قارقارالىدا قاي جەرگە بارىپ دەمالۋعا بولادى
بۇل ايماقتىڭ تازا تابيعاتى ءتاندى عانا ەمەس، ادام جانىن دا ەمدەي الادى. ءبىزدىڭ ءتىلشىمىز قارقارالىنىڭ تۋريستىك نۇكتەلەرىنە قالاي جەتۋگە بولاتىنىن ايتىپ بەرەدى.
قارقارالى تاريحى
قارقارالى - قاراعاندى وبلىسىنىڭ ەڭ اۋقىمدى جانە شالعاي اۋداندارىنىڭ ءبىرى. ونىڭ باستى بايلىعى - ەرەكشە تابيعاتى، تاۋلى- ورماندى وازيس. ءتۋريزمدى دامىتۋدا ەرەكشە ورىن الاتىن قاراعاندى وبلىسىنداعى ورمان القاپتارىنىڭ %90 دان استامى وسى قارقارالىدا ورنالاسقان.
«قارقارالى» اتاۋىنىڭ پايدا بولۋ تاريحى تۋرالى وي-پىكىرلەر جەتەرلىك. اڭىزداردىڭ بىرىنە سۇيەنسەك، بايان سۇلۋ باس كيىمىن وسى قاسيەتتى جەرلەرگە تاستاعان-مىس (قارقارا - ايەلدەردىڭ ۇشكىر ءپىشىندى باس كيىمى). سودان بەرى بۇل جەرلەردى قارقارالى دەپ اتاپ كەتكەن.
«جالپى، قارقاراڭ ءسوزىن پايدالانۋ دۇرىس سياقتى. بۇل ءسوز «ءتاج» دەگەندى بىلدىرەدى، ول ەل بيلەۋشىلەرى مەن حاندى قاراپايىم ادامداردان جوعارى مارتەبەسىمەن ەرەكشەلەندىرگەن»، - دەيدى ەتنوگراف، تاريحشىلار.
اۋدان ورتالىعى - قارقارالى قالاسى 1824-جىلى قۇرىلعان. ءبىراق قارقارالى ءوڭىرىنىڭ تاريحى وسى 200 جىلمەن عانا شەكتەلىپ قويمايدى. تاريح بۇل ايماقتان ءتىپتى جەر بەتىندەگى ەڭ العاشقى جىرتقىش اڭ تۇرلەرى - دينوزاۆرلاردىڭ قالدىقتارى تابىلعانىن دالەلدەدى. ال قالا ماڭىنداعى كەنت تاۋلارىنداعى تالدى قورىمىنان (قاسىم امانجولوۆ اتىنداعى اۋىل) تابىلعان «التىن ادام» - ەجەلگى ساق جانە عۇن تايپالارى ءداۋىرىنىڭ سيمۆولى. وسى دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، قارقارالىنىڭ 2 مىڭ جىلدان استام تاريحى بار. ونىڭ كوپ عاسىرلىق تاريحى ۇلى اعارتۋشى اباي مەن ونىڭ اكەسى، قارقارالى ۋەزىنىڭ اعا سۇلتانى قۇنانباي وسكەنباي ۇلىنىڭ ەسىمىمەن تىعىز بايلانىستى. قالا ورتالىعىندا ايگىلى قۇنانباي مەشىتى ورنالاسقان.
XIX عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا قارقارالى ورتالىق ازيادان، قىتايدان سىبىرگە كەرۋەن جولىنىڭ قيىلىسى رەتىندە ساۋدا، ونەركاسىپ، مادەنيەت جانە ءبىلىم بەرۋدىڭ ماڭىزدى نۇكتەسىنە اينالعان. 1848-جىلدان 1930-جىلعا دەيىن قارقارالىنىڭ سولتۇستىگىندەگى قاراسور كولىنىڭ جاعاسىندا ايگىلى قوياندى جارمەڭكەسى وتكەن.
اۋدان اۋماعىندا اۋدانى 112,1 مىڭ گەكتاردان اساتىن ەرەكشە قورعالاتىن تابيعي اۋماق - قارقارالى مەملەكەتتىك ۇلتتىق تابيعي پاركى ورنالاسقان.
