الاشقا قىزمەت ەتكەن قازاق بايلارى
ال، مۇنىڭ اقىر سوڭى 2 ميلليوننان استام قازاقتىڭ ءومىرىن جالماعان اشارشىلىققا ۇلاسقانى تاريحتان بەلگىلى.
وسىناۋ ۇلى جۇتتىڭ قولدان جاسالعان قىرعىن ەكەنىن عالىمدارىمىز ايتىپ جۇرسە دە مۇنى حالىققا قارسى ۇيىمداستىرىلعان گەنوسيد دەۋگە ولار جۇرەكسىنەتىن سەكىلدى. بالكىم ءبىرشاما ۋاقىت وتكەن سوڭ عانا بۇل شىندىق مويىندالار. ازىرگە وزگە اقيقات جايىندا ايتساق...
تاريحشىلارىمىزدى مازالاپ جۇرگەن تاعى ءبىر ماسەلە - قازاق بايلارىنىڭ بۇگىنگى كۇنگە دەيىن فەودال اتانىپ كەلۋى. تاريحقا بايلانىستى كەز-كەلگەن وقۋلىق پەن كىتاپتى اشىپ قاراساڭىز ورتا عاسىرلاردا قازاق دالاسىندا فەوداليزم ورناعان دەيدى. كىتاپ اۆتورلارى فەودال رەتىندە، ارينە قازاق بايلارىن كورسەتكەن. الايدا، وتاندىق عالىمداردىڭ ءبىرازى بۇل پىكىر اقيقاتتان الشاق جاتىر دەگەن ۇستانىمدا. ونىڭ سەبەبىن ايتايىق...
بىرىنشىدەن، فەودال بولۋ ءۇشىن ەڭ الدىمەن بايدىڭ ءوزىنىڭ جەكەمەنشىك جەرى بولۋى كەرەك. ەكىنشىدەن، سول جەردە بولماشى تيىنعا نەمەسە اس-اۋقاتىنا بولا ازاننان قارا كەشكە دەيىن ەڭبەك ەتەتىن باسىبايلى شارۋاسى بولۋى ءتيىس. بۇل - فەوداليزمنىڭ ەڭ باستى ەكى بەلگىسى. ال، قازاق بايىندا (سۇلتان، بەك، بي، باتىر، ت.ب.) مۇنىڭ ەشقايسىسى دا بولعان ەمەس. حاندىق كەزەڭدە بۇكىل قازاق جەرى حاننىڭ مەنشىگىندە بولاتىن. ال، ورىس پاتشالىعى وتارلاعاننان كەيىن بۇل مەنشىك يمپەراتوردىڭ، كەيىن بولشەۆيكتەردىڭ قولىنا ءوتتى. حالىقتىڭ مەنشىگىندە تەك قانا مال عانا بار ەدى، ءبىراق، ستالين مەن گولوششەكين ونى دا كوپ كورسە كەرەك، قازاقتان بۇكىل مالىن تارتىپ الدى.
«فەودال» ءسوزىنىڭ ءوزى «قاناۋشى» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. مۇنداي قاناۋشىلار كەزىندە ەۋروپا مەن امەريكادا، رەسەيدە بولعانى راس. الايدا، قازاقتىڭ داۋلەتتىلەرى اراسىندا قاناۋشى تاپ بولدى دەپ ايتۋعا اۋزىمىز بارمايدى. قايتا كەرىسىنشە، بايلار كەدەيلەردىڭ اسىراۋشىسى ءهام قورعاۋشىسى بولعان. ماسەلەن، ەر جەتكەن ازاماتتىڭ وتاۋ قۇرۋعا جاعدايى بولماعان جاعدايدا رۋ اقساقالدارى جينالىپ، الگى جىگىتتى ۇيلەندىرىپ، الدىنا مال سالىپ بەرگەن. سونداي-اق، قىلمىس جاساپ قولعا تۇسسە دە رۋدىڭ داۋلەتتىلەرى جاپا شەككەن جاققا وتەمىن تولەپ، رۋدىڭ اتىنا داق تۇسىرمەۋ ءۇشىن ازاماتىن جازادان امان الىپ قالىپ وتىرعان.
