اقبىلەك رومانى - قازاق ادەبيەتىنىڭ قايتا ورلەۋ كەزەڭىنىڭ كورىنىسى

استانا. قازاقپارات - جازۋشى، دراماتۋرگ، اۋدارماشى، پۋبليتسيست جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتىڭ «اقبىلەك» رومانى كوركەمدىگى مەن قوزعاعان تاقىرىبى تۇرعىسىنان قازاق ادەبيەتىندە ەرەكشە ورىن الادى.

زەرتتەۋشىلەر اراسىندا قازاق ادەبيەتىندەگى پسيحولوگيزم امالدارى بەلسەندى قولدانىلعان العاشقى پسيحولوگيالىق رومان رەتىندە تانىلعان. «اقبىلەك» رومانى ⅩⅩ عاسىر باسىنداعى قازاق قوعامىنىڭ ساياسي، الەۋمەتتىك، تاريحي پانوراماسىن ءار قىرىنان كورسەتكەن شىعارما دەپ باعالاۋىمىزعا بولادى. رومان وقيعالارىنان ءارتۇرلى الەۋمەتتىك، مادەني، ساياسي وزگەرىستەردىڭ، ساياساتتىڭ اسەرىنەن، وتارشىلىقتىڭ زاردابىنان پايدا بولعان ءالسىز ادامداردىڭ، ايەل جىنىسىنىڭ زورلىق كورۋى، ءوزارا ساتقىندىقتار، جالعان كۋالىك بەرۋ، حالىق قۇقىعىنىڭ قورعالماۋى، بىلىمگە قولجەتىمسىزدىك، مادەني دامۋدىڭ جەتىلمەۋى سىندى قوعامدىق قۇلدىراۋدى بايقايمىز.

ج. ايماۋىتوۆ ⅩⅩ عاسىردىڭ باسىنداعى كۇردەلى ساياسي، الەۋمەتتىك وقيعالاردى جازۋدا نەلىكتەن پسيحولوگيزم فورمالارىن بەلسەندى قولداندى دەگەن ساۋال تۋادى. ارينە، بۇعان ءبىرىنشى كەزەكتە «پسيحولوگيا» ەڭبەگىن جازۋى سەبەپ بولۋى مۇمكىن. ويتكەنى اق اسكەرلەردىڭ جەرگىلىكتى حالىققا الىمجەتتىك كۇش كورسەتكەن وقيعالارىن بەدەرلەگەندە پسيحولوگيزم امالدارى بەلسەندى تۇردە قولدانىلعان.

سونىمەن قاتار، جازۋشى وسى رومان ارقىلى قازاق مادەنيەتىندە ايەلدىڭ ار- نامىسى، ۇياتى ءارقاشان قورعالعان جانە قورعالۋى ءتيىس قۇندىلىق رەتىندە كورسەتكەن. ون بەس جاسار اقبىلەكتىڭ ابىرويىن اق اسكەرلەردىڭ تاپتاۋى جاس قىزدىڭ ءوزىن جانە اۋىلداستارىن، وتباسىن قاتتىراق كۇيزەلتەدى.

اقبىلەك اق اسكەرلەردىڭ قاسىندا بىرنەشە كۇن جىنىستىق قۇلدىقتا بولىپ، اۋىلىنا قايتىپ كەلە جاتقاندا وزىنەن جانە اعالارىنان، اكەسىنەن ۇيالۋى، نامىستانۋى - ايەل ابىرويىن قورعاۋ - قازاق مادەنيەتىندەگى ترانتسەندەنتتى مادەني- ۇلتتىق قۇندىلىق بولعانىن بىلدىرەدى.

«وسى ارام دەمىممەن، ارام اۋزىممەن اكەمنىڭ يماندى جۇزىنە قالاي جاقىندارمىن، قايتىپ ونى دا ارامدارمىن؟ قۇدايدان قورىقپاي، ونىڭ قۇتتى قادام مەشىتتەي ۇيىنە قالاي كىرەمىن. ... مەنى كورگەندە، «پالەنشەنىڭ ورىس ءبۇلدىرىپ... كەتكەن قىزى» دەپ، كىم كورىنگەن ىشىنەن ويلاپ تۇرادى-اۋ!» دەگەن اقبىلەكتىڭ مونولوگىمەن بەرىلەدى. دەسە دە، مۇندا وزگە فاكتورلاردى ەسكەرمەي، ايەل ادامدى جازعىرۋ كوزقاراسى باسىم ەكەنى دە بىلىنەدى.

بۇل ءبىر عانا اقبىلەكتىڭ ەمەس، سول كەزدەگى قوعامنىڭ كوزقاراسىن كورسەتۋى مۇمكىن. ون بەس جاسار قىز وسىنداي ويلاردىڭ بۇعاۋىندا قالىپ، اسكەرلەر جارالاعان جانىن ارىقاراي ءوزى جارالاي تۇسەدى. اۋىلىنا كەلە جاتىپ، ءتىپتى، وزىنە ءارتۇرلى جولمەن (مىنگەن اتى وماقاسا قۇلاپ قالسا نەمەسە جەر جۇتىپ كەتسە الدە الباستى تۇنشىقتىرسا، ت. ب. ) ءولىم كەلگەنىن تىلەيدى. باسىنداعى جاعدايدان قۇتىلۋ ءۇشىن، ءتىپتى، وتكەندەگى اسكەرلەر قايتا الىپ كەتسە كەلىسۋگە بار.