قارقارالىعا قالاي جەتۋگە بولادى؟
قارقارالى وبلىس ورتالىعىنان شىعىسقا قاراي 220 شاقىرىم جەردە ورنالاسقان. كۇن سايىن قاراعاندىدان قارقارالىعا اۆتوبۋستار قاتىنايدى، ولاردىڭ باعاسى شامامەن 1000 تەڭگە. تەزىرەك جەتكىزگىسى كەلەتىندەر ءۇشىن موبيلدى قوسىمشالار ارقىلى جەكە تاسىمالداۋشىلاردى تابۋ وڭاي. جەكە تاكسي جۇرگىزۋشىلەرى ءبىر جولاۋشىعا شامامەن 2500-3500 تەڭگە اقى الادى.
ەگەر ءسىز قارقارالىعا ءوز كولىگىڭىزبەن بارعىڭىز كەلسە، قاراعاندىدان بۇقار جىراۋ اۋدانى بوتاقارا كەنتى ارقىلى پاۆلودار تاس جولىنا شىعۋىڭىز قاجەت. قاراعاندىدان قارقارالىعا دەيىنگى جولدىڭ ۇزىندىعى - 221 شاقىرىم. ورتاشا جۇرىسپەن 2,5 ساعاتتا جەتۋگە بولادى.
قايدا توقتاۋعا بولادى؟
قازىر اۋداندا 3 مىڭعا جۋىق تۋريست قابىلداي الاتىن 35 دەمالىس ءۇيى بار. ولار ءارتۇرلى ۋاقىتتا جۇمىس ىستەيدى. مىسالى، كەيبىر دەمالىس ورىندارى تەك جاز ايلارىندا قىزمەت كورسەتەتىن بولسا، كەيبىرەۋلەرى جىل بويى جۇمىس ىستەيدى. شاعىن دەمالىس ورىندارى تەك دەمالاتىن ورىندار ۇسىنسا، ۇلكەن دەمالىس ۇيلەرى تاماق پەن قوسىمشا قىزمەت كورسەتۋگە دايىن. وسىعان بايلانىستى باعا جاعىنان دا ايىرماشىلىق بار. مىسالى، قالا اۋماعىنداعى قوناق ۇيدە قونۋ ءبىر ادامعا تاۋلىگىنە 4000 تەڭگە تۇرادى. ال دەمالىس ۇيلەرىندە ءبىر ادامعا تاۋلىگىنە 20000 تەڭگە تولەۋگە تۋرا كەلەدى. سونداي-اق جەكە كوتتەدج-ۇيلەردى جالعا الۋعا بولادى، ولاردىڭ ورتاشا باعاسى تاۋلىگىنە - 35000 تەڭگە.
نەگىزى، باعالار قازاقستاننىڭ باسقا كۋرورتتىق ايماقتارىنان ايتارلىقتاي ەرەكشەلەنبەيدى. كەيبىر دەمالىس ورىندارىنان ءسال ارزانىراق دەپ ايتۋعا بولادى. بۇعان قارقارالى تابيعي قورىعىنا كەلەتىن تۋريستەر سانى دالەل. جىل سايىن تۋريستەر سانى ارتىپ كەلەدى. وتكەن جىلى مۇندا 24 مىڭعا جۋىق تۋريست كەلگەن.
قانداي كورىكتى جەرلەر بار؟
ۇلتتىق پارك اۋماعىندا 4 تۋريستىك باعىت بار.
- شايتانكول اڭىزدارى
- ءۇش ۇڭگىر
- تاس ەرتەگىلەرى
- تاريحي ەسكەرتكىشتەر
ەندى وسى باعىتتار تۋرالى تولىعىراق توقتالساق.
شايتانكول - قارقارالى قالاسىنان 5 شاقىرىم جەردە ورنالاسقان. كولەمى جاعىنان شاعىن، ۇزىندىعى نەبارى 60 مەتر، ەنى - 40 مەتر. الايدا ول رەسپۋبليكالىق ماڭىزى بار تابيعات ەسكەرتكىشى بولىپ سانالادى ءارى قازاقستاننىڭ ەرەكشە قورعالاتىن اۋماقتارىنىڭ تىزىمىنە ەنگەن.
بۇل - اڭىزدارعا تولى ەڭ جۇمباق ورىنداردىڭ ءبىرى. ولكە تانۋشىلاردىڭ ايتۋىنشا، كول اۋليە جيرەنساقالدىڭ ەسىمىمەن اتالعان. بۇل تۋرالى حالىق اراسىندا كوپتەگەن اڭىز بار.