ايتا بەرسەك مىسال كوپ، تەك قازاق تاريحىن جازعان ك س ر و عالىمدارى بايلاردىڭ مۇنداي جاعىمدى جاقتارىن مۇلدەم كورسەتپەي، تاريحتى وزدەرىنە لايىقتى ەتىپ قۇراستىردى. كەيىن ولاردىڭ كوزىن مۇلدەم قۇرتۋ ءۇشىن كىشى قازان توڭكەرىسىن ۇيىمداستىرىپ، دەگەندەرىنە اقىرى جەتىپ تىنعانى بەلگىلى.
بولشەۆيكتەردىڭ ىزاسىنا سول كەزدەگى قازاق داۋلەتتىلەرىنىڭ ۇلتشىلدىعى، مەسەناتتىعى جانە الاشورداشىلاردى اشىق تۇردە قولداۋى قاتتى تيگەن بولاتىن. تاريحىمىزدا وسى الاش ارداقتىلارى جايىندا كوپ جازىلعانمەن، وكىنىشكە قاراي ولاردى قارجىلاي قولداپ وتىرعان بايلار تۋراسىندا كوپ ايتىلمايدى. بۇگىنگى قازاق بالاسى ءاليحاندى، احمەتتى، ءمۇستافا مەن مىرجاقىپتى جاقسى تانىعانىمەن، قاراجان ۇكىبايەۆتىڭ، مەدەۋ ورازبايەۆتىڭ، حاسەن اقايەۆتىڭ، اعايىندى بەكمەتەۆتەردىڭ، ىبىراي اقبايەۆتىڭ، مامان بايدىڭ، يسا كوپجاساروۆتىڭ، سىرىم باتىردىڭ شوبەرەسى سالىق وماروۆتىڭ جانە توبانياز ءالنيازوۆتاردىڭ كىم ەكەنىن بىلە بەرمەيدى.
مەملەكەت تاريحى ينستيتۋتىنىق قىزمەتكەرى ەركىن راحمەتۋليننىڭ ەڭبەگىندە جازىلعانداي، قازاق بايلارىنىڭ الاش مۇراتى جولىنداعى ەرەن ەڭبەگى 19- عاسىردىڭ اياعى مەن 20- عاسىردىڭ باسىندا قازاق جاستارىنىڭ رەسەي يمپەرياسىنىڭ جانە الەمنىڭ جوعارى وقۋ ورىندارىندا ءبىلىم الۋىنا جاردەمدەسۋى ەدى. ماسەلەن، جاهانشا (جانشا) دوسمۇحامەدوۆ سىرىم باتىردىڭ شوبەرەسى سالىق وماروۆتىڭ كومەگىمەن ماسكەۋ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ زاڭ فاكۋلتەتىن بىتىرگەن. جالپى، قازاق بايلارىنىڭ ج و و-دا وقىپ جاتقان جاستارعا شاكىرتاقى تاعايىنداۋى، دەمەۋشىلىك جاساۋى زەرتتەۋدى قاجەت ەتەتىن ءوز الدىنا ءبىر بولەك تاقىرىپ.
الاش ارداقتىلارى قۋعىندالىپ جاتقان كەزدە دە ۇلتتىڭ اۋقاتتى ازاماتتارى قاراپ قالعان جوق. ماسەلەن، 1906- جىلى مىرجاقىپ دۋلاتوۆتى تۇرمەگە قاماعاندا قاراجان ۇكىبايەۆ ونى شىعارىپ الۋ ءۇشىن كەپىلدىككە 2500 رۋبل تولەپتى. ال، ومبىدا اقايدىڭ حاسەنى 5000 مىڭ رۋبل بەرگەن.
ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ 1908- جىلى سەگىز اي سەمەي اباقتىسىندا وتىرعانى بەلگىلى. سول كەزدە ونى اۋىردى دەپ ەستىگەن توبىقتى ورازبايدىڭ بالاسى مەدەۋ ون قۇلىندى بيە شاعىلعا بايلاتىپ، كۇندە اباقتىعا ءبىر سابا قىمىز بەن ءبىر باعلان سويىپ اپارىپ، ءماجىلىس قۇرىپ وتىرعان ەكەن.
