جەرشارىن قۇرتا جازداعان عالىمنىڭ ايگىلى تاپقىرلىعى

استانا. قازاقپارات - ماشينا جۇرگەندەگى قاتتى دىبىس بەن سىلكىنىس ونىڭ جانارمايىنىڭ سەبەبىنەن بولاتىنى انىقتالعان. ياعني بەنزيننىڭ وكتان سانى جوعارى بولعان سايىن سىلكىنىس بەن قاتتى داۋىس ازايادى.

وسى پروبلەمانى شەشۋ ءۇشىن چارليز كەتتەريڭ 27 جاستاعى توماس ميدجەلەيدى جۇمىسقا الادى. توماس ميدجەلەي بەنزيننىڭ وكتان سانىن ءوسىرۋ كادىمگى قويدىڭ مايىنان باستاپ كوزىنە كورىنگەننىڭ ءبارىن سىناقتان وتكىزەدى. سىناق قىلىپ كورگەن قوسپالاردىڭ ىشىنەن ەتيل سپيرتى جاقسى كورسەتكىش كورسەتەدى. بەنزيننىڭ وكتان سانىن ايتارلىقتاي كوتەرەدى. ءبىراق ول ءۇشىن ەتيل سپيرتىنەن % 10 دان كوپ قوسۋ كەرەك بولادى. بۇل ءوندىرىستى وتە كوپ بولىپ سانالادى. ەتيل سپيرتى قىمبات بولعاندىقتان بەنزين قۇنى تىم قىمبات بولىپ كەتەدى. سول ءۇشىن بۇل بولمايدى دەپ باسقا ءبىر قوسپا ىزدەي باستايدى.

ءسويتىپ توماس ميدجەلەي كوزىنە كورىنگەننىڭ ءبارىن تاعى سىناقتان وتكىزەدى. ول تەللۋر مەن ناتري گيدرووكسيدىنىڭ از مولشەرى وكتان سانىن جاقسى كوتەرەتىنىن تابادى. ءبىراق تاعى ءبىر قيىنشىلىق بۇل تەللۋر دەگەن نارسەنىڭ ءيىسى وتە ساسىق ەكەن. كەيدە جۇمىستان قايتقاندا ول ءوز ۇيىندە تاجىريبە جاسايتىن كورىنەدى. ونىڭ دايىنداعان ساسىق قوسپاسىنىڭ يىسىنە شىداماعان ايەلى ونى ۇيدەن قۋىپ شىققان ەكەن. سوسىن قۇرسىن دەپ ودان دا باس تارتىپتى.

جۇزدەگەن، ءتىپتى مىڭداعان قوسپانى سىناق قىلىپ ءجۇرىپ 1921 -جىلى توماس ميدجەلەي ءبىر كۇنى تەتراەتيل قورعاسىن دەگەن ءبىر ورگانيكالىق زاتتى كوزى شالىپ قالادى. بۇل زاتتى سىناق قىلىپ كورىپ ەدى، ءوزى ويلاعاننان دا كەرەمەت ناتيجە كورسەتەدى. از عانا مولشەرى بەنزيننىڭ وكتان سانىن قاتتى كوتەرىپ جىبەرەدى ەكەن. ءوزىنىڭ ءيىسى دە جوق، باعاسى دا ارزان، كوپ مولشەرىن وڭاي وندىرۋگە بولادى، ناعىز يدەيالدى قوسپا ەدى. توماس ميدجەلەي قۋانعانىنان ايعايلاپ جىبەرەدى دە بىردەن باستىعى چارليز كەتتەريڭگە قوڭىراۋ شالادى.

- مەن تاپتىم دەيدى، ول.

- ءبىز ەندى كەم دەگەندە بۇدان 200 ميلليون دوللار پايدا تابا الامىز.

ول كەزدەگى 200 ميلليون دوللار قازىرگى اقشامەن 3 ميلليارد دوللارعا تەڭ ەدى. توماس ميدجەلەيدىڭ بۇل جاڭالىعى تەز تارالادى. توماس ميدجەلەي مەن چارليز كەتتەريڭ بۇل جاڭالىعىن پاتەنتتەيدى. امەريكا حيميا قوعامى ولاردىڭ بۇل جاڭالىعىنا ءسۇيىنىپ ولارعا ۇلكەن كونفەرەنسيالارعا سويلەۋگە شاقىرادى. ءبىراق توماس ميدجەلەي مەن چارليز كەتتەريڭ ەل ورتاسىنا شىعۋدى قالامايدى.