ەجەلگى ۋاقىتتا اۋليە جيرەنساقال وسى ورماندى ايماققا كەلىپ، بۇكىل ەل بويىنشا ساياحاتتاعان. اۋليە بيىك تاۋلاردىڭ ءبىرىنىڭ باسىندا ءومىر سۇرگەن دەپ ايتىلادى. بىردە ول شايتانكولگە بارعان. كولگە جاقىنداعان كەزدە سۋدا ءجۇزىپ جۇرگەن ادامدارعا ۇقسايتىن ەكى سارى سۇلبانى بايقايدى. ءبىر-بىرىمەن سويلەسە وتىرىپ، ولاردىڭ ءبىرى تۇسىنىكسىز تىلدە «ابىلەت، ابىلەت!» دەسە، ەكىنشىسى وعان «جابىلەت» دەپ جاۋاپ بەرەدى.
اۋليە بۇل ەكەۋى ەرلى-زايىپتىلار ەكەنىن بىلگەندە، ولاردىڭ ودان ءارى كوبەيۋىنەن قورقىپ، دۇعا ەتىپ، قاتتى ايقايلادى. سودان كەيىن ەكى جىن بىردەن جوعالىپ كەتەدى. وسىدان كەيىن اۋليە كولگە ءجيى كەلىپ، دۇعا وقىعان. سوندىقتان كول «شايتانكول» دەگەن لاقاپ اتقا يە بولعان دەيدى.
تاعى ءبىر اڭىز شايتانكولدى جۇمباق كرەست تاريحىمەن بايلانىستىرادى. جازبالارعا سايكەس، ءجۇز جىل بۇرىن، كوپتەگەن ادامنىڭ ءوتىنىشى بويىنشا ارحيەپيسكوپ ميحايل جىندار مەن شايتانداردى قورقىنىشتى جەردەن شىعارۋ ءۇشىن كولدىڭ باتىس جاعالاۋىنا كرەست ورناتقان ەكەن. الايدا كوپ ۇزاماي كرەست تۇسىنىكسىز ميستيكالىق كۇشتىڭ اسەرىنەن سۋعا قۇلاپ كەتكەن. سودان ونى «شايتانكول» دەپ اتاپ كەتكەن دەيدى تاعى ءبىر اڭىزدا.
كولدى تابيعات كەرەمەتى دەپ اتاۋعا بولادى. ويتكەنى ول تەڭىز دەڭگەيىنەن 1200 مەتر بيىكتىكتە ورنالاسقان. وسى ۋاقىتقا دەيىن عالىمدار مەن ماماندار ونى زەرتتەمەگەن. شايتانكول وزەندەرمەن نەمەسە بۇلاقتارمەن تولىقپايدى. ءبىراق قاردىڭ كوپ ەرۋىنە، قاتتى جاڭبىرعا نەمەسە كەرىسىنشە جازعى قۇرعاقشىلىققا قاراماستان، مۇندا سۋ دەڭگەيى ەشقاشان تومەندەمەيدى نەمەسە كوتەرىلمەيدى. سۋدىڭ حيميالىق قۇرامى دا، كولدىڭ تەرەڭدىگى دە ءالى بەلگىسىز. بۇل سۋ قويماسىنىڭ ءتۇبىن ءالى ەشكىم كورمەگەن دەيدى جەرگىلىكتى حالىق.
تۋريستەر كولگە جاياۋ بارا الادى. ال كولىكپەن بارۋ شامامەن 3 ساعاتتى الادى. قىستا قاردىڭ قالىڭدىعىنان مۇندا جەتۋ مۇمكىن ەمەس.
ءۇش ۇڭگىر «قارابايىر ادامنىڭ ۇڭگىرى» دەپ تە اتالادى. بۇل قارقارالى تابيعي قورىعىنىڭ تۋريستىك ورىندارىنىڭ ءبىرى. ۇڭگىردەگى توبەنىڭ بيىكتىگى - 5 مەتر، ەنى - 20 مەتر، ۇزىندىعى - 10 مەتر.