قازاق بايلارىنىڭ مەسەناتتىق قىزمەتىنىڭ كەلەسى كەزەڭى - قازاق باسپاءسوزىنىڭ وركەندەۋىنە، ۇلت مادەنيەتىنىڭ دامۋىنا قارجىلىق قولداۋ جاساعانى. 1913-1918- جىلدار ارالىعىندا 265- ءنومىرى جارىق كورگەن «قازاق» گازەتىنىڭ جارىققا شىعۋىنا جانە ەل ىشىنە تارالۋىنا ىقپال ەتكەن اۋقاتتى قازاقتاردىڭ بولعانى شىندىق. ماسەلەن، وسى گازەتتىڭ 1915- جىلعى سانىندا «اۋقاتتى الاش ازاماتتارىنا» اتتى ماقالادا گازەت ىسىنە قارجىلاي جاردەمدەسۋ جونىندە ۇندەۋ جاريالانادى. كومەك بەرۋشىلەر قاتارىندا ەسەنعۇل قاجى باستاعان مامان بايدىڭ بالالارى بەلسەندىلىك تانىتقانى اڭعارىلادى. جەتىسۋدىڭ قاپال ۋەزىن جايلاعان مامان بايدىڭ بالالارى ەسەنعۇل، تۇرىسبەكتەردىڭ بايلىعىن ۇلت مادەنيەتىنە، مەكتەپ اشۋ ىسىنە باعىتتاي بىلگەنىن قازاق مەسەناتتىعىنىڭ ايقىن كورىنىسى دە دەپ ايتا الامىز.
الاش قايراتكەرلەرى مەن ۇلتتىق بۋرجۋازيا وكىلدەرى ءۇشىن سىن ساعات 1917 ج. اقپان توڭكەرىسىنەن كەيىن باستالعان بولاتىن. الاشوردا ۇكىمەتى ورىنبوردان سەمەيگە كوشىرىلگەندە جەرگىلىكتى ايماقتا ولارعا ۇلكەن قولداۋ جاساعان قازاق بايلارى بولدى. جاڭادان ورنالاسىپ جاتقان ۇكىمەتكە جەرگىلىكتى بايلار، سونىڭ ىشىندە ۇكىبايەۆ قاراجان ۇلكەن دەمەۋشىلىك جاسادى. ماسەلەن، 1918- جىلعى سەمەي زەمستۆو باسقارماسىنىڭ جينالىستارى مۇراعات دەرەكتەرىندە كورسەتىلگەندەي ۇكىبايەۆ قاراجاننىڭ الاشوردا ۇكىمەتىنە بەرگەن ۇيلەرىندە ءوتىپ تۇرعان دەيدى ەركىن راحمەتۋللين.
مۇنداي مىسالداردى كەلتىرە بەرەتىن بولساق بىرنەشە كىتاپقا جۇك بولاتىنداي دەرەكتەر تابىلار ەدى. الايدا، ءبىز قازاق بايلارىن ماقتاپ-ماداقتاۋ ءۇشىن ەمەس، ولاردىڭ قازاق قوعامىنداعى شىنايى ورنىن كورسەتسەك دەيمىز. كارل ماركس ايتتى ەكەن دەپ بۇكىل داۋلەتىن ۇلت مۇددەسىنە جۇمساعان ازاماتتارىمىزدى قاناۋشى دەۋىمىز ادىلدىككە جاتپايدى.
ونىڭ ۇستىنە، بۇگىنگى تاڭدا الاش قايراتكەرلەرىنىڭ بارلىعى دەرلىك اقتالىپ ءبىتتى. ال، وكىنىشكە قاراي، كەزىندە سول قايراتكەرلەردىڭ تىرەۋى ءهام قورعانى بولعان قازاق بايلارى رەسمي تۇردە ءالى اقتالعان جوق. ولاردى قۋعىنداپ، قىرعىنعا ۇشىراتقان ۇكىمەت قازىر بولماعانىمەن، ونىڭ ورنىن باسقان ءىزباسارى بار. تەك عالىمدارىمىز بۇل ماسەلەنى ءوز دەڭگەيىندە كوتەرە بىلسە بولعانى.
سەرعالي بالاجان
BAQ.KZ