اقبىلەك زورلانعان كۇندەردەن كەيىن ونىڭ بۇل قينالىسىن تۇسىنۋگە تىرىسقان (تىرىسقان ءسوزىن ارنايى قولدانىپ وتىرمىز) ءوزىن ۇناتقان جىگىت بەكبولات بولادى.

مۇنى ول «ءبىراق قۇدايشىلىققا كەلگەندە، اقبىلەك سورلىدا نە جازىق بار؟ ءوز ەركىمەن بارعان ەمەس، تاعدىردىڭ كەرمەسىنە كەز كەلدى» دەگەن ىشكى ويى ارقىلى بىلدىرەدى. ءبىراق روماننىڭ كەيىنگى بولىمدەرىندە اقبىلەكتىڭ بولاشاق جارى مۇلدە باسقا ادام بولىپ شىعادى. رومان فينالى نەلىكتەن بۇلاي كۇرت وزگەردى؟ مۇندا اۆتور سانالى تۇردە (وقىرماننىڭ بولجاعان شەشىمى مەن اۆتور شەشىمى سايكەس كەلمەي قالادى) اقبىلەكتى بالتاش ەسىمدى وقىعان كەيىپكەرمەن تابىستىرادى. ويتكەنى، جۇسىپبەكتىڭ ويىنشا، قازاقتىڭ بولاشاعى - وقىعانداردىڭ قولىندا بولماق. روماننىڭ سوڭعى بولىمدەرىندە وقيعالار كۇتپەگەن تۇستان باسقا ارناعا بۇرىلىپ، اقبىلەك تە ءبىلىم الىپ، وقىعان ازاماتتار اراسىنا ارالاسا باستايدى.

وبراز سومداۋداعى پسيحولوگيزم امالدارى

پەيزاج. «اقبىلەك» رومانىندا اقىندىق پروزانىڭ ەلەمەنتتەرى جانە نازار اۋدارارلىقتاي ادەبي امالدار روماننىڭ ءبىرىنشى، ەكىنشى بولىمىندە كوپ كەزدەسەدى. مىسالى، رومان باستالعان تۇستا «...كۇن كۇزەتكەن كۇرشىم بار»؛ «...ءتورت تۇلىك مال قاراعايلى قارت التايدىڭ، التاي سىندى اناسىنىڭ كوكىرەگىن ايمالاسىپ، تىراڭداسىپ، مايەك باسىپ، مامىرلاسىپ جاتقانى» دەگەن جولدارمەن بەدەرلەنەدى. قازاق ادەبيەتىندە ابايدان كەلە جاتقان تابيعاتقا جان ءبىتىرۋ - كەيىپتەۋ ءادىسى بۇل روماندا دا قولدانىس تاپقان. «مامىرلاسىپ جاتۋ» تىركەسى دە جۇسىپبەككە عانا ءتان ايتىلىمداي كورىنەدى.

سونىمەن قاتار، وتكەن ماقالامىزدىڭ بىرىندە الاش ادەبيەتىندە ساحارا دالانىڭ اسەم تابيعاتى ەرەكشە بەدەرلەنگەنىن دە اتاپ وتكەن ەدىك. ⅩⅩ عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىنداعى ادەبيەتتى وقىعان وقىرمان تابيعاتتىڭ ادەمىلىگىن تۇتاس ساناسىنا كوشىرۋ ارقىلى رۋحاني تازارۋ ۇدەرىسىن - كاتارسيستى باستان وتكىزەدى. «اقبىلەك» وقىعان وقىرماننىڭ ىشكى الەمىندە التاي تاۋى، مارقاكول كولى، ەرتىس پەن كۇرشىم وزەندەرىنىڭ پەيزاجى ارقىلى تابيعاتتىڭ پوەتيكالىق مودەلى قالىپتانادى. جۇسىپبەك مارقاكولدىڭ تابيعاتىن سۋرەتتەگەندە يررەالدى كەڭىستىك ورناتادى. جۇسىپبەك - اقىندىققا، تابيعاتقا، سۇلۋلىققا، جايلاۋعا عاشىق. مارقاكولدىڭ پەيزاجىن وقىعاندا قابىلداۋشى سانا رومان ەمەس، پوەزيا وقىپ وتىرعانداي كۇيگە ەنەدى.

جۇسىپبەك التاي، مارقاكول پەيزاجىن رومانعا وقىرمان نازارىن اۋدارتۋدىڭ ءادىسى رەتىندە دە قولدانعانداي كورىنەدى. «...بار، قاراڭدار، قۇلاعىڭ سال!» دەپ، اۆتور پەيزاجدان كەيىن اڭگىمەلەۋگە كىرىسەدى. پەيزاج شىعارماعا پرولوگ ىسپەتتى بولىك رەتىندە قولدانىلعان. رومان باسىندا تابيعات- اناعا عاشىق اۆتور وبرازىن بايقاۋىمىزدىڭ وزىندىك سەبەبى دە بار كورىنەدى. كەيبىر ەستەلىك- زەرتتەۋدە ج. ايماۋىتوۆ 1921-1923 -جىلدارى كۇرشىم مەن التاي ايماعىنا ساياحاتقا شىققاندا «اقبىلەك» رومانىنىڭ جازىلعانى ايتىلعان (ەسقالي ۇلى ءا. «اقبىلەك» رومانىنىڭ جازىلعان جەرى تۋرالى. URL:https://pushkinlibrary.kz). اۆتوردىڭ عاجاپ تابيعاتتى كورگەندەگى العاشقى اسەرى روماننىڭ باس جاعىندا تابيعات پەيزاجىن بەدەرلەگەندە ايقىن بايقالادى.

