پوستمودەرنيستەر مايدانى

استانا. قازاقپارات- توقسانىنشى جىلدار شاماسىندا باستالعان پوستمودەرنيستەر دۇرمەگى ادەبيەتىمىزدە قانداي ايتىس-تارتىستار تۋدىرعانىن ءالى ۇمىتا قويعامىز جوق.

بۇگىنگى كۇنى ونداي قوزعالىس بولماعانداي جىم-جىرت قويا سالعانىمىز باسقانى قويىپ، ادەبيەت تاريحى ءۇشىن دە وبال. قايتكەنمەن دە ولار اقىن-جازۋشىلاردىڭ ورتاسىندا عانا ەمەس، قالىڭ وقىرمان اراسىندا دا تالقىعا تۇسكەنىن كوزىمىز كوردى ەمەس پە. ولارعا ءارتۇرلى ساياسي ۇستانىمدا بولعانىمەن، وزدەرىن جاڭا كوزقاراستاعى ادامدار سانايتىن جەكەلەگەن تۇلعالار دا قىزىعۋشىلىق تانىتقانىن ىشتەي ءبىلىپ تە جۇردىك.

سوتسرەاليزم تۇسىندا قالىپتاسقان، ءبىراق ۇلتتىق بولمىسىن جوعالتپاعان ءداستۇرلى ادەبيەتتىڭ كۇنى بىتكەندەي ورەكپىگەنىمىز دە ەسىمىزدە. ولار ءداستۇرلى ادەبيەتىمىزدىڭ مۇحتار ماعاۋين، اسقار سۇلەيمەنوۆ، سايىن مۇراتبەكوۆ سىندى تالانتتى وكىلدەرىن قالقان ەتىپ ۇستادى.

زەينوللا سەرىكقاليەۆ، اۋەزحان قودار، ءاليا بوپەجانوۆا، تالاسبەك اسەمقۇلوۆ سەكىلدى قولداۋشىلارىنا ارقا سۇيەدى. «ەندىگى ادەبيەتتى ءبىز جاسايمىز» دەگەن ەكپىندەرى دە بەت قاراتپاي تۇردى. ەگەر دۋلات يسابەكوۆ پەن روزا مۇقانوۆا بولماعاندا، ۇلتتىق بولمىستاعى بۇكىل اقىن-جازۋشىلاردى سولاردىڭ اياعىنا جىعىپ بەرۋشىلەر تابىلماي قالماس تا ەدى.

ءبىراق وسىنىڭ ءبارى ديدار امانتاي دەگەن ءبىر عانا جازۋشىنىڭ اتىنا تەلىنگەندىكتەن اياعى جەكە ادامنىڭ مۇددەسىنە ۇلاسىپ كەتكەندەي كورىندى دە، قازاق ادەبيەتىندەگى العاشقى پوستمودەرنيستىك قوزعالىس جەڭىلىسكە ۇشىرادى. وسىعان بايلانىستى ديدار امانتايدان «كىم جەڭدى؟» دەپ سۇراعان ەدىك.

جاستىق ءورتى باسىلعان جازۋشى: «ادەبيەت جەڭدى» دەپ ەكىۇشتى جاۋاپ بەردى. شىنىندا دا وسى از ۋاقىت ادەبيەتىمىزگە ءبىراز جاڭالىق اكەلىپتى. ءبىراز جاڭاشىل شىعارمالار جارىق كورىپ تە ۇلگەرىپتى. سونىڭ ىشىندە اسىلبەك ىقساننىڭ «قۇمىرسقا»، «شاۋىشكە شاعىلىسقان كۇن ساۋلەسى» اتتى حيكاياتتارى مەن اڭگىمەلەر توپتاماسى بار. بۇلايشا بولە-جارىپ ايتىپ وتىرعان سەبەبىمىز، پوستمودەرنيزم ەلەمەنتتەرى وسى تۋىندىلاردان دا ايقىن كورىنىس تاپقان. الايدا مەرزىمدى باسىلىمداردا باسىلعانىمەن، ءالى كۇنگە دەيىن كىتاپ بولىپ شىققان جوق.

