قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتى ءارحيۆىنىڭ قورىندا اتىراۋ وبلىسىمەن قاتار، باسقا دا وڭىرلەردە تاركىلەۋدىڭ قالاي جۇرگىزىلگەنى تۋرالى قۇجاتتار ساقتالعان. بۇرىنعى گۋريەۆ وكرۋگىندە بايلاردى تاركەلەۋ 1928 -جىلدىڭ 6-قىركۇيەگىندە باستالىپتى. وكرۋگ اۋماعىندا ءىرى بايلاردىڭ مال، دۇنيە- مۇلكىن تاركىلەۋ ماقساتىندا قۇرامىندا 5 مۇشەسى بار وكرۋگتىك كوميسسيا قۇرىلعان. ج. مىڭبايەۆ - كوميسسيا ءتوراعاسى، ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ وكىلى، مارتىنوۆ - كوميسسيا مۇشەسى، مەملەكەتتىك ساياسي باسقارما (گ پ ۋ) باستىعى، جيەنبايەۆ - كوميسسيا مۇشەسى، جەرگە ورنالاستىرۋ بولىمىنەن، ساعىندىقوۆ - كوميسسيا مۇشەسى، «قوسشى» وداعىنىڭ ءتوراعاسى، تورەشيەۆ - كوميسسيا مۇشەسى، جەر-ورمان باسقارماسىنىڭ ءتوراعاسى، داۋىلبايەۆ - وكرۋگ پروكۋرورى (كەڭەسشى داۋىسپەن). قۇرىلعان كوميسسيالار اۋداندار اۋماعىنداعى ءىرى بايلاردى تاركىلەۋ جۇمىسىنا قاتىسىپ، اۋىلداردا تۇسىنىك، ۇگىت- ناسيحات جۇمىستارىن جۇرگىزدى. باستاپقىدا قازاق ولكەلىك كوميتەتى گۋريەۆ وكرۋگى بويىنشا 40 شارۋاشىلىقتى، ونىڭ 35 ىن ءبىرىنشى توپقا، 5 ۋىن ەكىنشى توپقا جاتقىزىپ تاركىلەۋدى جوسپارلاعان. سول كەزدەگى گۋريەۆ وكرۋگىنەن 24 باي تاركىلەۋگە جاتقىزىلعان.

- بايلاردىڭ مالىن تاركىلەۋ قالاي جۇرگىزىلگەن؟

- بۇل ناۋبەت «اسىرا سىلتەۋ بولماسىن، اشا تۇياق قالماسىن» دەگەن ۇستانىممەن جۇرگىزىلدى. ءار اۋداندا جيىندار وتكىزىلىپ، بايلاردىڭ ءىس-ارەكەتى «اشكەرەلەنىپتى» . ماسەلەن، نوۆوبوگات اۋىلىندا جەرگىلىكتى باي ەرعالي جارماعانبەتوۆتىڭ مال- مۇلكىن تاركىلەۋگە بايلانىستى وتكەن جيىندا كەدەي جاقىپ جانتازييەۆ: «مەنى 1916 -جىلى ستارشىن بولىپ تۇرعان كەزىندە تىلدىڭ قارا جۇمىسىنا تىركەۋ تىزىمىنە جازدى. ءبىر وگىز، 5 رۋبل اقشا، ءبىر مايا ءشوپ، ياعني پارا بەرىپ قالدىم»، دەگەن. ول بايدى تاپ جاۋى رەتىندە تاركىلەۋدى ۇسىنعان. ونى ورتاشا شارۋا بەكمۇحامەدوۆ قولداعان.

قاڭباقتى اۋىلىندا تاعى ءبىر باي - سماديار يسماعۇلوۆتىڭ دۇنيەسىن تاركىلەۋ كەزىندە دەمەن كوبۋسىنوۆ ونىڭ 1916 -جىلى پاتشا ۇكىمەتى ورگاندارىنا قازاق جىگىتتەرىن تىل جۇمىسىنا الۋعا كومەكتەسكەنىن، ۋاقىتشا ۇكىمەت ورگاندارىنا ماتەريالدىق كومەك كورسەتكەنىن ايتقان. باقتاشى سۇندەت الدابەرگەنوۆتىڭ بايانداۋىنشا، اياعى ءۇسىپ، مۇگەدەك بولىپ قالعاندا ەمدەلۋ ءۇشىن كومەك سۇراعان. سول كەزدە بايدىڭ ساباعانىن، ءوزىنىڭ مالىن داۋىتوۆ دەگەننىڭ اتىنا جازىپ، بولشەكتەپ تاراتقانىن، سالىقتان جالتارعانىن، تاركىلەۋدەن 95 قويىن جاسىرعانىن كەلتىرگەن.

بارلىق اۋداندا بايلاردىڭ مال- مۇلكىن تاركىلەۋ كەزىندە جيىندار وتكىزىلگەن. تاركىلەۋ كەدەيلەر تاراپىنان قولداۋ تاپقانىن ارحيۆ قۇجاتتارى ناقتىلاي تۇسەدى.