روماندا پەيزاجدىڭ عاجاپ بولىگىن اقبىلەكتى ءۇش اق اسكەر زورلىقپەن ۇرلاپ اكەتىپ، بىرنەشە كۇننەن كەيىن امالسىز بوساتقاندا جاپاندا جالعىز قالعان اقبىلەك تابيعات-انامەن تىلدەسكەن ساتىندە بايقايمىز.

سول مەزەتتەردە ونىڭ جارالانعان جانىن، تاپتالعان نامىسىن جەتكىزگەندەگى زارىن تىڭدايتىن تابيعات بولادى. ءتىپتى، اقبىلەكتىڭ مەنتالدى، ەموتسيونالدى تۇرعىدا شەككەن زاردابىن، جالعىز قالعان، قۇقىعى تاپتالعانداعى شاراسىزدىعىن تابيعات تا تىڭداۋعا قاۋقارسىز ەدى.

«وي، مەيىرىمسىز شىركىندەر-اي! سەندەردىڭ تىلدەرىڭدى التايدىڭ جارالى ارۋى بىلمەيدى عوي! سەندەردىڭ قاس-قاباعىڭا قارايمىن، سەندەرگە ەركەلەيمىن دەپ ەسىل سۇلۋ مۇنداي كۇيگە ۇشىرادى عوي!». بۇل ۇزىندىدە تابيعات پەن ادام اراسىندا مەتاتىل - ءوزارا ۇنسىزدىك قانا ۇدەرىسكە ەنەدى.

روماننىڭ ءبىرىنشى، ەكىنشى جانە سوڭعى ءبولىمى وتە جەڭىل وقىلادى. اۆتور وقىرماننىڭ وقۋىنا جەڭىل، ۇعىنىقتى سويلەمدەرمەن جەتكىزەدى. ارينە، بۇل - اۆتوردىڭ ستيلى. دەگەنمەن، مامىربايدىڭ ەكىنشى ايەل الۋ ماسەلەسىن شەشۋ ءۇشىن باسقا اۋىلعا اتتانۋىن، ورىككە ۇيلەنۋىن، مالشى بالا اۋرۋعا ۇشىراپ، قازا تاباتىن بولىمدەر باسقا بولىمدەر سىندى جەڭىل وقىلمايدى جانە وتە كۇردەلى سويلەمدەرمەن دە بەرىلمەگەن. وسى بولىمدەر قارابايىر جازىلعانداي كورىنەدى. رومان كومپوزيتسياسىندا الا-قۇلالىق كەزدەسەدى. وسى ارالىقتاردا ازداعان ستيلدىك وزگەرىستەردى بايقاۋعا دا بولادى، ياعني كەيبىر بولىمدە جازۋ مانەرى باسقاشا. «اقبىلەك» رومانىنىڭ كوركەمدىك ءتىلى - وبرازدى كەستەلەردىڭ قويماسى ەكەنىن ايتتىق، سونىمەن قاتار، شىعارما تازا، تابيعي قازاق تىلىمەن جازىلعان.

«اقبىلەك» رومانىن زەرتتەۋشىلەر قازاق ادەبيەتىندەگى العاشقى پسيحولوگيالىق تۋىندى رەتىندە تانىدى جانە بۇل جايىندا كوپتەگەن زەرتتەۋلەر جازىلدى. اۆتور كوركەم پسيحولوگيزمنىڭ ءارتۇرلى امالدارىن پايدالانۋ ارقىلى قولعا ءتۇسىرۋ ءۇشىن ءۇش ورىس جەتىپ كەلگەندە اپاندا تىعىلىپ وتىرعان باستى كەيىپكەر اقبىلەكتىڭ ىشكى قورقىنىشىن اشۋعا تىرىسادى.

«اقبىلەكتىڭ جۇرەگى زىرق ەتە ءتۇستى. ...جۇرەگىنىڭ ءدۇرسىلى بولعاي ەدى دەپ، قولىن كەۋدەسىنە باسىپ ەدى. تاس، تاس ەمەس-اۋ، تەمىر ەمەس - اجال شىقىر ەتكەندەي، قۇيقا تامىرى شىقىر ەتتى»؛ «اپان كور سياقتى» سىندى پسيحولوگيالىق بايانداۋ جانە بەدەرلەۋمەن: اپاننىڭ تەرەڭ ءارى قاراڭعىلىعى اسسوتسياتسيالانىپ، ءۇش زورلىقشىل ادامنان اپاندا تىعىلىپ وتىرعان اقبىلەكتىڭ قورقىنىشىن جازۋشى سەنىمدى كورسەتكەن. جەر استىنىڭ تار كەڭىستىگى قورقىنىش تۋدىراتىن دەتال رەتىندە (اپان) ءا. كەكىلبايەۆتىڭ «شىڭىراۋ» پوۆەسىنە دە جانە وسى رومانعا دا ءساتتى كىرىستىرىلگەن. ادام بويىنداعى قورقىنىش جالعىز قالعاندا جانە قاراڭعى كەڭىستىكتە - ادەتتەگى كۇيدەن باسقا كۇيگە، جاڭا ورتاعا تاپ بولعاندا العاشقىدا قورقىنىش سەزىمى بوي كوتەرەدى.