ونىڭ «اۆتوبۋس» اتتى اڭگىمەسىندەگى «ۇرپىلەرى قىزارعان ەمشەكتەرى جەر سىزعان كوك قانشىق شەرمەڭ- شەرمەڭ ەتەدى» دەگەندەي توسىن جازۋ ماشىعى نەگە نازارىمىزدى اۋدارماعانى دا تۇسىنىكسىز. ەڭ قىزىعى، الگى قانشىق ءيتتىڭ اۆتوبۋستاعى ءتامام جۇرتتىڭ كوز الدىندا كوندۋكتور ايەلدىڭ اۋزىنا كىرىپ- شىعىپ جۇرگەنى بولىپ تۇر. جازۋشىنىڭ «اۋزىنا اق ءيت كىرىپ، كوك ءيت شىقتى» دەگەن ءداستۇرلى ءسوز تىركەسىن دامىتقانى ما، الدە كەكەتكەنى مە، ءوزى بىلەدى. سەبەبى «مۇحيت كوندۋكتور ايەلدىڭ اۋزىنا قالاق باس، سىپتىعىرداي اق ءيت كىرىپ، سابالاق ءجۇندى كوك ءيت شىققانىن كوردى» دەپ اسىرەلەپ تە جىبەرىپ وتىر. شىندىعىندا حالىقتىڭ باي ءتىلى قالىپتاسقان ءسوز تىركەستەرىن تولىقتىرۋعا اسا مۇقتاج ەمەس. دەسە دە پوستمودەرنيزم دە، سيۋررەاليزم دە ادامنىڭ ءىشىن عانا قازبايدى، ونىڭ ءسوز بايلىعىنا دا قول سالادى. ءبىراق ايتايىن دەگەنىمىز ول ەمەس.

ءداستۇرلى ادەبيەتىمىزدە جاڭا باعىتتاعى شىعارمالار اندا-ساندا اداسقان قازداي قاڭق ەتە قالاتىن. وتكەن جىلى جاس جازۋشىلاردىڭ «داۋىس» اتتى ورتاق كىتابى شىعىپ، پوستمودەرنيزمدى قايتا جارق ەتكىزدى. سول كەزدە «قازاق ادەبيەتىندە پوستمودەرنيزم قايدان باستالىپ ەدى؟» دەپ ىزدەۋ سالدىق. بىتىك وسكەن شاشى بۋرىل تارتقان جازۋشىمىزدى ونەر اكادەمياسىندا لەكتسيا وقىپ تۇرعان جەرىنەن تاپتىق. ال ونىڭ جالعىز قولداۋشىسى ديدار امانتاي بويىن قۇرساعان سىرقاتىنا قاراماستان، بىزبەن بىرگە وتىرىپ سۇحباتتاسۋعا كەلىسىم بەردى.

- اسىلبەك، كىتابىڭىز وسى ۋاقىتقا دەيىن نەگە شىقپاعان؟ نە كەدەرگى بولدى؟

- ەندى ول وزىمە دە بايلانىستى شىعار. كەڭەس وكىمەتىنىڭ كەزىندە جاڭا شىققان كىتاپتاردى قۋىپ ءجۇرىپ، تاۋىپ وقىدىق قوي. مەن دە سونداي ءۇمىتتىڭ جەتەگىندە ءجۇرىپ قالعان سياقتىمىن. مەرزىمدى باسىلىمداردا جاريالاندى، سودان وقىپ الار دەپ ويلاسام كەرەك. شىنىمەن مىقتى جازۋشى بولسام، ىزدەۋسىز قالمايتىنىما سەنىمدى بولعان دا شىعارمىن.

- جۇرت جابىلا ماقتاپ كەتكەن جوق دەڭىز. ءبىراق ادەبيەتىمىزدىڭ جاڭا باعىتتاعى وكىلدەرى جوعارى باعالاپ جاتتى. مىسالى، زەينوللا سەرىكقاليەۆ پەن ءاليا بوپەجانوۆا وزدەرىنىڭ ماقالالارى مەن سۇحباتتارىندا ءسىزدى قۇبىلىس دەپ اتاعانىن بىلەمىز. تىنىمباي نۇرماعامبەتوۆ، تالاسبەك اسەمقۇلوۆ، ديدار امانتاي، قىسقاسى، ايتا بەرسەك، قولداۋشىلارىڭىز كوپ بولدى. سوعان قاراماستان كىتاپ شىعارماعانىڭىز تاڭداندىرماي قويمايدى.