«ءۇش ۇڭگىر» - قارقارالى مەملەكەتتىك ۇلتتىق تابيعي پاركى، «تاۋ» ورمانشىلىعى، مالىكساي القابىندا ورنالاسقان العاش قاۋىم مەكەندەگەن ۇنگىرلەر. نەگىزگى گەوگرافيالىق پۋنكتتەرىنىڭ اتاۋى - «تابيعات مۇراجايى»، «ءۇش ۇڭگىر». قاشىقتىعى - 12 شاقىرىم. ايالدامانى ەسكەرسەك، شامامەن 1 ساعات 20 مينۋتتا جەتۋگە بولادى. مارشرۋت قارقارالى مۇتپ كەڭسەسىنەن باستالادى. ودان كەيىن قالانىڭ وڭتۇستىك شەتكەرى شەكاراسىمەن ءجۇرىپ وتىرىپ، تاماشالاپ كورەتىن ءبىرىنشى نىسان - «تابيعات مۇراجايى». 1983-جىلى سالىنعان، اعاشتان تۇرعىزىلعان ەكىقاباتتى قۇرىلىس. بۇل جەردەن تۋريستەر ۇلتتىق پاركتىڭ وسىمدىكتەر مەن جانۋارلار الەمىن، وزەن-كولدەرى مەن تاۋ-ورماندارى كورسەتىلگەن قارقارالى تاۋلارىنىڭ ماكەتى، تاريحى تۋرالى جالپى مالىمەت الا الادى. مۇراجاي جانىندا اۋماعى 2 گەكتارعا جەتەتىن، جانۋارلار مەكەندەيتىن زوولوگيالىق ۆولەر ورنالاسقان. ۆولەردە سۋىرلار، بۇعىلار، بيزوندار مەكەندەيدى. ەكىنشى تاماشالايتىن نىسان - «ءۇش ۇڭگىر» تۋريستىك مارشرۋتى.
تاس ەرتەگىسى (باسسەين) كولى-قارقارالى مەملەكەتتىك ۇلتتىق تابيعي پاركى، «تاۋ» ورمانشىلىعىندا ورنالاسقان. ۇزاقتىعى - 4,6 شاقىرىم. ايالدامانى ەسكەرسەك، 3 ساعاتتا جەتۋگە بولادى. جالپى اۋدانى - 0,14 گەكتار.
باسسەين كولى - قارقارالى قورىعىنداعى كوركەم شاعىن كول. ءپىشىنى ءجۇزۋ باسسەينىنە ۇقساس بولعاندىقتان «باسسەين» دەپ اتالعان. تەڭىز دەڭگەيىنەن 1200 مەتر بيىكتىكتە ورنالاسقان گەولوگيالىق بىرەگەي ءتۇزىلىم. كولدىڭ ۇزىندىعى - 60 م، ەنى - 40 م، ورتاشا تەرەڭدىگى - 3 م. گرانيتتى بيىك تاستارمەن قورشالعان. جان-جاعىنداعى جارتاس تاستار جازدا كولدى كولەڭكەلەپ، سۋىن بۋلانۋدان ساقتايدى. باتىس، سولتۇستىك جاعالاۋلار ويپاتتى كەلەدى. شىعىس جاعالاۋى اشىق، جۇمساق، سۋ دەڭگەيى ءبىر قالىپتا ساقتالادى. كولگە قار مەن جاڭبىر سۋى قۇيىلادى، سوندىقتان كول سۋى ءمولدىر، تۇششى.
تاريحي ەسكەرتكىشتەر
XVI- XVII عاسىرلاردا قارقارالىنى جوڭعارلار مەن قالماقتار باسىپ الدى. ەگەر ەپوستىق جىرلاردا قارقارالى ماحاببات، تىنىشتىق ورناعان جەر دەپ اتالسا، وندا تاريحي دەرەككوزدەردە جوڭعار-قالماق مەكەنى رەتىندە دە بەلگىلى. بۇعان دالەل: قىزىل كەنت - كەنت تاۋلارىندا ورنالاسقان قىزىل ساراي.
ساراي بارلىق جاعىنان جارتاستى تاۋلارمەن قورشالعان شاعىن جازىقتا، قاراعاندىدان 260 شاقىرىم جەردە، قىزىلسۋ وزەنىندەگى قىزىلكەنت شاتقالىندا ورنالاسقان. ساراي - XVI- XVII عاسىرلارداعى ساۋلەت ەسكەرتكىشى.