ادام بويىنداعى قورقىنىش سەزىمى جالعىز قالعاندا ويانا باستايتىنىن ايتتىق. اۆتور دا بۇل سەزىمدى اقبىلەكتى جالعىز قالدىرۋ شەشىمى ارقىلى كورسەتەدى. اق اسكەرلەر باسقا سوعىسقا اتتانعاندا اقبىلەكتى جاپان دالادا قوستىڭ ىشىندە ءتۇن قاراڭعىسىندا جالعىز قالدىرۋعا ءماجبۇر بولادى. ماتەريالى بەرىك جاسالماعان قوستا اقبىلەكتىڭ قورقىنىش سەزىمدەرى ۇلعايا باستايدى. ورمان جاقتان ازۋلى اڭداردىڭ ەلەسى پايدا بولادى؛ قاراڭداعان ءبىر اڭ ءشوپ سىبدىرلاتىپ، تىمىسكىلەنىپ جۇرگەندەي ەلەستەيدى؛ كوزىنە قوس كورىنەدى؛ وتتى، دوڭگەلەك ەكى كوز كورىنەدى، قاراڭعىلىققا قايتا كوز سالعاندا ەكى كوز تورتەۋ بولادى؛ ءاپ-ساتتە قىزىل كوزدەر كوبەيىپ، قاراڭعى ءتۇن قىزىل كوزگە تولىپ كەتەدى.

اقبىلەك ءتۇن ەمەس، جالىنداعان وتتى، قىزىل كوزدەردىڭ ورتاسىندا قالادى. ەلەستەردىڭ ءبارى قوسىلىپ، ازۋلى قاسقىرعا اينالىپ، ءبىر كەزدە قوستىڭ ىشىندە پايدا بولادى. اقبىلەك قولىنداعى اعاشىمەن ەندى قاسقىرمەن ايقاسادى، ءوزارا قىرعىن ارپالىس باستالادى. الايدا مۇنىڭ ءبارى قورقىنىشتان تۋعان ەلەس ەدى. سونداعى اقبىلەك پەن ەلەس- قاسقىر اراسىنداعى ارپالاستى جىلت ەتكەن نارسە توقتاتادى. بۇل - وت بولادى. اۆتور وسى تۇستا اداممەن قاتار، اڭنىڭ دا قورقىنىشى بولاتىنىن مەڭزەگەندەي. قاسقىر تابيعاتىنان جىلتىراعان وتتان قورقاتىنى بەلگىلى. اۆتور وسى تۇستا ەكى تىرشىلىك يەسىنە قورقىنىش تۋدىراتىن دەرەكتى جانە دەرەكسىز زاتتى ءساتتى، ۇيلەستىرە جانە سالىستىرۋ ارقىلى كورسەتەدى. سوندا ادامدى قاراڭعى كەڭىستىكتە جانە جالعىز قالعاندا قورقىنىش سەزىمى بيلەيدى، ال اڭ(دار) كەرىسىنشە جارىقتان قورقادى. ادامعا تىرشىلىگىندە جارىق جانە وت اسا ماڭىزدى بولسا، اڭدارعا جورتۋعا، جەمتىگىن تابۋعا ءتۇن ىڭعايلى.

اۆتور «وت ءسونىپ قالسا، اقبىلەكتىڭ ءومىرى دە سونەتىن ەدى» دەيدى. وت - ادام ءومىرىنىڭ سيمۆولى ىسپەتتى. وت بار جەردە ادام دا ءومىر سۇرەدى. مۇنداي دۇنيەتانىم تۇركىتىلدەس حالىقتاردىڭ مادەنيەتىندە بايىرعى زامانداردا ورنىققانى بەلگىلى. وت اقبىلەك ءومىرىن قاسقىردان قۇتقارۋمەن قاتار، جان- دۇنيەسىنە نۇر كىرگىزەدى. ايەل ادام قورقىنىشىنان، ودان بولەك اق اسكەرلەردىڭ زورلىعىنان قۇتىلىپ، ەركىندىگىمەن قاۋىشادى. ەركىندىك سەزىمىن ءمولدىر اسپان مەن تابيعات- انا سىيلايدى.

روماندا تاعى ءبىر ەسكەرىلەتىن نارسە، ەگەر اۆتور اقبىلەك ارپالىسقان قاسقىردى ەلەس كەيپىندە شىعارماعا ەندىرمەي، ءتىرى اڭ رەتىندە سۋرەتتەسە، وندا سەنىمسىز شىعار ەدى. ويتكەنى، نازىك، ەركە اقبىلەك قولىنداعى ءبىر اعاشىمەن قاسقىردى جەڭۋى وقىرمانعا شىنايى كورىنبەۋى مۇمكىن.

پسيحولوگيالىق بايانداۋ. روماندا اۆتور وتارشىلدىق، الەۋمەتتىك تەڭسىزدىك تاقىرىپتارىن كوتەرۋدە كەيىپكەرلەر پسيحولوگياسىن سۋرەتتەۋگە ءجىتى نازار اۋدارادى. پسيحولوگيزمنىڭ اناليتيكالىق امالدارى ارقىلى ورىس وفيتسەردىڭ ءوزىن اقبىلەككە زورلىق كورسەتكەن كۇش دەپ قاراماي، ونىڭ ادام رەتىندەگى ىشكى ناپسىلىك تىلەك- قالاۋىن كورسەتۋگە تىرىسادى. اسىرەسە، اقبىلەكتى زورلىقپەن اق اسكەرلەر وزدەرى جاسىرىنىپ جاتقان جەرگە اكەلگەندە ءۇش ورىستىڭ ءبىرى - اقبىلەككە ەرەكشە قۇمارتقان قارا مۇرت اسكەرگە قاتىستى «كوپ كۇلىپ جاتقاندا بىرەۋ سازارىپ وتىرسا، ونىڭ جانى جۇمباق قوي» دەپ باياندالادى.

