ميرزوياننىڭ الاش ارىستارىنىڭ اتىلۋىنا قاتىسى بار ما؟
ال ونى قازاقتار ەرەكشە دارىپتەپ، الماتىداعى ءبىر كوشەنىڭ اتىن بەرگەن. سوندا تالاي ادامنىڭ قانىن ارقالاعان ميرزويان الاش زيالىلارىمەن تەڭ دارەجەدە قۇرمەتتەلۋى كەرەك پە؟
2. بايقاساق، تالاي زيالىلارىمىز ءدال ميرزوياننىڭ تۇسىندا قۋعىن كورگەن. دەمەك، ونىڭ الاش ارىستارىنىڭ اتىلۋىنا تىكەلەي قاتىسى بار عوي...
3. كەيىن وعان «قازاق ۇلتشىلى» دەگەن ايىپ تاعىلىپ، اتۋ جازاسىنا كەسىلگەنىن قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟
ءماريام باقتىبايەۆا، اباي اتىنداعى قاز ۇ پ ۋ ستۋدەنتى
بۇل سۇراققا ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ، «قازاقستان تاريحى» كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، پروفەسسور تالاس وماربەكوۆ جاۋاپ بەرەدى.
1. لەۆون ميرزويان قازاقستانعا 1933- جىلدىڭ باسىندا كەلدى. ول نەگىزىنەن، سول كەزدە ماسكەۋدە باسشىلىقتا وتىرعان تۇلعالارمەن جاقسى ارالاسقان. تۇرار رىسقۇلوۆپەن دە جاقسى بايلانىستا بولدى. رىسقۇلوۆ ستالينگە 1933- جىلى 9- ناۋرىزدا حات جازسا، ميرزويان 20 كۇننەن كەيىن، ياعني 29- ناۋرىزدا جازعان. وسى جازىلعان ەكى حات تا مازمۇنى جاعىنان ۇقساس كەلەدى. ميرزويان ءوزىنىڭ حاتىندا ەلدىڭ 71 اۋدانىندا اشارشىلىق ءجۇرىپ جاتقانىن، حالىقتىڭ بوسىپ كەتكەنىن جازىپ، 2 ميلليون پۇت استىق سۇراپ، ونىڭ 1 ميلليون پۇتىن تارىمەن بەرۋدى ءوتىندى.
اشارشىلىق سالدارىنان حالىقتىڭ بارلىعى قىرىلىپ، قازاق دالاسى بوس قالۋعا شاق قالدى. مۇنىڭ سوڭى اۋىر بولاتىنىن جاقسى تۇسىنگەن ستالين، اشارشىلىقتى توقتاتۋعا كۇش سالعان ميرزوياننىڭ سۇرانىسىن قاناعاتتاندىردى. ميرزويان 1 ميلليون پۇت تارىنى اشتىق بولىپ جاتقان اۋداندارعا ۇلەستىردى. سونىمەن قاتار ستاليننەن قىتاي مەن قازاقستان شەكاراسىن اشۋدى سۇراپ، ول جاقتان سيىر مالىن العىزدى. ونى شەكارا بويىنداعى 11 اۋدانعا ۇلەستىرىپ، ول جەردەگى سيىرلاردى ورتالىق اۋداندارعا، ورتالىقتاعى سيىرلاردى باتىسقا ايداتقىزىپ، كولحوزدارداعى سيىر مالىنىڭ سانىن ەداۋىر كوبەيتتى. سودان كولحوزدىڭ ساۋىن مالدارىن ەلگە تاراتىپ بەردى. كەلە سالا ەگىنشىلىككە كۇش سالىپ، ەگىن كۇزدە بىتىك شىقتى. مىنە، وسىنداي شارالاردى قولدانۋ ارقىلى اشارشىلىقتىڭ بەتىن قايتاردى.