ءسويتىپ ولار بۇل جاڭا قوسپانىڭ اتىن ەتيل دەپ اتايدى. ولار ا ق ش -تاعى ەڭ ۇلكەن كومپانيالار: General Motors, Dupont, Standard Oil سيقتى كومپانيالارمەن بىرىگىپ ەتيل ءوندىرىسىن باستايدى. ولاردىڭ جارناماسى جەر جارىپ تۇر ەدى.

1923 -جىلعى ماشينا جارىسىندا التىن، كۇمىس، قولا مەدال العان ۇشەۋى دە ەتيل قولدانعانىن ايتادى. بۇل ەتيلدىڭ جارناماسىن ءتىپتى دە جوعارلاتادى. ا ق ش تىڭ باسقا جەرلەرىندە دە، بۇكىل الەمدە دە ەتيل ءوندىرىسى كەڭەيە باستايدى. ءبىراق ەتيل وندىرەتىن كومپانيادا بىرنەشە اي جۇمىس ىستەگەن جۇمىسشىلار شەتتەرىنەن اۋىرا باستايدى. ءتىپتى بەس ادام سودان كوز جۇمادى. ەتيلدىڭ ونداي ۋلى ەمەس ەكەنىن ءتۇسىندىرۋ ءۇشىن توماس ميدجەلەي پرەسس كونفەرەنسيا ۇيىمداستىرادى دا، قالىڭ ەلدىڭ كوزىنشە ءبىر ستاكان ەتيل قۇيىپ الىپ ءبىر مينۋت توقتاماي ءيىسىن يىسكەپ تۇرادى. سوسىن ول ءوزى كۇندە ەتيلدىڭ ءيىسىن يىسكەپ جۇرگەنىن، دەنساۋلىعىنا ەشقانداي زالال كەلمەگەنىن ايتادى. ءبىراق ول سول كەزدە ءوز كومپانياسىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن ەل الدىندا وتىرىك ايتقان ەدى. توماس ميدجەلەي تەتراەتيل قورعاسىننىڭ ياعني ەتيلدىڭ ۋلى ەكەنىن بىلگەن. سەبەبى ءوزى دە ءبىر رەت ودان ۋلانىپ قالىپ ەمدەلگەن ەكەن. ول بەنزينگە قوسىلعان از مولشەردەگى ەتيل ونداي ۋلى بولمايدى دەپ سەنىپ ونىڭ قاۋپىن جاسىرعان.

ءبىراق ەتيلدەگى ياعني تەتراەتيل قورعاسىنداعى از مولشەردەگى قورعاسىنىڭ ءوزى ورگانيزمگە وتە زياندى ەكەن. قورعاسىن اعزاعا ەنگەندە مولەكۋلالىق جاعى كالتسيگە ۇقسايتىندىقتان ادام سۇيەكتەرى ونى كالتسي دەپ قابىلداپ الادى ەكەن. سونىڭ اسەرىنەن سۇيەك مورت سىنعىش بولىپ كەتەدى، سۇيەك ءوز قىزمەتىن دۇرىس اتقارا المايدى. سونىن سەبەبىنەن سۇيەكتىڭ سىزداپ اۋرۋىن، وڭاي سىنعىشتىعىن كەلتىرىپ شىعارادى. تاعى دا سۇيەكتىڭ دامۋىن تەجەيدى، ياعني ادامنىڭ بويى وسپەي نەمەسە الاسا بويلى بولىپ قالادى.

سونىمەن بىرگە قورعاسىنعا وتە سەزىمتال ورگاننىڭ ءبىرى مي. قورعاسىننىڭ از عانا مولشەرى ميداعى وتە سەزىمتال ورگاندارعا، ياعني سيگنال تاراتۋشى ورگاندارعا جابىسىپ الىپ نەرۆ جۇيەلەرىنىڭ سيگنالىن بۇزادى ەكەن. بۇنىڭ اسەرىنەن باس اۋرۋ پايدا بولادى. جانە ۇزاق ۋاقىت قايتالانسا نەرۆ جۇيەسىنىڭ بۇزىلۋى ياعني ۇمىتشاقتىق پەن زەيىننىڭ تومەندەۋىن تۋدىرادى ەكەن.