وسى «جۇمباقتىق» اقبىلەكتىڭ دە نازارىن اۋدارتادى. قارا مۇرت ورىس اقبىلەكتى قالعان زورلىقشىل سەرىكتەستەرىنەن قۇتقارادى. دەمەك، اۆتور كەز كەلگەن ادامنىڭ بويىنداعى ماحاببات پەن جاناشىرلىق سەزىمى ۇلتىنا قاراپ بولىنبەيتىن قاسيەتىن مەڭزەيدى. التى ورىستىڭ ىشىندە قارا مۇرت اسكەردىڭ اقبىلەككە ماحابباتى ويانادى. قۇشقىسى كەلگەن قارا مۇرت اسكەردىڭ الدىندا اقبىلەك قارسىلىق كورسەتپەي، قالاۋىن ۇنسىزدىگىمەن بىلدىرەدى.

الايدا باستاپقىدا قارا مۇرت اسكەردىڭ اقبىلەككە دەگەن ماحابباتى مەن جاناشىرلىعى شىنايى كورىنگەندەي بولعانىمەن، كەيىننەن ونىڭ قۇمارلىق، وزىمشىلدىك پەن قىزعانىشتان تۋعان سەزىم ەكەنى بايقالىپ قالادى. ويتكەنى اق اسكەرلەر سوعىسۋعا اتتاناردا قارا مۇرت اسكەر اقبىلەكتە وزىنەن كەيىن باسقا ەر ادامعا قيماي، اتىپ ءولتىرىپ كەتۋگە بەل بايلايدى. اقبىلەك جانتالاسا ءتىرى قالدىرۋىن وتىنگەنى ءۇشىن ءتىرى قالادى.

پەرسونوسفەرا جانە وزىمشىلدىك پەن قىزعانىشتان تۋعان جابايى سەزىم. «اقبىلەك» رومانىندا ايەلزاتىنىڭ ىشىندە اقبىلەكتەن باسقا، مۇقاشتىڭ ايەلى رەتىندە كەسكىندەلگەن التىناي - كەدەي تاپتان شىققان وجەت، وتباسىنا قامقور، ەڭبەكقور، ومىرسۇيگىش، سەرگەك ايەل. بۇل وبراز ارقىلى رومانعا سوتسياليستىك رەاليزم ءادىسىنىڭ دە اسەرى بولعانىن بايقايمىز. مۇقاش تا باي تاپتىڭ مالىن باققان، كەيىننەن ورىس ءتىلىن ۇيرەنىپ، پاروحودتا جۇمىس ىستەپ، ءوزىن جەتىلدىرگەن جانە بايلارعا قارسى كۇرەسكە شىققان كەڭەس وداعىنىڭ تيپتىك كەيىپكەرى.

جازۋشى اقبىلەكتىڭ اعاسىنا وشتەسىپ، قارىنداسىن ورىستارعا ۇستاپ بەرگەن ساتقىندىعىن مۇقاشقا ىشتەي مويىنداتىپ، وكىنەتىن ءساتىن دە اڭگىمەلەيدى. ءبىراق مۇقاش باي وتباسىنا وشتىگىن جەڭە الماي، ساتقىندىعىن تىيۋعا كۇش- جىگەرى جەتپەيدى. مۇقاش وبرازى ارقىلى اۆتور سول كەزەڭدەگى قازاق قوعامىنداعى ءوزارا ساتقىندىقتىڭ ۇلعايۋىن، اسىرەسە، بايلاردى ۇستاپ بەرۋ ساياساتى بەلەڭ العانىن كورسەتەدى.

جازۋشى اقبىلەك وبرازىن پسيحولوگيزم ادىستەرىمەن كەسكىندەۋ ارقىلى مادەنيەتتەر اراسىنداعى الشاقتىقتى نەمەسە ەرەكشەلىكتى كورسەتتى. ەر مەن ايەل اراسىنداعى سەزىم ارەكەتتەرىنىڭ ارتۇرلىلىگى: مىسالى، قارا مۇرت ورىستىڭ ايەل ادام ءتانىن قۇشۋ ارەكەتى (بالتىرىنان ءسۇيۋى، ت. ب. ) اقبىلەككە وعاش كورىنەدى. بۇل ⅩⅩ عاسىر باسىنداعى ايەل ادامنىڭ ۇلتتىق قابىلداۋ ەرەكشەلىگىن كورسەتەدى.

الايدا قارا مۇرت اسكەردىڭ تاسقىنداعان قۇمارلىق سەزىمى ارىقاراي شىنايى جاناشىرلىققا، اقبىلەكتى ءوز ەركىمەن بوساتۋ تۋرالى شەشىمگە ۇلاسپايدى. جوعارىدا ايتقانىمىزداي، قارا مۇرت ورىستىڭ قۇمارلىعى ماحاببات ەمەس، قاسىنداعى سەرىكتەستەرىنەن قىزعانىش پەن وزىمشىلدىكتەن تۋعان قۇمارلىق بولاتىن. اقبىلەك اسكەرلەر باسقا سوعىسقا كەتەتىندىكتەن عانا امالسىز جاپان دالانىڭ قاراڭعى تۇنىندە جالعىز قالۋعا ءماجبۇر بولادى.