- مەن نەگىزى تەاتردىڭ ادامىمىن. وقىعان وقۋىم تەاتردىڭ وقۋى بولدى، ونىڭ ىشىندە اكتەرلىكتى وقىدىم، كەيىن رەجيسسەرلىكتىڭ دە تامىرىن باسىپ كوردىم. تەاتردى كوپ زەرتتەدىم، تەاتردىڭ تەورياسىمەن اينالىستىم. قانداي قويىلىمعا قاتىسساق تا، ءماتىننىڭ ىشىنە كەۋلەپ كىرەمىز. سول ماعان ۇلكەن مەكتەپ بولدى. تەاتردىڭ، رەجيسسۋرانىڭ جازۋشى ءۇشىن ءبىر پايداسى، ساحناداعى قويىلىم ەڭ ءبىرىنشى ارەكەتكە قۇرىلادى عوي. رەجيسسەر ساحنادا سيمۆولدارمەن سويلەيدى. كوپ سوزدىلىكتەن قاشىپ، ناقتى ويدى ايتۋ ءۇشىن ارەكەتكە بارادى. وسى ەرەكشەلىك مەنىڭ جازۋىما كوپ كومەكتەستى.

- وسى جاعىنان ءبىر سۇراق قويعىم كەلىپ وتىر. مەن جاڭا قازاق ادەبيەتىندەگى پوستمودەرنيستەر تۋرالى بەكەر ايتقان جوقپىن. ادەبيەتتە دە بۇلىك بولىپ تۇرماسا، قان جاڭارمايدى، ءولى سۋعا اينالادى. ول كەزدە پوستمودەرنيستەردىڭ تۋىن كوتەرىپ جۇرمەسەڭىز دە، ولار وزدەرى ىزدەگەن مىسالدى ءسىزدىڭ شىعارمالارىڭىزدان تاپتى. سىزدىڭشە، پروزاداعى باعىت- باعدارىڭىز قانداي سوندا؟

- ءداستۇرلى ادەبيەتتى بالا كۇنىمىزدەن وقىپ وستىك. وندا دا تالداپ، ەكشەپ وقۋ دەگەن جوق. اۋىلداعى كىتاپحانادا قانداي كىتاپتار بار، ءبارىن تالعاماي وقي بەرەتىنبىز. ءبىر جىلى ەلۋ جەتى كىتاپ وقىپپىن. ول دا جاقسى شىعار، يەنتەرنەت جوق، نەشە ءتۇرلى تەلەارنا جوق. ءبىراق وقىمايتىن ادام، ءبارىبىر وقىمايدى ەكەن.

- بىرەۋ ماعان جاپپار اعامىزدىڭ كىتابى قولىما ءتۇسىپ، سونى وقىپ ءجۇرىپ اقىن بوپ كەتتىم دەپ ەدى. ول كىسى ادەبيەت تاريحىندا اتالا بەرمەيدى. ءبىراق اۋىل بالاسىنىڭ قولىنا تۇسكەنى سول بولعان شىعار.

- مەندە دە سونداي بولدى. بالا كەزدە وقىعان نارسەلەر، ەسەيگەندە ساناڭدا ءوزى قالقىپ شىعادى ەكەن. قازاقتىڭ كەيبىر سوزدەرى، كەيبىر سيۋجەتتەر، ونىڭ ءوزىنىڭ يدەياسى، ءبارى وي- ساناڭدا قايتا تۋعانداي بولادى. وعان جاس كۇنىڭدە ونشا- مۇنشا ءمان بەرمەۋىڭ دە مۇمكىن. سونداي كۇندەردىڭ بىرىندە ديدار امانتايدىڭ پروزالىق شىعارمالارىنا تاپ كەلدىم. «اپىر- اي، وسىلاي جازۋعا دا بولادى ەكەن عوي» دەگەن وي ءتۇستى. بالكىم، ديداردى تاپتىم دەپ، ءوزىمدى تاپقان بولارمىن. الا سالىپ، ءداستۇرلى ادەبيەتپەن سالىستىردىم. وسى رەتتە ماعان شىنداپ اسەر ەتكەن پولياك دراماتۋرگى تادەۋش رۋجيەۆيچتىڭ «كارتوتەكا» اتتى پەساسى بولاتىن. ونىڭ ەندى سيۋجەتى بولەك، ىشىندە ابسۋرد تا بار، سيۋررەاليزم دە بار، ءبارى بار.