قورعاسىننىڭ وسىنداي زياندارىن بايقاعان ا ق ش، گەرمانيانىڭ كوپتەگەن عالىمدارى ميدجەلەيگە حات جازىپ ونىڭ قورعاسىن قوسپاسىن جانارمايعا قوسۋىن توقتاتۋدى تالاپ ەتكەن. ءبىراق ميللياردتاعان دوللار پايدا تۇرعان جەردە ول عالىمداردى تىڭداعان كومپانيا باسشىلىعى بولمايدى. كومپانيا باسشىلىعى «قورعاسىن تابيعي زات جەر شارى جارالعاننان باستاپ قورعاسىن بار، دەمەك تابيعي زاتتا ۋلىلىق بولمايدى»، - دەپ جاۋاپ بەرەدى.

كومپانيا باسشىلىعىنىڭ بۇل جاۋابىن انىقتاۋ ءۇشىن كلەير پاتتەرسون ءتۇرلى تاجىريبە جاسايدى. ول تەڭىزدىڭ ءارتۇرلى تەرەڭدىگىندەگى قورعاسىن مولشەرىن انىقتايدى. سوندا تەڭىزدىڭ 4000 مەتر تەرەڭدىگىمەن سالىستىرعاندا تەڭىز بەتىندەگى قورعاسىن مولشەرى 100 ەسە كوپ بولىپ شىعادى. ەگەر تابيعي بولسا ءارتۇرلى تەرەڭدىكتەگى قورعاسىن مولشەرى بىردەي بولىپ شىعۋى كەرەك ەدى، ولاي بولمادى.

سوسىن كلەير پاتتەرسون انتاركتيدا مەن گرەنلاندياعا بارىپ ءارتۇرلى تەرەڭدىكتەگى قورعاسىنىڭ مولشەرىن انىقتايدى.

ناتيجەدە، انتاركتيدا مەن گرەنلاندياداعى قورعاسىن مولشەرى سوڭعى بىرنەشە جىلدا عانا نەشە ءجۇز ەسە وسكەنىن انىقتايدى.

سوسىن، كلەير پاتتەرسون سول كەزدەگى ولگەن ادامداردىڭ سۇيەگىندەگى قورعاسىن مولشەرىن انىقتايدى دا، ونى بىرنەشە مىڭ جىل بۇرىن ولگەن ەگيپەتتەگى مۋميالاردىڭ سۇيەگىندەگى قورعاسىن مولشەرىمەن سالىستىرادى. ناتيجەدە قازىرگى ادامدارداعى قورعاسىن مولشەرى بۇرىنعى ادامداردان 1000 ەسەگە جۋىق كوپ بولىپ شىعادى.

عالىمدار ودان دا قىزىق تاجىريبەلەردى جاسايدى. مىڭداعان وقۋشىلاردى سىناقتان وتكىزگەندە ولاردىڭ قانىنداعى قورعاسىن مولشەرى جوعارلاعان سايىن وقۋشىلاردىڭ وقۋ ناتيجەسى سونشالىقتى تومەن بولاتىنىن انىقتايدى. وقۋعا زاۋقى سوقپايتىن، وقۋ ناتيجەسى تومەن وقۋشىلاردىڭ بارىندە قورعاسىن مولشەرى كوپ بولىپ شىعادى. 2001 -جىلعى ءبىر زەرتتەۋ ناتيجەسى بويىنشا قازىرگى ادامداردىڭ ەرتەرەكتە قورعاسىندى كوپ قابىلداپ قويعاندىقتان قازىرگى ادامداردىڭ اقىلى بۇرىنعى اتالارىمەن سالىستىرعاندا تومەندەپ كەتكەنىن انىقتايدى.

ودان دا ءبىر قىزىق جاعداي انىقتالادى. ا ق ش 1960 -جىلدان باستاپ 2015 -جىلعا دەيىنگى ا ق ش تاعى قىلمىس كورسەتكىشىن انىقتاعاندا 1996 -جىلعا دەيىن قاتتى وسكەنى، سوسىن قايتا تومەندەگەنى بايقالدى. بۇل زەرتتەۋ ناتيجەسى ءدال وسى جىلدارداعى ادامداردىڭ قانىنداعى قورعاسىن مولشەرىنە سايكەس كەلىپ قالدى.

قانداعى قورعاسىن مولشەرى مەن قىلمىس جاساۋ دەڭگەيىنىڭ سايكەستىگى

ا ق ش، كانادا، ۇلى بريتانيا، اۆسترالياداعى زەرتتەۋلەر دە وسىنى كورسەتتى. ياعني بالا كەزىندە قابىلداعان ارتىق مولشەردەگى قورعاسىن مولشەرى ەسەيگەندە قىلمىس جاساۋ دەڭگەيىن ارتتىراتىنىن انىقتادى.