سونىمەن قاتار، اقبىلەكتى اق اسكەرلەر ۇرلاپ اكەتكەننەن كەيىن قىزدىڭ جاعدايىن، ەسىمىن اۋىلداستارى، ونىڭ ىشىندە تۋىس- تۋعانى، كورشىلەرى اۋىزعا الۋدىڭ ءوزىن نامىس كورەدى. ويتكەنى، ولاردىڭ ويىنشا اقبىلەك ايەلدىك ابىرويىنان، نامىسىنان ايىرىلدى. بۇل تۇستا قورعانسىز، قۇقىعى تاپتالعان، كۇشتەردىڭ باسىمدىعىن كورگەن جانە ۇرلانعان ايەل ەكەنى ەسكە الىنبايدى. باستاپقىدا اقبىلەكتى اكەسى مامىرباي ءۇنسىز ءمۇجىلىپ، ۋايىمداعانداي كورىنگەنىمەن، قىزى ورىستان بالا تۋعاندا ودان تەرىس اينالادى.

«اقبىلەك» رومانىنىڭ الەم ادەبيەتىندە گي دە موپاسساننىڭ «تومپىش» پوۆەسىمەن دە ۇندەسەتىن تۇستارىن بايقاۋعا بولادى. تومپىش باسقا قالاعا اتتانىپ بارا جاتقاندا سەرىكتەرى ونىڭ جەزوكشەلىگىن ءسوز ەتكەنىمەن، ازىق- تۇلىگىن جەۋدەن باس تارتپاعان ەدى. ياعني، مۇندا اقبىلەك پەن تومپىش نامىسى تاپتالعانى ءۇشىن ورتاسىنىڭ اڭگىمەسىنە اينالادى.

وقىرمان ەسىندە قالاتىن كەيىپكەرلەر: اقبىلەك، مامىرباي، بەكبولات جانە مۇقاش دەپ ەسەپتەۋگە بولادى.

روماننىڭ ءبىرىنشى بولىمىندە اقبىلەك، بەكبولات، دۋانا، وفيتسەر، مامىرباي، مۇقاش وبرازدارى بەدەرلەنسە، ەكىنشى بولىمدە ىقاڭ، تىپاڭ، جىلتىر، دوعا، جورعابەك، بالتاش سىندى كەيىپكەرلەر ارقىلى ⅩⅩ عاسىردىڭ جيىرماسىنشى جىلدارىنداعى بىرلىگى ءالسىز، ءوزىمشىل، قىزمەتقۇمار، ساتقىندىق، پرولەتاريات، اسىرا سىلتەۋ ساياساتى ارقىلى بايلاردى توناۋ، ساياساتتان قورقاتىن، ءبىر-ءبىرىن ۇستاپ بەرەتىن قوعامنىڭ بەينەسىن بەرەدى.

ءتىپتى، «اقبىلەك» رومانىن سول قوعامنىڭ ءارتۇرلى اقپاراتى تاڭبالانعان، ەنگەن ەنسيكلوپەديا دەپ ساناۋعا بولادى. ءارتۇرلى كوزقاراستاعى (كەرتارتپا (تىپاڭ)، جاڭاشىل (بالتاش، اقبىلەك، ت. ب. )، پىكىرىن جاسىرىن ۇستايتىن (تولەگەن)، ورىسشا وقىپ ءوز مادەنيەتىنەن جىراقتاپ قالعان ماڭگۇرت (ىقاڭ)، تولىققاندى كوممۋنيست (اقبالا، بالتاش)، ت. ب. ) كەيىپكەرلەردى مۇسىندەۋ ارقىلى جۇسىپبەك ادەبيەتتە شەبەر جازۋشى رەتىندە تانىلدى. روماندى وقىپ وتىرىپ، جۇسىپبەك ⅩⅩ عاسىر باسىنداعى قازاق ادەبيەتىن وسى شىعارماسى ارقىلى قايت جاڭعىرتقان بىردەن ءبىر قالامگەر دەپ باعالادىق. اۆتور قوعامنىڭ مۇنداي سيپاتىن وقىرمانعا سەنىمدى جانە شىنايى جەتكىزۋ ءۇشىن بەكبولاتقا اتالعان كەيىپكەرلەردىڭ ماسەلەلەردى تالقىلاۋىن بولمە سىرتىنان تىڭداتادى دا، ءۇشىنشى جاقتان باياندايدى. بۇل دەتال شىن مانىندە وقىرمان سەنىمىن كۇشەيتەدى.

روماننىڭ ءۇشىنشى بولىمىندە اقبىلەك سىندى اكەسى مامىرباي دا جالعىزدىقتى سەزىنە باستايدى. اقبىلەكتىڭ بويىندا قارا مۇرتتى ورىستىڭ قولىنا تۇسكەننەن كەيىن ەر ادامعا دەگەن تارتىلىس كۇشەيەدى. سول تارتىلىس بۇرىنعى جىگىتى بەكبولاتپەن كەزدەسۋىنە تۇرتكى بولادى. ال مامىرباي ەكىنشى ايەل الاتىنى تۋرالى اڭگىمە قوزعالعاننان كەيىن اتىشۋلى وقيعا وتكەننەن بەرى سويلەسپەي جۇرگەن قىزى اقبىلەكپەن اڭگىمەلەسە باستايدى.

مۇندا ونىڭ اقبىلەكپەن سويلەسە باستاۋىنا قىزىنا دەگەن كەشىرىمى ەمەس، جالعىزدىق پروبلەماسىن شەشۋگە جاسالىپ جاتقان العاشقى قادامدار سەبەپ بولادى. دەمەك، جازۋشىنىڭ ويىنشا، ادامنىڭ ەكىنشى جارتىسى تابىلعاندا باقىتتى ساتتەردى باستان وتكىزەدى. اقبىلەك بەكبولاتپەن بىرگە بولاتىنى جانە اكەسى مامىرباي ەكىنشى ايەلمەن باس قوساتىنى تۋرالى شەشىمدەر ولاردىڭ ومىرىنە جاڭا ءمان كىرگىزەدى. مۇنى روماننىڭ ءتورتىنشى بولىمىندە كاميلا مەن اقبىلەكتىڭ ديالوگى ارقىلى «تىرشىلىكتىڭ ءسانى دە قۇمارلىقتا» دەگەن كوزقاراسىمەن دە بايقاتادى.