سودان كەيىن مەندە ءبىر وي تۋدى. وسىمەن سالىستىرىپ، قازاقتىڭ كوركەمدىك دۇنيەتانىمىن زەرتتەي باستادىم. اسىرا ماقتاۋ ەمەس، ءبىراق قازاقتىڭ دا كوركەمدىك دۇنيەتانىمىندا نەبىر قايتالانباس ۇلى دۇنيەلەر جاتىر. ءبىزدىڭ پوستمودەرنيزم، سيۋررەاليزم دەپ جۇرگەنىمىزدىڭ ءبارىن اتا-بابالارىمىز ءبىر-ەكى سوزبەن ايتىپ كەتكەن. سودان زەرتتەپ قاراسام، قازاقتىڭ كوركەمدىك ساناسىندا تەاترعا قاجەتتى ەلەمەنتتەردىڭ ءبارى بار ەكەن. بەلگىلى تەاتر تەورەتيگى مارك ياكوۆليەۆيچ پولياكوۆ: «ساحنا پەردەسى اشىلعاندا، كورەرمەنگە قاراي اقپاراتتار اعىنى لاپ قويادى. تەاتر - بۇل اقپاراتتىق ماشينا» دەيدى.

ال اكتەردىڭ ءوزى - اقپاراتتىڭ كوزى، اقپارات تاسۋشى. قازاقتا وسى اقپارات الماسۋدىڭ عاجاپ ۇلگىلەرى بار بولىپ شىقتى. ياعني، ۇلتتىق باعىتتاعى تەاتر قۇرۋدىڭ العىشارتتارى جەتىپ ارتىلادى. سونىڭ ءبىرى زناك، ياعني بەلگى ەلەمەنتى، ول تاڭبا دەگەن ۇعىمنان كەڭىرەك. الايدا ونداي تەاتر اشۋ ءۇشىن، پەداگوگيكاسى ياعني ىرگەتاسى مۇلدەم بولەك بولۋ كەرەك. سوسىن تەاتر جاساي الماعان جەردە، مۇنى پروزادا سىناپ كورۋ قاجەتتىلىگى تۋدى. مىسالى، ءبىر اڭگىمەمدە تەاتر رەجيسسەرى حانعا قارسى شىعاتىن كورىنىستى بەرگىسى كەلەدى. قولىنا سويىل الدىرىپ، ايعايلاتىپ قويادى. اقىرى قازاقتىڭ پروتەستىك كوڭىل كۇيى بۇلاي ەمەس دەگەن ويمەن، تەاتردى تاستاپ كەتەدى. ايدالادا جاڭبىردىڭ استىندا قالىپ، ماياعا تۇنەپ ءتۇس كورەدى.

سوندا ءوزى شەشەسىنىڭ قۇرساعىندا جاتادى. بۇل جەردە تەرىس قاراپ جاتادى دەگەن ماعىنادا ايتىپ وتىرمىن. ارىدە ابايدىڭ، بەرىدە كەنەننىڭ بالالارى ولگەندە تەرىس قاراپ جاتىپ الاتىنىن وقىپ وستىك ەمەس پە. اۋىز ادەبيەتىندە دە وسىنىڭ ءبىرتالاي مىسالى بار. ءسوزى وتەتىن بىرەۋ كەلىپ سويلەگەندە، ورنىنان تۇرادى. سوزگە جىعىلادى، سوزگە باعىنادى. مەنىڭ زناك، بەلگى دەپ وتىرعانىم سول. تەرىس قاراپ جاتۋ - جالعىزدىقتىڭ بەلگىسى.