تەك ول عانا ەمەس، ارتىق مولشەردەگى قابىلدانعان قورعاسىن مولشەرى قان تامىرلاردى قاتايتىپ، جۇرەك قان تامىر اۋرۋلارىنا شالدىقتىراتىنى بەلگىلى بولادى. ءدال وسى جۇرەك قان تامىر اۋرۋلارىنان وتكەن عاسىرلارمەن سالىستىرعاندا وسى عاسىردا الەم بويىنشا 100 ميلليوننان استام ادام كوز جۇمادى. «ارينە بۇنىڭ ءارتۇرلى سەبەبى بولۋى مۇمكىن، ءبىراق سول سەبەپتەردىڭ ەڭ نەگىزگىسى توماس ميدجەلەي اشقان جاڭالىعى سەبەبىنەن»- دەيدى عالىمدار. ياعني تەتراەتيل قورعاسىندى جانار مايعا قوسىپ اۋانى لاستاۋىنان كەلىپ شىققان. توماس ميدجەلەي ءوزى اشقان جاڭالىعىنىڭ زياندى ەكەنىن بىلە تۇرسا دا كومپانياسىنىڭ پايداسى ءۇشىن اشىپ ايتپاعان سەبەبىنەن بولعان.

ءسويتىپ توماس ميدجەلەيدىڭ جاڭالىعىنىڭ ارقاسىندا الەمدە ادامداردىڭ بويى قىسقا بولىپ قالعان، ياعني سوڭعى 50 جىلداعا ادامداردىڭ بويى بۇرىنعى ادامدارمەن سالىستىرعاندا الاسا بولىپ كەتكەن.

سونىمەن بىرگە توماس ميدجەلەيدىڭ جاڭالىعى ميدىڭ جۇمىسىن ناشارلاتىپ، ادامداردىڭ اقىلدى بولۋى وتە تومەندەپ كەتكەن. ياعني توماس ميدجەلەيدىڭ ارقاسىندا ءبىز بۇرىنعى ادامدارداي اقىلدى ەمەسپىز.

تاعى دا، توماس ميدجەلەيدىڭ ارقاسىندا الەمدە جۇرەك اۋرۋىنىڭ سان ءتۇرى پايدا بولدى.

ءسويتىپ، توماس ميدجەلەي تاپقان تەرتارەتيل قورعاسىنى جانار مايدىڭ ساپاسىن ارتتىرعانىمەن ادامداردىڭ ساپاسىن تومەندەتەتىنىن بايقاعان ءارتۇرلى عالىمداردىڭ تولاسسىز زەرتتەۋ ناتيجەلەرى اقىرى تەرتارەتيل قورعاسىندى جانار مايعا قوسۋدى شەكتەۋگە الىپ كەلەدى. ەڭ ءبىرىنشى بولىپ جاپونيا 1986 -جىلى تەرتارەتيل قورعاسىندان باس تارتادى. اراعا 10 جىل سالىپ ا ق ش جانە باتىس ەلدەرى، 20 جىلدان سوڭ رەسەي مەن قازاقستان 2005 -جىلدارى، ال الجيريا ەڭ سوڭى بولىپ 2021 -جىلدارى تەرتارەتيل قورعاسىنان ءبىراق باس تارتادى. بىرلەسكەن مەملەكەتتەر ۇيىمىنىڭ انىقتاماسى بويىنشا تەرتارەتيل قورعاسىنان باس تارتۋ جىلىنا ميلليونداعان ادامداردىڭ ءومىرىن ساقتاپ قالعانىن، ءبىراق ونىڭ (تەرتارەتيل قورعاسىن) زاردابىن جويۋعا الەم بويىنشا جىلىنا 2.5 تريلليون دوللار جۇمسالاتىنىن انىقتايدى. بۇل ۋاقيعا وسىلاي اياقتايدى، ءبىراق زاردابى ءالى اياقتالعان جوق.

توماس ميدجەلەيدىڭ الەمدى قۇرتقان تاعى ءبىر جاڭالىعىنا توقتالايىق. توماس ميدجەلەي جۇمىس ىستەگەن General Motors كومپانياسى تەك ماشينا عانا ەمەس، سونىمەن قاتار تۇرمىس زاتتارىن دا شىعاراتىن. توماس ميدجەلەيدىڭ بەنزين ساپاسىن ارتتىرعان جوباسى ءساتتى بولعان سوڭ كومپانيا بۇدان تاعى ءبىر كومەك سۇرايدى. ول كەزدە مۇزداتقىشتارعا كۇكىرت ديوكسيدى مەن ەتيلفورميادىن قولدانادى ەكەن. ءبىراق بۇلار بىرەۋى ۋلى بولسا ەكىنشىسى وتە جانعىش. سول سەبەپتى توماس ميدجەلەي جاڭا ءبىر قوسىلىس ويلاپ تابادى.