«اقبىلەك» رومانىنداعى وتارشىلدىق كورىنىسى جانە سيمۆوليكا

بۇل روماننان وتارشىلدىقتىڭ كورىنىسى دە ايقىن بايقالادى. قازاق جەرىن وتارلاۋدىڭ بىرنەشە كەزەڭدەرىندە حالىق كوپتەگەن زاردابىن تارتتى. سونىڭ ءبىرى - حالىقتىڭ ءوز قۇقىعىن قورعاي الماۋى. اسىرەسە، ايەلدەر زورلىقتىڭ قۇربانىنا اينالعان وقيعالار تاريحي قازاق رومانىنىڭ وقيعاسىنا اينالدى. مىسالى، بەكسۇلتان نۇرجەكە ۇلىنىڭ «ءاي، دۇنيە-اي!» رومانىندا قازاق ايەلىنىڭ ءوزى جانە ۇرپاعى دا زورلىقتىڭ قۇربانىنا اينالعانى باياندالعان. بۇل رومانداعى سيمۆوليكانىڭ ءبىرى - اقبىلەكتىڭ ءوزىنىڭ نامىسىن تاپتاعان، وتارلىق جاساعان ەل وكىلىنىڭ ۇرپاعىن ءوربىتۋى. بوسانعاندا اقبىلەك ءوز بالاسىنان باس تارتقانىمەن، اۆتور ونى ءتىرى قالدىرۋعا شەشىم شىعارادى. مۇندا اۆتور استارلاپ جەتكىزگىسى كەلگەن ءىرى ءمان-مازمۇن جاتىر.

«اقبىلەك» رومانىندا بايدىڭ ەركە قىزى - ەركىندىكتىڭ سيمۆولى اقبىلەك وتارشىلدىق ساياساتتىڭ قۇربانىنا اينالدى، ياعني زورلاندى. قىزىن زورلىقتان قورعاعان اناسى دا قۇربان بولدى. ەكى ايەل زورلىققا قارسى نامىسىن قورعاۋ ءۇشىن كۇرەستى. ءبىراق ەكەۋى دە جەڭىلدى. تاريحىمىزدا ايەل قاۋىمى قورعانسىز توپقا اينالدى. بۇل جاعداي روماندا اقبىلەككە عاشىق بەكبولاتتىڭ ءوزىن ءبىرىنشى جاقتان پورترەتتەگەننەن كەيىنگى سوزىمەن بەرىلەدى.

«ەسىل جارىم، ەكى كوزىڭ جاۋدىراپ، ورىسقا قور بوپ كەتتىڭ-اۋ! جۇرتىم-اۋ، مەندە نە جازىق بار؟ كەۋدەدە شىبىندارىڭ بولسا، نەگە قيمىلدامايسىڭدار؟» دەگەن جالپى جۇرتقا قاراتا ايتىلعان ارناۋى ارقىلى جەتكىزىلگەن. ناقتىراق ايتقاندا، اقبىلەك پاتشالىق رەسەي قۇلاعاننان كەيىن قىزىل اسكەردەن قاشىپ، قازاق دالاسىندا - التايدا تىعىلىپ جۇرگەن اق اسكەرلەردىڭ قولىنا تۇسەدى.

وتارشىلدىق كورىنىسىن اۆتور اقبىلەكتىڭ مونولوگى ارقىلى دا بەرەدى. اق اسكەرلەردەن قۇتىلىپ، ءوز ەلىمەن - اۋىلىمەن قاۋىشۋعا اسىعىپ كەلە جاتقاندا وزەن بويىنداعى بۇرىنعى اۋىلداردىڭ باسقا جاققا قونىس اۋدارعانىن بايقايدى.

«مىناۋ - وزەن. وزەن بويىنداعى ەل قايدا؟ ...ويباي-اۋ، جاقىن جەردەگى ەل شاتتاعى ورىستاردان بوسىپ كەتكەن ەكەن عوي. ماڭايدى جىن ۇرعانداي قىلدى عوي! مال- جانىندا بيلىك قالدى ما؟.. تالاي قىزى مەن سياقتى سورى قاينادى عوي. ...ورىس شىركىن ادامدى ايامايدى ەكەن عوي». جازۋشى سول قورلىقتاردى باسىنان وتكىزگەن، كوزبەن كورگەن كەيىپكەرى اقبىلەك ارقىلى جەتكىزەدى. قايتاردا جول بويى قىبىرلاعان، تىقىر ەتكەن دىبىستىڭ ءبارى اقبىلەككە اق اسكەر بولىپ ەلەستەيدى. ادام نەدەن قورىقسا، سول نارسە جالعىز قالعاندا قورقىنىش تۋدىراتىن ەلەسكە اينالاتىنى بەلگىلى ەكەن. اقبىلەككە ەلەستەگەن اڭدار مەن اق اسكەر ەدى. اۆتور اقبىلەگى مونولوگىنا «ورىس بولسا، ءبارىبىر قۇتىلا المايسىڭ، جان- جاعىم جالتاڭ، نەدە بولسا كورەيىن» دەپ، انتەك وتىرعان سوڭ ەپتەپ كوتەرىلىپ سىعالادى» دەگەن سويلەم ەندىرەدى. بۇل تەك سول كەزدەگى جاعدايدى عانا ەمەس، جالپى تاريحتى مەڭزەگەن مالىمدەمە بولۋى مۇمكىن. بۇتانىڭ اراسىنان شوشاڭ ەتكەن نارسە كەڭ دالادا جۇرگەن دۋانا بولاتىن.