جانىن ساقتاپ قالعان باسشىنى حالىق سول ءۇشىن دە «مىرزا-جان» اتاپ كەتتى. سونداي-اق ورىسقا وتار بولعان ۇلتتىڭ وكىلى بولعاندىقتان، ول قازاقتارعا دۇرىس قارادى. ءبىراق ەسكەرەتىن ءبىر جايت، ميرزويان تىكەلەي پارتيانىڭ، ياعني ستاليننىڭ تاپسىرماسىن ورىندادى. ميرزويان تازا كوممۋنيست بولعان. ول كوممۋنيستىك توتاليتارلىق جۇيەنىڭ ناعىز قايراتكەرى رەتىندە قۇرمەتتەلدى. حالىق ءۇشىن جۇمىس جاسايدى دەسە دە، ءىس جۇزىندە پارتيا حالىقتان شىققان ادامداردى «حالىق جاۋى» رەتىندە قۋدالادى.
وسىنداي قايشىلىقتى قوعامدا ءومىر سۇرگەن ادامنىڭ قايشىلىقتى تۇلعا رەتىندە قالىپتاساتىنى ءسوزسىز ەدى. ول كەزدەگى باسشىلار دا حالىقتى قانشا سىيلاپ، قۇرمەتتەگەنىمەن پارتيانىڭ ساياساتىن جۇرگىزۋگە ءماجبۇر بولدى. ال پارتيانىڭ ساياساتى تىم قاتال بولعانىن بارلىعىمىز بىلەمىز. مۇنداي جاعدايدا ميرزوياننان كەرەمەت باسشى شىعادى دەپ ۇمىتتەنۋدىڭ ءوزى ابەستىك.
تاريحشىلار ميرزوياندى اشارشىلىقتى توقتاتقانى ءۇشىن، حالىققا جاقسى قاراعانى ءۇشىن عانا ماقتايدى. ءبىراق ولار لەۆون ميرزوياندى توتاليتارلىق جۇيەگە قارسى بولعان، قازاقشىل ادام رەتىندە اسپەتتەمەيدى. ونىڭ ادامگەرشىلىك قاسيەتتەرىن زامانداستارى دا جوعارى باعالاعان. ءبىراق قالاي دەسەك تە، ول لەنيندىك-ستاليندىك گۆارديادان شىققان ادام. ويلاۋ جۇيەسى دە كوممۋنيستىك سيپاتتا. ول ەلدى باسقاشا قۇرىپ، ساياسي جۇيەنى وزگەرتەيىن دەگەن جوق. ماسكەۋدەگى ستالين باستاعان قۋعىن-سۇرگىندى دە توقتاتۋعا مۇددەلى بولعان ەمەس. سول سەبەپتى دە ودان ۇلتشىل، قازاقشىل تۇلعا جاساۋدىڭ قاجەتى جوق.
2. قازاقستانداعى قۋعىن-سۇرگىنگە ميرزوياندى كىنالى ەتۋ دە دۇرىس ەمەس. ءبىراق ول باسقارعان تۇستى كەمشىلىكسىز، كەرەمەت، قازاقتار باقىتقا بولەنگەن كەزەڭ دەۋ، تاعى دا ورىنسىز. 1936-1938- جىلدار ارالىعىندا ماسكەۋدە ءىرى ءۇش سوت پروسەسى ءجۇردى. 1936- جىلى ءبىرىنشى سوت پروسەسىندە زينوۆەۆ پەن كامەنەۆ باستاعان 14 ادام سوتتالىپ، اتۋ جازاسىنا كەسىلدى. ال ەكىنشى سوت پروسەسى 1937- جىلى بولدى. وندا رىكوۆ، سەرەبرياكوۆ، پياتاكوۆ سىندى پارتيانىڭ كورنەكتى تۇلعالارىنان 17 ادام سوتتالدى. بۇل ادامدار «تروسكيشىلدىك ورتالىقتى قۇرعان»، «كيروۆتى ولتىرگەن»، «ستالين مەن ۆوروشيلوۆتى، جدانوۆتى، وردجانيكيدزە مەن كۋيبىشەۆتى جانە تاعى دا باسقا پارتيا باسشىلارىن ولتىرمەك بولعان» دەگەن ايىپتاۋمەن سوتتالدى.
