ەكى رەت نەكە قيعان: قازاقتىڭ ايگىلى كۇيشىسى دينا نۇرپەيىسوۆا تۋرالى قىزىقتى دەرەكتەر

استانا. قازاقپارات - قازاق حالقىنىڭ ۇلى كۇيشىسى قۇرمانعازىنى «كۇي اتاسى» دەسە، ونىڭ شاكىرتى دينا نۇرپەيىسوۆانى «كۇي اناسى» دەپ اتايدى. ول كىشكەنتاي كەزىنەن تانىمال كۇيشىلەردىڭ شىعارمالارىن ورىندادى.

ارتىنان ءوزى دە كۇي شىعاردى. قازاقستاننىڭ حالىق ءارتىسى اتاندى. 80 جاستان اسسا دا، ۇلكەن بايقاۋلارعا قاتىسىپ، جۇلدەلى ورىندارعا يە بولدى. Sputnik قازاقستان كۇي اناسىنىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىنا قاتىستى قىزىقتى دەرەكتەردى ۇسىنادى.

دومبىراشى قىز كوپشىلىككە قالاي تانىلدى

دينا كەنجە قىزى نۇرپەيىسوۆا 1861 -جىلى سول كەزدەگى استراحان گۋبەرنياسىنا قاراستى ىشكى قازاق ورداسىنىڭ (قازىرگى باتىس قازاقستان وبلىسى، جاڭاقالا اۋدانى) نارىن قيسىمىنا جاتاتىن «بەكەتاي قۇمى» دەگەن جەردە دۇنيەگە كەلدى. اكەسى كەنجە شال ۇلى جاس كەزىندە پالۋان بولعان. ات باپتاپ، دومبىرا تارتقان. قىزىنا كىشكەنتاي كەزىنەن باستاپ وسى ونەردىڭ قىر-سىرىن ۇيرەتتى. كەنجە اتاقتى كۇيشى قۇرمانعازىمەن دە دوس بولعان.

قارشاداي قىز كۇي ونەرىن جىلدام مەڭگەرىپ الدى. داۋلەتكەرەي، ءمۇسىرالى، الىكەي، تۇركەش، ۇزاق، ەسجان، بايجۇما، بالامايساڭ سياقتى كۇيشىلەردىڭ كۇيىن ناقىشىنا كەلتىرىپ ورىندادى. اينالاعا «دومبىراشى قىز» دەپ تانىلادى. ول كەزدە دينا نەبارى 8-9 جاستا ەدى.

دينا قۇرمانعازىمەن قالاي كەزدەستى

1870 -جىلى قۇرمانعازى كەنجەنىڭ اۋىلىنا كەلىپ، دومبىراشى قىزدىڭ ونەرىنە ءتانتى بولادى. حالىق ونەرىن دامىتاتىن تاعى ءبىر ادامنىڭ دۇنيەگە كەلگەنىنە شەكسىز قۋانادى. قۇرمانعازى كەنجەدەن اتاقتى دومبىراشىلاردىڭ سايىسى بولاتىن جەرلەرگە دينانى ەرتىپ جۇرۋگە رۇقسات سۇرايدى. وسىلايشا، كىشكەنتاي قىز توعىز جىل بويى 18 جاسقا تولعانعا دەيىن قۇرمانعازىمەن ءجيى كەزدەسىپ، جيىندارعا ەرىپ بارىپ جۇرەدى، كوپتەگەن اتاقتى دومبىراشىلارمەن كەزدەسەدى. دينا بويجەتكەندە قۇرمانعازى وعان دومبىراسىن بەرىپ كەتتى دەگەن مالىمەت تە بار.

ءبىر قىزىعى، دينانىڭ ءوزى 1938 -جىلى «سوتسياليستيچەسكايا الما-اتا» گازەتىندە باسىلعان «ۇستاز» ماقالاسىندا «قۇرمانعازىنى العاش كورگەندە مەنىڭ جاسىم وتىزدا بولاتىن» دەپ جازدى. كۇيشىنىڭ ايتۋىنشا، سول كەزدە قۇرمانعازى 60 جاس شاماسىندا بولعان.

«ۇلى ۇستازبەن دوستىعىم 11 جىلعا سوزىلدى، ءار كەزدەسكەن سايىن كۇي ونەرىنىڭ تەرەڭىنە بويلاپ، كوپ نارسە ۇيرەندىم»، - دەيدى دينا.