شەشەمىزدىڭ قۇرساعىندا جاتقاندا جالعىز بولدىق قوي، مىنا الەممەن بايلانىسىمىز كىندىگىمىز ارقىلى بولدى. مەن ايتىپ وتىرعان زناك، بەلگى وسى. دۇنيەدە بىرنارسەگە قاتتى رەنجىگەندە، سول جالعىزدىققا قايتادان قايتقىمىز كەلەدى. ول ءبىزدىڭ پلاستيكالىق شەشىمىمىز. جاڭاعى اڭگىمەدە رەجيسسەر پروتەستىك كوڭىل كۇي ساحناسىنىڭ شەشىمىن وسىلاي تابادى. حان توبەگە شىعا كەلگەندە، حالىق توبەنى اينالا تەرىس قاراپ جاتىپ الادى. بۇل ەندى قارسىلىقتىڭ بەلگىسى. ءبىر نارسەنى ىممەن، يشارامەن، بەلگىمەن، سيمۆولمەن بەرۋ ءبىزدىڭ ۇلتتىق سانامىزدا تۇر. سۋرەتشىلەر مۇنى جاقسى قولدانىپ ءجۇر. جاپوندار ۇلتتىق تەاترلارىندا وسىنداي بەلگىلەردى كەرەمەت پايدالانادى. بۇل نىشان، بەلگى ءبىزدىڭ ادەبيەتىمىزدە دە بولعان، بار. بۇرىن تۇتاس ۇعىمعا اينالعان. كەيىن ىدىراپ كەتكەن. بارىنىڭ ءوزى ءبىر جۇيەگە تۇسپەگەن. مىنە، مەن تەاتردا كورسەتە الماعان وسى دۇنيەنى، ادەبيەتكە قايتا اكەلگىم كەلدى.

- اسىلىندە جاڭالىق دەگەن كىتاپقا ات قويۋدان باستالا ما دەيمىن. وسى كەيىنگى كەزدە وقىعان كىتاپتارىمنىڭ اتىنىڭ ءبارى جاڭا، سونى ەكەنىن بايقاپ ءجۇرمىن. كەڭەس زامانىندا كىتاپتاردىڭ اتى دا ءبىرىزدى بولاتىن. تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن جازۋشىلار شىعارمالارىنا ەركىن اتاۋلار قويا باستادى. ال وزدەرىن پوستمودەرنيستەرمىز دەپ اتاعان جىگىتتەر وقىرمانىن كىتاپ اتىمەن دە تاڭعالدىرعىسى كەلدى. ءسىز دە مىنا پوۆەسىڭىزدىڭ اتىن «شاۋىشكە شاعىلىسقان كۇن ساۋلەسى» دەپ قويعان ەكەنسىز. الدا كىتابىڭىز شىقسا، «الىپ بالىق كۇرسىنگەندە» دەگەن ات بەرمەكشىسىز. بۇل تۇسىنىكتى، ال «ءشاۋىش» دەگەن نە؟

- مەن تەڭىزدىڭ جاعاسىندا تۋدىم، وزەن بويىندا ءوستىم. جازدا بالىق اۋلاپ، قىستا كونكي تەپكەن اۋىل بالالارىمىز. ءبىزدىڭ باسسەيىنىمىز دە، مۇز ايدىنىمىز دا تابيعي بولدى. سوندا ۇلكەن كىسىلەردىڭ ءسوزىن تىڭداپ جۇرەمىز. سول ەستە قالىپ قويادى ەكەن. كۇزدە العاش تەرەزەنىڭ اينەگىندەي عانا جۇقا مۇز قاتادى. سونى «ءشاۋىش» دەيدى. بالالىق جاساماي جۇرمەيمىز عوي. مەكتەپكە بارعان- قايتقاندا تاس لاقتىرىپ، تەسىپ كەتەمىز. مۇنداعى ءشاۋىش تە جاڭا مەن ايتقان بەلگىگە جاتادى. جاقسىلىق پەن جاماندىقتىڭ اراسىنداعى جۇقا پەردە. ءبىراق ارعى جاعى دا، بەرگى جاعى دا الاقانداعىداي كورىنىپ تۇرادى. ەشتەڭەنى جاسىرا المايسىڭ. جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆتىڭ «قاسقا ايعىر» اتتى ولەڭىندە ء«شاۋىش» دەگەن ءسوز بار ەكەن. قازاق ءتىلى نەگىزى الەمدەگى باي ءۇش تىلگە كىرىپ تۇر ەمەس پە؟ ورىس ءتىلى ارالاستى، باسقا ءتىل ارالاستى. ءسويتىپ، سانامىزدان سىزىلىپ كەتكەن سوزدەردىڭ ءبىرى بولار دەپ ويلايمىن. ونداي سوزدەر ءبىزدىڭ تىلىمىزدە كوپ سياقتى. سوزبەن بىرگە سانامىز دا كۇڭگىرت تارتقان سەكىلدى.