وسى جىلدىڭ جاز ايىندا اسكەريلەردىڭ ۇستىنەن دە سوت جۇرگىزىلىپ، 408 ادام سوتقا تارتىلىپ، ونىڭ 401 ى اتىلدى. 1937- جىلى وسىنداي ەكى ءىرى سوت ءىسى باستالعاندا، ميرزويان ءىشىن تارتا باستادى. 1937- جىلعى ءبىر پلەنۋمدا ستالين: «قازاقستاندى باسقارىپ وتىرعان ميرزوياننىڭ ءوز ارتەلى (كولحوزى) بار. ول قازاقستاندى باسقارۋعا وزىمەن بىرگە بىرنەشە ءجۇز ادامدى ءازىربايجان مەن ورالدان الىپ كەتتى. بۇل ارتەلدەردىڭ كوزىن جويۋ كەرەك» دەپ ءسوز سويلەگەن ەكەن.
سودان-اق ميرزويان قيىن جاعدايدىڭ قالىپتاسقانىن ءتۇسىندى. سول سەبەپتى دە ول و گ پ ۋ مەن ن ك ۆ د شارالارىنا قارسىلىق كورسەتكەن جوق. سوتتالعاندارعا اراشا تۇسپەگەن سەبەبى 1937- جىلى ايىپتالعاندار ج. سۇلتانبەكوۆ، ماسكەۋدەگى ن.نۇرماقوۆ، و.جاندوسوۆ سىندى تۇلعالاردى «بىزگە نۇسقاۋ بەرگەن، تەرروريستىك تروسكيشىلدىك ارەكەتىمىزگە باسشىلىق ەتكەن» دەپ كورسەتتى. ال ميرزويان بولسا، ولارمەن تىعىز بايلانىستا بولعان.
1937- جىلى ماسكەۋدەگى سوت پروسەسىنە ەلىكتەپ قازاقستاندا دا «حالىق جاۋلارىن» ايىپتاۋعا بايلانىستى ءۇش اشىق سوت پروسەسى ۇيىمداستىرىلدى. ول قاراعاندىدا، سولتۇستىك قازاقستاننىڭ پرەسنوۆ اۋدانىندا جانە سەمەي وبلىسىنىڭ ءۇرجار اۋدانىندا جۇرگىزىلدى. وسى ءۇش سوت پروسەسىندە بەسەۋدىڭ حاتىن جازعان ادامدار بۇرىنعى قازاقستان وكىمەتىنىڭ جاۋاپتى حاتشىسى بولعان ە.التىنبەكوۆ پەن م.عاتاۋلين قۋدالاندى.
1936-1938- جىلدارى قازاقستاندا 25833 ادام «حالىق جاۋى» رەتىندە پارتيادان شىعارىلىپ، ولاردىڭ 8544 اتىلعان. بۇل ميرزويان باسقارعان كەزدەگى جاعداي. ءبىراق ءبىز مۇنى تىكەلەي ميرزويان جاسادى دەپ ايتا المايمىز. بۇل شىن مانىندە، ماسكەۋدەگى سوت پروسەستەرىنىڭ جالعاسى ەدى. ال 1938- جىلى ماسكەۋدە ءۇشىنشى پروسەسس باستالدى. وندا تروسكيشىل، وڭشىل اعىمداعى ادامدار قۋدالاندى.