ول 1928 -جىلى ديحلوروديفتورمەتاندى مۇزداتقىشتارعا قولدانۋدى ۇسىنادى. ول جاڭا زاتىن فرەون اتايدى. فرەوندا الدىڭعى تەتراەتيل قورعاسىن سياقتى تەز تانىمال بولادى. بۇكىل الەم قولدانادى. ناتيجەسىندە فرەون جەر شارىن قورعاپ تۇرعان وزون قاباتىن بۇزاتىن قوسپا ەكەندىگى كەيىن عانا بەلگىلى بولادى. ياعني وزون قاباتىنان ءوتىپ كەتكەن ۋلترا كۇلگىن ساۋلەلەرى تەرى راگى مەن كوز راگى كوبەيتىپ جىبەردى. ەگەر عالىمدار فرەوندى 1989 -جىلى شەكتەمەگەندە الەمدەگى ادامدار وزوننان ءوتىپ كەتكەن ۋلترا كۇلگىن ساۋلەلەرىنىڭ سەبەبىنەن قىرىلىپ قالاتىن ەدى.

فرەوننىڭ زيانى تەك وزون قاباتىن جويۋ عانا ەمەس ول سونىمەن بىرگە ونىڭ عالامدىق جىلۋدى قاتتى ارتتىراتىنى دا بەلگىلى بولادى. سالىستىرۋ ءۇشىن ايتساق قازىرگى عالامدىق جىلىنۋدى تۋدىرادى دەپ بۇكىل الەم شۋلاپ جۇرگەن كومىر قىشقىل گازىمەن سالىستىرعاندا فرەوننىڭ قۋاتى 10,000 ەسە كۇشتى ەكەن.

الەم پايدا بولعاننان باستاپ الەمگە زيانىن تيگىزگەن توماس ميدجەلەيدەن اسقان ادام بولعان ەمەس، دەيدى ءبىر زەرتتەۋلەردە.

توماس ميدجەلەي 1940 -جىلى 51 جاسىندا سال بولىپ قالادى دا، وزدىگىنەن وتىرىپ تۇرا الماي مەحانيكالىق توسەككە تاڭىلادى. 1944 -جىلى 2- قاراشادا ول سول مەحانيكالىق توسەكتىڭ جىپتەرىنە قىلعىنىپ قايتىس بولادى.

بۇل جاعىداي كلەير پاتتەرسوننىڭ جەرشارىنىڭ جاسىن ەسەپتەۋ بارىسىندا كەزدەي سوق تابىلعان. سونىمەن كلەير پاتتەرسوننىڭ جەرشارىنىڭ جاسىن انىقتاۋ ءۇشىن جاساعان تاجىريبەلەرىنىڭ ارقاسىندا قورعاسىنىڭ زيانى انىقتالىپ، توماس ميدجەلەيدىڭ زياندى جاڭالىقتارىنىڭ بەتى وسىلاي اشىلعان ەدى. اقىرى كلەير پاتتەرسون باسقا پلانەتالاردىڭ ءوزارا سوقتىعىسۋىنان پايدا بولعان ۇلكەن جارىلىستان كەلگەن باسقا پلانەتانىڭ جەردەگى تاسىن انىقتاۋ ارقىلى جەرشارىنىڭ جاسىن انىقتاپ 4.7 ميلليارد جىل دەپ ەسەپتەپ شىعادى.

كلەير پاتتەرسوننىڭ جەرشارىنىڭ جاسىن انىقتاۋ ءۇشىن قولدانىلعان مەتەوريتى (Canyon Diablo meteorite)

كلەير پاتتەرسون جەرشارىنىڭ جاسىن ەسەپتەۋ ءۇشىن جوعارىداعى تاستى وسى جەردەن العان. سەبەبى جەرشارى پايدا بولعاندا ءدال وسى جەرگە باسقا پلانەتا سوقتىعىسقان.

كلەير پاتتەرسون جەرشارىنىڭ جاسىن ەسەپتەۋ ءۇشىن تاجىريبە جاساپ جاتقان كەزى.

بۇل پوست Veritasium كانالىنان وڭدەلىپ الىندى. قۇراستىرعان جەكسەنبەك توقتارباي.