تانىمالى «دۋداراي» ءانىن كىم جازعان

استانا. قازاقپارات - ەل اراسىندا كەڭىنەن تاراعانى سونشالىق، كەلە- كەلە اۆتورى ۇمىتىلىپ، حالىق ءانى اتانىپ كەتكەن تۋىندىلار قازاقتا وتە كوپ. سونىڭ ءبىرى - «دۋداراي». ءبىر قىزىعى، ايتۋلى ءاندى كۇنى بۇگىنگە دەيىن ءماريا جاگور قىزى رەكينا جازدى دەپ كەلدىك.

ال شىندىعىندا سولاي ما؟ «دۋدارايدى» ءماريا جاگور قىزى جازباسا، باسقا كىم جازدى؟ ..

ەڭ العاش بۇل تۋىندى تۋراسىنداعى تۇشىمدى دەرەكتى اكادەميك احمەت جۇبانوۆتىڭ ايگىلى «زامانا بۇلبۇلدارى» جيناعىنان جولىقتىردىق. كىتاپتى قولىمىزعا الىپ پاراقتاعاندا: «قازاق حالقىندا ەجەلدەن اتى شىققان ءانشىنىڭ ءبىرى ءماريا جاگور قىزى (رەكينا). ول ءوزىنىڭ سۇيگەن جىگىتى، كەيىن قوسىلعان جۇبايى دۇيسەنگە ارناپ ءان شىعارادى. دۇيسەننىڭ بۇيرا شاشىن ولەڭىنە وزەك ەتىپ، ءاننىڭ اتىن «دۋدار» قويادى. ءان كوپشىلىككە بەلگىلى، سوندىقتان وعان كوممەنتاري بەرىپ جاتۋدىڭ قاجەتى جوق. ال ءماريا الماتىعا بىرنەشە رەت كەلىپ كەتتى.. .» دەپ كەلتە قايىرىلعان دەرەكتى وقىدىق.

ءبىراق كەيىن ءىليا جاقانوۆتىڭ زەرتتەۋلەرىمەن تانىسىپ، شىعارمالارىن قولعا الىپ، «دۋداراي» دەپ اتالاتىن ەسسەنى وقىعاننان كەيىن مۇلدەم جاڭا، بۇرىنعى پىكىرلەرگە ۇقسامايتىن تىڭ دەرەككە قانىقتىق. بۇل جونىندە اۆتوردىڭ ءوزى: «... بۇكىل حالىققا تاراپ، شىرقالىپ جۇرگەن بۇل ءان، وبالى نەشىك، جاسىراتىنى جوق، دۇيسەن مەن ءماريانىڭ قيامەتتىك دوسى - ۇلەبايدىكى. ءسوز ءتۇيىنى - وسى! بۇل ءسوزدى مىڭ- ميلليون رەت قايتالاپ، ونى بۇكىل الەمگە جار سالۋعا بولار ەدى. بۇل ءسوزدى ءمۇسليما ايتتى، ءماريامنىڭ قىزى ءمۇسليما» دەپ شەگەلەپ تۇرىپ نۇكتەسىن قويادى. وسىلايشا، يليا اعامىز «دۋدارايدىڭ» ماريام جاگور قىزىنىڭ ءانى ەمەس، بۇل تەك انشەيىن حالىق اراسىندا لاقاپپەن تاراعان قاتە دەرەك ەكەنىن تايعا تاڭبا باسقانداي ەتىپ دالەلدەپ بەردى.

راسىمەن دە ءسوز ماعىناسىن بىلەتىن ادام ءاننىڭ العاشقى جولىنان- اق سەزىم سىرىن ءماريام ەمەس، ءۇشىنشى جاقتان باسقا ءبىر اۆتوردىڭ بايانداپ تۇرعانىن ۇعادى. ونىڭ ۇستىنە قازاقتىڭ حالىق انىنە ءتان يىرىمدەردى بويىنا سىڭىرگەن مۇنداي كلاسسيكالىق تۋىندىنى 16-17-گە ەندى كەلگەن ورىس قىزىنىڭ شىعارۋى دا قيىسىنعا كەلىڭكىرەمەيدى. مۇنى «دۋداراي» وپەراسىن جازعان ايگىلى كومپوزيتور ەۆگەني برۋسيلوۆسكي ءوزىنىڭ «ءدۇيىم دۇلدۇلدەر» ەڭبەگىندە: «بۇل ءان تالاسسىز ارقا كومپوزيتورلارىنىڭ ءانى ەكەنىنە سەنەمىن، ويتكەنى ءان تابيعاتى كەڭ تىنىسقا، شالقار دياپازونعا قۇرىلعانى ءوز- وزىنەن كورىنىپ تۇر» دەپ قۋاتتايدى.