- مال- مۇلىكتى تاركىلەۋ جەرگىلىكتى تۇرعىندارعا قالاي اسەر ەتتى؟ تۇرعىندار تاركىلەۋدى قولدادى ما، الدە وعان قارسى بولعان با؟

- قازاقتىڭ ۇعىمىندا «مالىم جانىمنىڭ - ساداقاسى، جانىم - ارىمنىڭ ساداقاسى» دەيتىن ءتامسىل بار. سول سەبەپتەن، حالقىمىز مال-مۇلىكتى تاركىلەۋدى جانىن العانمەن بىردەي كورەدى. جالپى، تاركىلەۋدى تۇرعىنداردىڭ ءبارى دەرلىك قولدادى دەۋگە بولمايدى. ماسەلەن، تەڭىز اۋدانىندا وتكەن جۇمىسشىلاردىڭ جالپى جيىنىندا №30-مەملەكەتتىك بالىق ترەسىنىڭ ەسەپشىسى اپوليحين كوميسسيا وكىلدەرىنىڭ جۇمىسىنا توناۋشىلىق دەپ باعا بەرگەن. ول ءتىپتى جۇمىسشىلار مەن كەدەيلەردى تاركىلەۋگە قارسى بولۋعا اشىق شاقىرعان. بۇل ارەكەتى ءۇشىن جاۋاپقا تارتىلعان. ال، نوۆوبوگات اۋدانىنىڭ بەگايدار اۋىلىندا جەرگىلىكتى تۇرعىندار باي جۇماعالي جانعوجيننىڭ وزدەرىن باندىلاردان قورعاعانىن العا تارتىپ، ونىڭ مالىن تاركىلەۋگە قارسىلىق بىلدىرگەن.

سونداي-اق، ارىستانعالي بيساليەۆتى 67 ادام قول قويىپ، ۇيىمشىلدىقپەن قورعاعان. وسى اۋداننىڭ قاڭباقتى اۋىلدىق كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسى ىقىلاسوۆ پەن اۋداندىق كوميسسيانىڭ وكىلى ت. الدوڭعاروۆ جەرگىلىكتى بايلار س. يسماعۇلوۆ پەن م. وماروۆتىڭ مالىن ادەيى تاراتقانى ءۇشىن ىستەرى سوتقا بەرىلىپ، قىزمەتتەرىنەن شەتتەتىلگەن. ءسويتىپ، ولكەمىزدە بايلاردى تاركىلەۋدىڭ ناتيجەسىندە 24 بايدىڭ 20 سى اتاقونىسىنان - پەتروپاۆلعا، ۇشەۋى - قازاقستان تەرريتورياسىنان شەتكەرى ەلگە، بىرەۋى وكرۋگ ايماعىنان تىس تۇرعىلىقتى مەكەندى تاڭداۋ قۇقىعىمەن جەر اۋدارىلعان. قازاقستان اۋماعىنان تىس جەرگە تەڭىز اۋدانىنان تاركىلەۋگە ۇشىراعان ق. تاناشيەۆ، ق. قۇرمانبايەۆ، قىزىلقوعا اۋدانىنان ج. جۇلدىزوۆ ايدالدى. سونداي-اق نوۆوبوگات اۋدانىنىڭ بايلارى م. وماروۆ پەن س. يسماعۇلوۆ اكىمشىلىك كۇشتەۋ ارقىلى جەر اۋدارىلعان.

- اتىراۋ وڭىرىنەن تاركىلەنگەن مالدىڭ ناقتى ەسەبى، قايدا جىبەرىلگەنى تۋرالى دەرەك بار ما؟

- بايلاردان تاركىلەنگەن مالدىڭ ناقتى ەسەبىن ءبىلۋ ازىرگە مۇمكىن بولماي تۇر. ءبىراق تاركىلەۋدەن جينالعان مالدىڭ ەسەبىنەن 24 ۇجىمشار ۇيىمداستىرىلعان. الايدا، بايلاردىڭ الدىمەن جەرىن، ودان سوڭ مالى مەن اۋىل شارۋاشىلىق قۇرال-جابدىقتارىن تارتىپ الۋ ەشقانداي ناتيجە بەرمەدى. كەرىسىنشە، كەدەي شارۋاشىلىقتارىن نىعايتۋ ءىسى ۇزاققا سوزىلىپ كەتتى. بايلاردىڭ دۇنيە- مۇلكىن تاركىلەۋ كەزىندە ادام قۇقى مەن زاڭدىلىق ورەسكەل بۇزىلدى. قازاق ۇلتىنا جاسالعان وسىناۋ ناۋبەتكە ساياسي باعا بەرىلۋى كەرەك.

- اڭگىمەڭىزگە راحمەت.

اۆتور:

بەك مۇستافا

سوڭعى جاڭالىقتار