قۇس پەن دۋانادا ءارقاشان ەركىندىك بار. ويتكەنى، ىسكەندىر دۋانا وسكەمەن، بۋراباي، سەمەي اتىرابىن جالاڭ اياق، ەركىن شارلاعان.

«ىسكەندىردە ءۇي جوق. كەز كەلگەن ءۇي - وعان ءۇي. تاۋ- تاس، ساي- سالا، ەسكى مولا - ءبارى وعان ءۇي. وندا ەل دە جوق. ونىڭ ەلى - ءدۇيىم قازاق» . دۋانانىڭ ەركىندىگى ارقىلى كەڭ دالاعا قونىس تەپكەن قازاقتىڭ كەز كەلگەن ادامعا جاناشىر مىنەزىن مەڭزەيدى. روماندا ەڭ اسەرلى بەدەرلەنگەن كەيىپكەر - دۋانا. جوعارىدا ايتقانىمىزداي دۋانا وبرازى - جاعىمدى ماعىناداعى ەركىندىكتىڭ، ادىلەتتىلىكتىڭ، قاناعاتشىلدىقتىڭ سيمۆولى. بولاشاعىن ويلاپ، ۋايىمعا باتپايتىن، جەكە قۇلقى ءۇشىن اينالاسىنا زارار بەرمەيتىن، دۇنيە جيناۋ قايعىسىنا بەرىلمەيتىن، بارعا قاناعات ەتەتىن كەيىپكەر. دۋانا ءاربىر ادامدى ادام بولعانى ءۇشىن قۇرمەتتەيدى جانە بالالاردى قاتتىراق جاقسى كورەدى. دۋانانىڭ اتپەن جارىسقان كەزدەرى دە بولعان. وعان ءارقاشان «قۇداي قۋات بەرەدى».

دۋانا - قوعام نازار اۋدارمايتىن، ونى ادام رەتىندە بىلۋگە، تۇسىنۋگە تىرىسپايتىن كەيىپكەر. بۇل قوعام(دا) نان قورعانسىز دا، ءالسىز دە، الاستالعان دا ادام ەمەس، ەڭ باستىسى، وزىنە ەركىندىك بەرگەن ادام. «ەل تەك ونى: «دۋانا، دۋانا» دەيدى، «ءبىر الۋان ادام» دەيدى». ءبىراق نامىسى بۇلىنگەنى ءۇشىن ءوز ورتاسى اۋىزعا الۋعا قيمايتىن اقبىلەككە دۋانا عانا كەڭ قۇشاعىن اشادى. دۋانا وبرازىنان رومانتيزم سارىندارىن دا بايقامىز. ۆ. گيۋگونىڭ جان ۆالجان ەسىمدى كەيىپكەرىندەي دۋانا وبرازى دا رومانتيكالىق سارىنمەن سۋرەتتەلگەن. اق اسكەردىڭ قولىنان قازا تاپقان اقبىلەكتىڭ اناسىنىڭ ورنىن سول ساتتە دۋانا الماستىرادى.

ەكىنشى دەڭگەيدەگى ءماتىن. اۆتور رومان ماتىنىنە ەكىنشى دەڭگەيدەگى تاعى ءبىر ءماتىن ەندىرەدى. بۇل - تەڭەۋ، ياعني، اقبىلەك اق اسكەرلەردەن قالاي قورلىق كورسە، تورعاي دا جىلاننىڭ جەمتىگىنە اينالۋعا شاق قالعان قالاتىن ءسات ەدى. اقبىلەك اۋىلىمەن قاۋىشۋعا كەلە جاتىپ، جول بويىندا شىرىلداپ تۇرعان تورعايدى جىلاندى ءولتىرۋ ارقىلى قۇتقارادى. قۇس - قارا كۇشتىڭ الدىندا ءالسىز بولعانىمەن، اسپاندى ەركىن شارلايتىن جاراتىلىس ءارى ەركىندىكتىڭ سيمۆولى. بۇل سيمۆول كوپ شىعارمادا پوەتيكالىق قىزمەت اتقارادى. مىسالى، س. سەيفۋلليننىڭ «كوكشەتاۋ» پوەماسىندا جاۋ قولىنا تۇسكەن قالماق قىزى وتكەن تاعدىرىن وسىنداي ادىسپەن مەڭزەگەن بولاتىن.

قورىتا كەلگەندە، «اقبىلەك» رومانى ⅩⅩ عاسىردىڭ 20-30 -جىلدارىنداعى قازاق قوعامىنداعى الەۋمەتتىك، مادەني جانە ساياسي قالىپتاسۋلاردى شىنايى كورسەتۋدە ءارتۇرلى سيمۆولدار مەن پسيحولوگيزم امالدارى شەبەرلىكپەن قولدانىلعان ءارى كەيىپكەرلەرىنىڭ ءبىر بولىگى قازاق ادەبيەتىندە ينۆاريانت وبرازدارعا اينالعان تۋىندى دەپ ەسەپتەيمىز. بۇل رومان قازاق ادەبيەتىن رەنەسسانس كەزەڭىنە جەتكىزگەن شىعارما دەپ باعالاساق ارتىقتىق ەتپەيدى.

اينۇر احمەتوۆا

adebiportal.kz