جالپى، «دۋدار- ايدىڭ» حالىق اراسىندا كوپتەگەن نۇسقاسى تاراعان. سونىڭ بىرنەشەۋىن 1920 -جىلى زاتايەۆيچ ەل اۋزىنان جازىپ العان. ءتىپتى ءبىر نۇسقاسىن عاني مۇراتبايەۆتان السا، ەكىنشىسىن امىرە قاشاۋبايەۆ بەرىپتى دەگەن دە دەرەكتەر كەزدەسەدى.

ءبىر قىزىعى، كەزىندە بۇل ءاندى «ءماريا شىعاردى» دەگەنگە ءماريانىڭ ءوزى تاڭ- تاماشا قالعان كورىنەدى. ءتىپتى وعان «قازاق ق س ر- ءنىڭ ەڭبەگى سىڭگەن ءارتيسى» دەپ اتاق بەرگەنىنە دە تاڭدانعان. ال، شىنىندا، بۇل ءاننىڭ ءسوزىن دە، مۋزىكاسىن دا شىعارعان جوعارىدا دەرەك كەلتىرىپ وتكەنىمىزدەي، ونەرىمەن ءبىر ايماققا عانا بەلگىلى بولعان، ءبىراق اتى حالىققا كوپ تارالماعان ۇلەباي انەت ۇلى دەگەن ادام.

ال سوندا ۇلەباي دەگەنىمىز كىم؟ وعان دا، ءماريام مەن دۇيسەننىڭ ماحابباتىنا دا، «دۋداراي» ءانىنىڭ تۋۋ حيكاياسىنا دا اۆتور ناقتى دەرەكتىك تۇرعىدان تومەندەگىدەي ماعلۇمات بەرەدى: «ۇلەباي ءتىنالى رۋىنىڭ داۋلەت اتاسىنان تارايدى. ءوزىنىڭ شىن ەسىمى - راحمەتۋللا، اكەسىنىڭ اتى - انەت. اكە- شەشەسىنەن جاستاي جەتىم قالعان ۇلەبايدى نەمەرە اعاسى نۇرماعامبەت تاربيەلەگەن. ۇلەباي سىپتىعىر، ۇزىن بويلى، اق سارى، كوزى كوكشىلدەۋ، اتجاقتى كوركەم كىسى ەكەن. جاسىنان ازىلگە، ويىنعا ىلكىمدى بوپ، شەشەندىك سوزدەردى قاعىپ اپ، ولەڭدى سۋىرىپ سالىپ شىعارا بەرگەن. جەتىمدىك حال ونى بۇعاناسى قاتپاي، اۋىر مەحناتقا جەگىپ، ول «جەتىم قوزى تاس باۋىر، ماڭىرار دا وتىعار» دەگەندەي، بەزەك قاعىپ ءجۇرىپ پىسىعان، تەز شيراپ ەرتە ەسەيگەن. ءوزى اعاشتان ءتۇيىن ءتۇيىپ، تاستى گۇلدەتكەن ۇستا، زەرگەر - اربا، ءۇي جيھازىن، ەر- تۇرمان ابزەلىن جاساپ، دومبىرا ويعان، قامشى، جۇگەن، قۇيىسقان، ومىلدىرىك ورگەن؛ بالالارعا اشاماي سىيلاپ، تۇيەگە قونىمدى ەتىپ قوم كيگىزگەن. اۋىلداعى دۋ- دۋ جيىن- تويلاردا ءان شىرقاپ، قيسسا تولعاعان.