ول ۇستازىنىڭ كۇيلەرىن ۇيرەنىپ قانا قويماي، ونىڭ كۇيشىلىك-ورىنداۋشىلىق ونەردەگى ەرەكشەلىكتەرىن، ءداستۇرىن جالعاستىرادى. 75 جاسىندا ماسكەۋدە وتكەن بۇكىلوداقتىق ءبىرىنشى بايقاۋىندا، ال 83 جاسىندا تاشكەنتتەگى ورتا ازيانىڭ ونكۇندىگىندە جۇلدەلى ورىنعا يە بولدى.

ەكى رەت نەكە قيعان

1880 -جىلى دينا 18-19 جاس شاماسىندا ماقات بالاسى نۇرپەيىسكە تۇرمىسقا شىققان. سول كەزدە فاميلياسى نۇرپەيىسوۆا بولىپ تىركەلدى. كۇيشىنىڭ نەمەرەسى بالجان جۇرىنباي قىزى ەستەلىكتەرىنىڭ بىرىندە: «العاشقى كۇيەۋى نۇرپەيىس ماقات ۇلى دينادان 19 جاسقا ۇلكەن بولدى جانە ديناعا دەيىن دە ايەلى بولعان»، - دەپ ايتتى.

نۇرپەيىس ماقات ۇلى اتتان قۇلاپ، العان جاراقاتىنان ەرتە قايتىس بولدى. دينا اياعى اۋىر قالعان. 1885 -جىلى قايىن ءىنىسى نۇرالىعا اتاستىرادى. دينا ونى «شاپەك» دەپ اتاعان. قايىن ىنىسىنە تيگەنىمەن ءوز ءۇيىن جىقپاعان، بالا-شاعاسىمەن بولەك تۇردى.

نارىن قۇمىندا بولعان الاپات اشتىق كەزىندە دينا شاپەكتەن اجىراپ، استراحان جاعىندا كولحوزعا كىرگەن ۇلكەن ۇلى جۇرىنبايدى ساعالاپ كەتكەن.

باتىس قازاقستان وبلىسىمەن شەكارادا «شاپەك توبەسى» دەگەن جەر ءالى بار. جەرگىلىكتى تۇرعىندار ونى «دينا كۇيشىنىڭ كەلىن بولىپ تۇسكەن جەرى» دەپ اتايدى.

2019 -جىلى «شاپەك توبەسىنە» ەسكەرتكىش بەلگى ورناتىلدى. وندا «بۇل جەرگە ۇلى كۇيشى دينا نۇرپەيىسوۆا 1894 -جىلى كەلىن بولىپ تۇسكەن» دەپ جازىلعان.

دينادان تۋعان بالالار

دينا قوس كۇيەۋىنەن 13 قۇرساق كوتەرىپ، 8 ۇل مەن 5 قىز دۇنيەگە اكەلگەن. سونىڭ ىشىندە نۇرپەيىستەن - جامال مەن قايىرلى (قايروش) ەسىمدى قىز، جۇرىنباي دەگەن ۇل تۋعان. ءبىراق «بەرىش رۋىنىڭ قاراتوقاي، ەسەنعۇل، قۇلكەش اتالارى» اتتى جيناقتا (اتىراۋ، 2000) جامال مەن قايروشتى «نۇرپەيىستىڭ دينادان بۇرىنعى ايەلىنەن قالعان» دەپ انىق ايتىلعان.

نەمەرەسى بالجاننىڭ ايتۋىنشا، دينا شاپەكتەن 11 قۇرساق كوتەرگەن، ول بالالاردىڭ كوبى جاستاي شەتىنەگەن.

«مەنىڭ ەسىمدە قالعان قىزدارىنىڭ اتتارى باقتىلى، ساليحا، قوڭىر، ۇلدارىنىڭ ەسىمى - تورەمۇرات، قاتيمۇرات، قاجىمۇرات، عابدولمۇرات. عابدولمۇراتتى «مۇرات» دەۋشى ەدىك، 1902-1974 -جىلدارى ءومىر ءسۇردى»، - دەپ جازدى بالجان اپاي.

ۇلدارى ەڭ جوعارى وردەن العان

دينادان تۋعان بالالاردىڭ ىشىندە جۇرىنباي مەن مۇرات (تورەمۇرات، تولەمۇرات، كەيدە عابدولمۇرات)، باقتىلى مەن قوڭىر جايلى دەرەكتەر كوبىرەك ساقتالعان.

جۇرىنباي، ىنىلەرى مۇرات پەن قاجىمۇرات، ۇلكەن ۇلى قوجاحمەت تورتەۋى 1941 -جىلى سوعىسقا الىندى. 1946 -جىلى جۇرىنباي مەن مۇرات ەلگە ورالدى. ال قاجەن حابارسىز كەتتى، قوجاحمەت تە سوعىستان قايتپادى. جۇرىنباي جارالى بولىپ كەلگەن، سول جىلى ناۋرىز ايىندا قايتىس بولدى.

