ءامىر تەمىر قازاق ناسيحاتتايتىن تۇلعا ما؟

استانا. قازاقپارات- وسىدان ءبىراز بۇرىن ارىستان باپتاعى ءبىر مەشىتكە ءامىر تەمىردىڭ اتىن بەرۋ تۋرالى ۇسىنىس ايتىلدى. قازاققا ەش قاتىسى جوق تۇلعانى ناسيحاتتاۋدىڭ قاجەتى بار ما؟ اقساق تەمىر قازاق ناسيحاتتايتىن تۇلعا ما؟

ول قازاق دالاسىندا بوي كوتەرگەن التىن وردا حاندىعىن قيراتىپ، رەسەيدى وردانىڭ بوداندىعىنان قۇتقارعان. «قىزىل كرەست» جورىعىنا توسقاۋىل بولعان تۇرىك ءامىرشىسى ءيىلدىرىم بايازيتتى دە تۇتقىنداپ، سولايشا ەۋروپا جۇرتشىلىعىنىڭ الدىندا «حريستيان الەمىنىڭ قۇتقارۋشىسى» رەتىندە تانىلدى. دەمەك، ونىڭ تۇرىك جۇرتىنا تيگىزگەن زاردابى دا بار عوي...

- قازاققا تيگىزگەن پايداسى قانداي؟

وقىرماننىڭ بۇل ساۋالىنا تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور زاردىحان قينايات ۇلى جاۋاپ بەرەدى:

1. تۇركىستان جەرى العاشقىدا اق وردانىڭ بيلىگىندە بولعان. وردا كۇيرەگەن سوڭ، قالا ءامىر تەمىردىڭ قول استىنا وتكەن. قازاققا بۇل اتا قونىسى قاسىم حاننىڭ تۇسىندا قايتتى. ياعني ارىستان باپ تۇرعان جەر ەجەلدەن-اق قازاقتىڭ اتامەكەنى سانالادى. ال ول جاقتاعى مەشىتكە ءامىر تەمىردىڭ اتىن بەرۋ تاريحپەن اقتالمايدى. ونىڭ ۇستىنە، مەن مۇنى قاجەتسىز دەپ ەسەپتەيمىن. ويتكەنى ءامىر تەمىر ازات ەتۋشى ەمەس، جاۋلاپ الۋشى. ول قازاق ناسيحاتتايتىن تۇلعا ەمەس.

ارينە، ونى ناسيحاتتاعىسى كەلەتىن ادامدار بار. ءبىراق ولار تاريحتى بىلمەگەندىكتەن، ءامىرشىنىڭ ابىروي-اتاعىنا جىعىلىپ، قاتەلەسىپ جاتادى. ءتىپتى ونى قازاققا جاقىنداتىپ، ءوزىنىڭ اتا-باباسى سانايتىندار دا جوق ەمەس. شىنتۋايتىندا، مۇنىڭ بارلىعى سىن كوتەرمەيتىن دۇنيەلەر. ءامىر تەمىردىڭ قازاققا ەش جاقىندىعى جوق. اقساق تەمىردىڭ ارعى تەگى موڭعول. ارعى اتاسى - موڭعولدىڭ بارلاس تايپاسىنان شىققان شىڭعىسحان اسكەرىنىڭ ءجۇزباسى. ياعني ءامىر تەمىر كوپ اسكەرمەن بىرگە وزبەكستاننىڭ قارشي دەگەن جەرىنە كەلىپ قونىستانعان ءجۇزباسىنىڭ ۇرپاعى.

تۋعان جانە وسكەن جەرى ماۋرەنناحر بولعاندىقتان، ونىڭ وزبەكتەردىڭ تاريحىندا الار ورنى ەرەكشە. ال قازاق جەرىندەگى مەكەمەلەرگە ءامىر تەمىردىڭ ەسىمىن بەرىپ، اسىرە ناسيحاتتاۋدىڭ قاجەتتىلىگى جوق سەكىلدى. ويتكەنى ونىڭ بىزگە نە تاريحي، نە ەتنوگەنەتيكالىق بايلانىسى جوق.

2. ءامىر تەمىر تۇركى الەمىنە، ورتالىق ازيا ەلدەرىنە، اسىرەسە، قازاق مەملەكەتىنە ۇلكەن قيامەت جاساعان ادام دەپ ويلايمىن. ول سەربيا، بولگاريا سىندى ەۋروپانىڭ ءبىرقاتار ەلدەرىنە بيلىك جۇرگىزگەن ايگىلى تۇرىكتىڭ بايازيت سۇلتانىن 1402- جىلى انكارا تۇبىندە بولعان شايقاستا تۇتقىنعا العان. مىقتىلىعىمەن تانىلعان تۇرىك ءامىرشىسىن جۇرت «جاي وعىنداي زىمىراعان ءبىرىنشى بايازيت سۇلتان» دەپ اتاپ كەتكەن. ال كوكجاشىكتە كۇندە كورسەتىلىپ جۇرگەن مەيىربان سۇلەيمەن - سۇلتان بايازيتتىڭ شوبەرەسى. ءيىلدىرىم بايازيتتىڭ ءوزى دە، ۇرپاعى دا - تۇرىكتەردى بيىك دەڭگەيگە كوتەرىپ، ولاردىڭ مىقتى ەل بولىپ قالىپتاسۋىنا نەگىز بولعان ادامدار.