ءبىر عاجاپ ونەرى - اڭشىلىق بولعان. بالا كەزىنەن تۇزاق قۇرىپ، قاقپان ۇستاعان. قاقپانعا تۇسكەن قاسقىرمەن ايتىستارى جۇرتتىڭ كۇنى بۇگىنگە دەيىن ىشەك- سىلەسىن قاتىرادى. امال نە، ول ايتىستارى كورىنگەننىڭ قولىندا كەتىپ، ءالى تاپتىرماي ءجۇر. ماريام مەن دۇيسەننىڭ ماحاببات حيكاياسىن بۇگە- شىگەسىن بىلەتىن جان - وسى ۇلەباي. العاشىندا ۇلەباي ۇيالىدا ءماريا مەن دۇيسەننىڭ كەزدەسىپ جۇرگەن ءساتىن كورىپ، كەيدە دۇيسەندى «دۋدار باس، ورىسپەن اشىنا» دەپ ەل كوزىنشە ازىلدەپ، اجۋالاپ، كەلە- كەلە ەكەۋىنىڭ ءبىر- بىرىنە دەگەن ماحابباتىن ءتۇسىنىپ، ولارعا شىن تىلەكتەس بولادى. قيىن- قىستاۋ ساتتەردە جول تابادى. ءدال وسىنداي جاستىق رومانتيكامەن تولىقسىپ جۇرگەن شاعىندا ۇلەباي ءماريا مەن دۇيسەن ماحابباتىن ۇزاق ءان- جىر عىپ شىعارادى. (ماريام، دۇيسەن، ۇلەباي - تۇيدەي قۇرداس، تۋعان جىلدارى - 1892 -جىل. - ءى. ج. )» مىنە، «دۋداراي» ءانىنىڭ قىسقاشا ومىرگە كەلۋ تاريحى وسىنداي.

ال ساز الەمىنىڭ ساردارى، ءان سۇيەگىنىڭ، ونىڭ مۇشە- مۇشەسىنىڭ قالاي جاسالاتىنىن اسا جاقسى مەڭگەرگەن كومپوزيتور ەۆگەني برۋسيلوۆسكي بولسا: «... ءوزىنىڭ ءتۇرى مەن سيپاتى جاعىنان بۇل جوعارى رەگيسترى كۇشتى، ورتا تۇسى تەنورعا ۇيلەسىمدى ناعىز ەرلەر ءانى. بۇل ءاننىڭ اۆتورى قورعالجىن توڭىرەگىندە ءومىر سۇرگەن الدەبىر ءانشى قازاق جىگىتى بولماق كەرەك» دەپ، «دۋدارايداعى» سەزىم قۇبىلىسىنىڭ قۋاتىنان ەر كىسى مەن ايەل زاتىنىڭ دەمىن ايقىن اجىراتىپ، كوزگە تايعا باسقان تاڭباداي اپ- ايقىن كورىنىپ تۇرعان بۇلتارتپاس اقيقاتتى كەزىندەگى كەڭەس وكىمەتىنىڭ سولاقاي ساياساتىنىڭ سالقىندىعى سالدارىنان وسىلاي «بۇل ءاننىڭ اۆتورى قورعالجىن توڭىرەگىندە ءومىر سۇرگەن الدەبىر ءانشى قازاق جىگىتى بولماق كەرەك» دەپ بولجام كۇيىنشە قالدىرۋعا ءماجبۇر بولعان. اكادەميك جۇبانوۆتىڭ دا ءدال سونداي سەزىمدە جۇرگەنىن كەلتىرگەن دەرەكتەرىنەن ايقىن اڭعارۋعا بولادى. برۋسيلوۆسكيدىڭ ايتىپ وتىرعان سول ۇلەبايى جان دوستارى ءماريا مەن دۇيسەن ءۇشىن الەمگە ايان «دۋدارايىن» ءمارياعا «قيىپ»، اقتىق دەمى بىتكەنشە ءوزىنىڭ كىسىلىگىنە، مارتتىك قاسيەتىنە نوقاتتاي دا اقاۋ تۇسىرمەي وتكەن ەكەن مىنا ومىردەن. بۇل - تانىمال ءاننىڭ بىزگە بەيمالىم قىرى.

نازەركە جۇماباي

«ەگەمەن قازاقستان» گازەتى