نەگىزى، ەلىمىزدەگى قۋعىن-سۇرگىن 1934- جىلى س.كيروۆ اتىپ ولتىرىلگەننەن كەيىن باستالدى. پارتيانىڭ 17- سيەزىندە دەلەگاتتار جينالىپ، ورتالىق كوميتەتكە سايلاناتىن ادامدارعا جاسىرىن داۋىس بەرەدى. سايلاۋداعى جاسىرىن داۋىس ناتيجەسى بويىنشا ستالين 9- ورىندا تۇرعان. مۇندا كوپشىلىك ءوز داۋىسىن كيروۆقا بەرگەن. ءبىراق ەش سەبەپسىز داۋىس بەرگەن 121 ادامنىڭ بيۋللەتەنى جوعالىپ كەتكەن. وسى جيىننان كەيىن كوپ كەشىكپەي كيروۆ ءولتىرىلىپ، وعان داۋىس بەرگەن ادامداردىڭ بارلىعى قۋعىنعا ۇشىراي باستادى.
ءبىز مۇندا ميرزويان مەن كيروۆتىڭ جاقىن دوس بولعانىن ەسكەرۋىمىز كەرەك. وسىدان سوڭ ميرزوياننىڭ دا قۋعىن كورەتىنى ءسوزسىز ەدى. ال الاش زيالىلارىنىڭ قۋدالانۋىنا ميرزويان سەبەپ بولدى دەگەن بەكەر ءسوز. الاش زيالىلارىنا قاتىستى سوت 1930-1932- جىلدارى بولعان. سوندا ولار سوتتالىپ، ايدالىپ، ودان امان ورالعاندارى ن ك ۆ د تىزىمىندە تۇرعاندىقتان 1937- جىلى قايتا قۋعىندالدى. ياعني زيالىلاردىڭ قۋعىندالۋىنا ميرزوياننىڭ تىكەلەي قاتىسى جوق. ولار ماسكەۋ پروسەستەرىنىڭ سالدارىمەن سۇرگىنگە ۇشىرادى.
1937- جىلى 3- ايدا ماسكەۋدەگى ءبىر كەزدەسۋىندە ستالين ميرزويانعا: «ءسىز ءوزىڭىزدىڭ دوسىڭىز كيروۆ جۇمىس ىستەگەن جەرگە باراسىز» دەپ ايتقان ەكەن. ال ول كەزدە كيروۆ ءولىپ قالعان بولاتىن. ياعني بۇل ستاليننىڭ «كيروۆ سىندى كوزىڭدى جويامىن» دەگەن اڭگىمەسى بولسا كەرەك.
1938- جىلدىڭ باسىندا ستالين ميرزويانعا ءوز قولىمەن تەلەگرامما جىبەرىپ، وندا جۇمىستىڭ بارلىعىن سكۆورسوۆقا تاپسىرىپ، 3 كۇننىڭ ىشىندە ماسكەۋگە قايتۋىن حابارلايدى. وسى تەلەگراممانى العان سوڭ ميرزويان قاتتى داعدارىسقا ۇشىرايدى. سودان ءوزىنىڭ سەرىكتەرىن شاقىرىپ الىپ، «ماعان ستالين دوسىڭىز بارعان جاققا باراسىز دەگەن ەدى، بالكىم مەنى لەنينگرادقا جىبەرەتىن شىعار» دەگەن ويىن ايتادى.
الايدا ول مىنگەن پويىز كولومناعا دەيىن عانا جەتىپ، وندا ونى ۇكىمەت ۆاگونىنان شىعارىپ، تەمىر تورمەن قاپتالعان ۆاگونعا وتىرعىزعان ەكەن. مىنە سولايشا ول لۋبيانكا تۇرمەسىنەن ءبىر-اق شىققان. ول 1938- جىلى قىزمەتىنەن بوساتىلىپ، 1939- جىلى 26- اقپاندا چۋبار، كوساريەۆ، پوستىشەۆ ءتارىزدى پارتيا قايراتكەرلەرىمەن بىرگە اتىلدى. ال وعان «قازاق ۇلتشىلى» دەگەن ايىپ تاعىلعان ەمەس. مۇنداي ايىپ سوت ىسىندەگى قۇجاتتاردا دا كەزدەسپەيدى. ونى ۇلتشىل-ۋكلونيست، تروسكيشىل دەگەن ايىپپەن سوتتاپ، اتۋ جازاسىنا كەسكەن...
«ايقىن» گازەتى. 2012