ءامىر تەمىر تۇرىك سۇلتانىن تۇتقىنداعان سوڭ، وزىمەن بىرگە سامارقانعا اكەلگەن. بايازيت سول جەردە قاپادان ولگەن. مىقتى بيلەۋشىسىنەن ايىرىلعان تۇرىكتەر ناتيجەسىندە السىرەپ، حريستياندىقتار كۇش جيناپ، تۇرىك الەمىنە ەركىن ەنە باستادى.

ءامىر تەمىر قازاقتاردىڭ العاشقى مەملەكەتى بولعان اق وردانى قيراتتى. ەڭسەلى مىقتى مەملەكەتتىڭ ءبىرى، سوناۋ رەسەي جەرلەرىنە بيلىك جۇرگىزگەن التىن وردانى دا تاس-تالقان ەتتى. ونىڭ استاناسى - ساراي-بەركەنى دە جەرمەن جەكسەن ەتىپ، جوق قىلىپ جىبەرگەن. مادەنيەتى ىلگەرى دامىعان، قازاق دالاسىندا بوي كوتەرگەن وسىنداي ۇلكەن مەملەكەتتەردىڭ شاڭىراعىن شايقالتتى. سولايشا ورىستاردى التىن وردانىڭ بودانىنان قۇتقارىپ، ولاردىڭ كەيىن وتارلاۋشى ەل رەتىندە قازاق دالاسىنا باسىپ كىرۋىنە جاعداي جاساپ بەردى. بۇل شايقاستان قايتىپ كەلە جاتىپ، اق وردانىڭ ورتالىعى - سىعاناقتى جەرمەن جەكسەن ەتكەن. ءتىپتى وندا جاتقان حانداردىڭ بەيىتىن دە توڭكەرىپ تاستاعان بولاتىن. جوشى ۇلىسىنىڭ ەكى قاناتى التىن وردا مەن اق وردانىڭ كۇيرەۋىنە نەگىز بولعان - اقساق تەمىر.

ول ەۋروپانىڭ وتارلاۋىنا قارسى تۇرعان تۇرىكتەردى، سلاۆياندىقتارعا توسقاۋىل بولعان التىن وردانى وسىلايشا السىرەتتى. ناتيجەسىندە ازيا ءبىر جاعىنان ەۋروپانىڭ، ءبىر جاعىنان سلاۆيانداردىڭ قول استىندا قالىپ قويدى. ءتىپتى، ءامىر تەمىردىڭ ءوزىنىڭ ەلى دە ورىستاردىڭ وتارىنا ءوتتى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ول ەۋروپالىقتاردىڭ وتارلاۋشى ەل بولىپ قالىپتاسۋىنا جاعداي جاساپ بەردى.

3. جالپى، اقساق تەمىردىڭ تاريحتا الار ورنىن جوققا شىعارۋعا بولمايدى. ول - شەبەر اسكەري قولباسشى رەتىندە الەم جۇرتشىلىعىنا تانىلعان تۇلعا. سوناۋ ءۇندىستان جەرىن، كاۆكاز، يران، يراك سىندى ەلدەردى جاۋلاپ الىپ، ءوزىنىڭ ءامىرىن جۇرگىزگەن مىقتى بيلەۋشى. ءامىر تەمىر دۇنيەنى ءدۇر سىلكىندىرگەن شىڭعىسحاننىڭ جەتىستىگىن قايتالاعىسى كەلگەن. الايدا 1405- جىلى وتىراردا قىتاي ەلىنە جورىققا شىعۋعا دايىندالىپ جاتقانىندا اۋرۋدان قايتىس بولدى.

ونىڭ جاقسى قاسيەتىنىڭ ءبىرى رەتىندە ءار ەلدەن مىقتى شەبەرلەردى شاقىرتىپ، ۇلكەن عيماراتتار سالعىزۋىن اتاپ ءوتۋ كەرەك. ونىڭ زامانىندا حيۋا، بۇقارا، سامارقان سىندى قالالاردا كەرەمەت سارايلار مەن مەشىتتەر بوي كوتەردى. قازاق جەرىندە تۇرعىزىلعان تۇركىستانداعى كەسەنە دە تىكەلەي اقساق تەمىردىڭ تاپسىرىسىمەن سالىندى.

ول التىن وردادان قايتقان جولىندا تۇركىستان جەرىنە، ياعني ياسسى قالاسىنا ات باسىن تىرەگەن. سوندا قوجا احمەت ياسساۋيدىڭ كىشكەنتاي كەسەنەسىن كورىپ، ورنىنا ۇلكەن ءدىني كەشەن سالۋعا بۇيرىق بەرگەن. الايدا كەسەنەنىڭ قۇرىلىسى ول كەتكەن سوڭ ءبىراز جىلداردان كەيىن ءبىراق قولعا الىنعان. ХV عاسىر باسىندا بۇل كەسەنە اقساق تەمىردىڭ ۇلى ۇلىقبەكتەن تۋعان قىز - ءرابيا سۇلتان-حانىمعا سىيعا بەرىلگەن. ول كەزدە تۇركىستان جەرى كوشپەندى وزبەك مەملەكەتىنىڭ قول استىندا ەدى. بۇل جەر قازاقتارعا قايتقان سوڭ قوجا احمەت ياسساۋي كەسەنەسىنىڭ ءبىر قابىرعاسى اقسارايدا حاندارىمىز بيلىك جۇرگىزەتىن بولعان. ال ەسىم حان كەزەڭىنەن باستاپ، ول جەرگە حاندار جەرلەنە باستادى. قوجا احمەت ياسساۋي كەسەنەسىنىڭ ماڭىندا قازاقتىڭ بىرنەشە حاندارىنىڭ كەسەنەسى بار.

دايىنداعان ءسابينا زاكىرجان قىزى

«ايقىن» گازەتى. 2012