قىزىل سارايدىڭ قۇرىلىسى بۇگىنگى كۇنگە دەيىن ساقتالعان. بۇل ءبىر كەزدەرى ەكى قاباتتى كرەست ءتارىزدى ساۋلەت ەسكەرتكىشى بولعان. قۇرىلىس ماتەريالى جەرگىلىكتى جەرلەردە وندىرىلگەن قىزىل تاستان ويىلعان.
قىزىل كەنت 15 گەكتاردان استام جەردى الىپ جاتىر. ءبىر كەزدەرى سارايدا 5000 عا جۋىق ادام بولعان. قالادا ساۋدا جاقسى دامىعان. ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارى كەزىندە تابىلعان ساۋدا دۇكەندەرىنىڭ، الىس ەلدەردەن اكەلىنگەن تاۋارلار وسىعان دالەل. سونىمەن قاتار جەرگىلىكتى تۇرعىندار دۇعا ەتەتىن عيباداتحانا بولعان. ارحەولوگتار ونى 2011 -جىلى تاۋىپ العان. ال سودان كەيىن قىزىل سارايدىڭ ورنىنان ۇلكەن قالا مەن بۋددا عيباداتحاناسى تابىلدى.
ءبىر قىزىعى، بۇل عيباداتحانا تابىلعانعا دەيىن جەرگىلىكتى تۇرعىندار اۋليە بيكەشكە تابىنعان.
قازبا جۇمىستارى كەزىندە تابىلعان ارتەفاكتىلەردىڭ كوپشىلىگى جەرگىلىكتى جاعدايعا سايكەس كەلمەيدى. ولاردىڭ اشەكەيى موڭعولياداعى لاما حرامدارىندا قولدانىلعانعا ۇقسايدى. وسىعان بايلانىستى زەرتتەۋشىلەر بۇل بۋدديستىك لامالاردىڭ عيباداتحاناسى دەگەن قورىتىندىعا كەلدى.
قارقارالىنىڭ قاسيەتتى توپىراعىندا حالقىمىز ماقتان تۇتاتىن الىپ تۇلعالار تۋىپ-وسكەن.
بۇل جەر قازىبەك ءبيدىڭ، ەرجۇرەك اقىن جانە كومپوزيتور ءمادي باپي ۇلىنىڭ، تاتتىمبەتتىڭ، كەنجە ءبيدىڭ، اقىن شوجەنىڭ كىشى وتانى بولىپ سانالادى. الاش وردانىڭ الىپ ۇلدارى نىعمەت نۇرماق، جاقىپ اقباي، ءالىمحان ەرمەك، بۇكىل الەمگە قازاق ءان ونەرىن كورسەتكەن ءمادىعالي ءتاتىم، امىرە قاشاۋبايەۆ، ءانشى - بۇلبۇل جۇسىپبەك ەلەبەكوۆ، اقىن قاسىم امانجولوۆ، حالىق جازۋشىسى ءالجاپپار ابىشيەۆ، «حالىق قاحارمانى»، تۇڭعىش قازاق عارىشكەرى توقتار اۋباكىروۆ جانە بەلگىلى ءانشى ماقپال ءجۇنىسوۆا وسى جەردە تۋىپ- وسكەن.
قارقارالىدا اباي ءۇيى، قۇنانباي قاجى ەسكى مەشىتى، ءمادي باپي ۇلىنىڭ جەرلەنگەن جەرى، «78-كوممۋنارلاردىڭ باۋىرلاس قابىرى» دەپ اتالاتىن مەموريالدىق كەشەن، سونداي-اق 5000 ەكسپوناتى بار تانىمدىق تاريحي-ولكەتانۋ مۇراجايى جانە باسقا دا كورنەكتى ورىندار بار.
قارقارالى ۇلتتىق تابيعي قورىعى - ورتالىق قازاقستاننىڭ ءىنجۋ-مارجانى. تابيعي پارك فلوراسىنىڭ سەگىز جۇزدەن استام ءتۇرى بار. ولاردىڭ بەسەۋى قازاقستاننىڭ قىزىل كىتابىنا ەنگەن. جانۋارلار الەمىندە سۇتقورەكتىلەردىڭ 46 جانە قۇستاردىڭ 25 ءتۇرى بار.
تۋريستەردى قابىلداۋ ءۇشىن ۆيزيت-ورتالىق جۇمىس ىستەيدى.