مۇرات (تولەمۇرات) شاپەك ۇلى نۇرپەيىسوۆ سوعىستا ەرلىكپەن شايقاستى. «بەرليندى العانى ءۇشىن» مەدالىمەن، جاۋىنگەرلىك ايبىننىڭ ەڭ جوعارى وردەنى - «داڭق» وردەنىمەن ماراپاتتالدى. مايداننان ورالعاننان كەيىن م. نۇرپەيىسوۆ ۇزاق ۋاقىت كسرو ءىىم ورگاندارىندا جۇمىس ىستەدى.

دينانىڭ كۇيلەرى

دينا نۇرپەيىسوۆا تانىمال كۇيشىلەردىڭ شىعارمالارىن ورىنداپ قانا قويماي، ءوزى دە كۇي شىعاردى. ۇزاتىلاردا اكەسىنىڭ ەنشىڭ دەپ مىنگىزگەن قاراقاسقا اتىنا ارناپ شىعارعان «قاراقاسقا ات» كۇيى، ءوزى ءپىر تۇتاتىن كۇيشىلەرى داۋلەتكەرەي مەن تۇركەشكە ەلىكتەپ شىعارعان «بۇلبۇل»، «جىگەر»، «بايجۇما» سياقتى كۇيلەرى، اقىلدى دا ايبارلى ابىسىنىنا ارنالعان «كەربەز» كۇيى، قادىرلەس زامانداستارىنا سۇيسىنۋدەن تۋعان «قوسالقا» كۇيى قالدى.

بۇدان بولەك، ۇلكەن ۇلى جۇرىنباي 1916 -جىلى مايداننىڭ قارا جۇمىسىنا الىنعاندا «ون التىنشى جىل» («نابور») دەگەن كۇيى وسى وقيعاعا ارنالىپ شىعارىلدى. شىعارمادا قۇرمانعازىنىڭ يساتاي مەن ماحامبەتكە ارناعان «كىشكەنتاي» كۇيىنىڭ اسەرى بايقالادى. تاعى ءبىر بالاسى قوڭىرعا ارناعان «اسەم قوڭىر» كۇيى دە بار.

دينا نۇرپەيىسوۆا جاسىنىڭ ۇلعايعانىنا قاراماستان، قازاقستاننىڭ 20 جىلدىعىنا وراي «تويباستار»، وتان سوعىسى جىلدارىندا «انا بۇيرىعى»، «جەڭىس» سياقتى كۇيلەر شىعاردى.

كيەلى دومبىرانى سوڭعى رەت قولىنا الدى

1937 -جىلى احمەت جۇبانوۆتىڭ تاپسىرماسىمەن سماعۇل كوشەكبايەۆ استراحان ولكەسىنە كەلىپ، 76 جاستاعى دينانى الماتىعا كوشىپ بارۋعا كوندىرگەن. سودان باستاپ كۇيشى حالىقتىڭ، ونەر زەرتتەۋشىلەرىنىڭ كوز الدىندا بولدى. احمەت جۇبانوۆ «كۇي اناسىنىڭ» ءومىر جولى مەن شىعارماشىلىعى تۋرالى بىرنەشە ەڭبەك جازدى. 1944 -جىلى كۇيشىگە قازاقستاننىڭ حالىق ءارتىسى اتاعى بەرىلدى.

دينا كەنجە قىزى 1955 -جىلدىڭ 31-قاڭتارىندا 94 جاسىندا الماتى قالاسىندا قايتىس بولدى. بالجان نۇرپەيىسوۆا اجەسىنىڭ سوڭعى كۇندەرى تۋرالى بىلاي دەيدى: «ول كىسى ولە-ولگەنشە سوزىنەن جاڭىلىسقان ەمەس. كيەلى قارا دومبىرانى بالا كەزىنەن سەرىك ەتىپ، قۇدىرەتتى ونەگە تۇتقانى سونشالىق، كوز جۇمارىنىڭ الدىندا بەس-ون مينۋت بۇرىن ءوزىنىڭ توسەگىنىڭ تۇسىندا ءىلۋلى تۇرعان دومبىراسىن الدىرىپ، ماپەلەي سيپاپ، ايالاي قاعىپ، قۇرمانعازىنىڭ «قايران شەشەم» كۇيىن شەرتتى. ءالسىز ساۋساقتارى يكەمگە كەلمەي جاتسا دا، كۇيدى كوكىرەگىندە جاڭعىرتىپ جاتىپ دۇنيەدەن وزدى«.