- ديدار امانتايدىڭ «ءبىز ادەبيەتتە حالىقتىڭ اۋزىندا بار بەينەلى سوزدەردى كوپ قايتالاپ كەتەمىز» دەگەن ءسوزى بار. جاڭاشا بەينەلى سوزدەر ويلاپ تابۋىمىز كەرەك دەيدى عوي ەندى. ءسىز دە وسىنداي ويدا بولدىڭىز با؟

- قازاقى ورتادا وسكەن سوڭ، ءسىز ايتقانداي بەينەلى سوزدەر ادامعا ءسىڭىپ قالادى ەكەن. مەن جاپونداردىڭ ەرتەگىلەرىنەن باستاپ، تالاي ادەبي دۇنيەلەرىن وقىدىم. كاۆاباتا بار، اكۋتاگاۆا بار، كوپ. سوندا بۇلاردان بايقاعانىم، ادامي قارىم-قاتىناستاعى نازىكتىك بىزبەن ۇقساس ەكەن. بىزدە ەستىرتۋ دەگەن بار ەمەس پە. قۋانىشتى دا، قايعىنى دا ادام شوشىپ كەتپەسىن دەپ، جولىن تاۋىپ ەستىرتەدى. توبەدەن تۇسكەندەي تارس ەتكىزبەيدى. جاپونداردا دا تۋرا وسىنداي ەكەن. ادەبيەتىندە ۇلتتىق بەلگىلەردى كوپ قولدانادى. بۇل مەنىڭ ويىمشا ەنەرگيا الماسۋدى بىلدىرەدى. ءبىز قوزى- لاقپەن، قۇلىنمەن، بوتامەن الىسىپ وستىك قوي. وينايمىز، سيپايمىز، جەم بەرەمىز. وسىدان ەنەرگيا الماسۋ قاجەتتىلىگى تۋىندايدى. وسىنداي ۇلتتىق قاسيەتتەر ءبارىبىر ءبىر جەردەن شىعادى.

- ءتۇسىندىم. ەندى مىنانى سۇرايىن. وسى ءوزارا قارىم-قاتىناس دەگەنىڭىز، تەك ەنەرگيا الماسۋدان عانا تۇرمايدى. ول كونفليكتىگە دە اپارادى. ونىڭ ءبىر مىسالىن جوعارىدا ايتتىڭىز. حانعا نارازىلىق بىلدىرگەن حالىق، توبەنى اينالا تەرىس قاراپ جاتىپ الادى دەدىڭىز. «شاۋىشكە شاعىلىسقان كۇن ساۋلەسى» پوۆەسىندە كەيىپكەرلەر اراسىندا كونفليكتى جوق. كەرىسىنشە ادامنىڭ ءوز ىشىندەگى كونفليكتى باسا كورسەتىلگەن. ۇنەمى قايتالانا بەرەتىن دەتالداردان نەگىزگى كەيىپكەردىڭ ىشىندە ارپالىس ءجۇرىپ جاتقانىن كورەمىز. بالىققا بارعاندا مۇز جارىلىپ، سۋعا كەتكەن دوسىن ءبىر ەسەپپەن قۇتقارماي قالادى. ءبىراق بار ارمان- تىلەگىنە قولى جەتكەن كەزدە ءوزى دە جارقاباقتان جۇپ- جۇقا ءشاۋىش قاتقان كولگە سەكىرىپ ولەدى. سەبەبى كۇزدە وتباسىمەن جاڭا قاتقان ءشاۋىشتى قىزىقتاۋعا كەلگەن سايىن، جۇقا مۇزدىڭ استىنان دوسىنىڭ بەينەسىن كورە بەرەدى. ءشاۋىش ءبىر جاعى اينا سياقتى، ودان ءوز بەينەڭدى دە كورىپ تۇراسىڭ. ءبىراق ءشاۋىش سۋ بەتىندە كوپ جاتپايدى، از كۇنگى مىندەتىن ورىندايدى دا قالىڭ كوك مۇزعا اينالادى.

- ءبىر جاقسى تانىسىم نە ىستەسە دە جولى بولماي ءجۇرىپتى. ءوزى ءبىر ەۋروپاشا ويلايتىن جىگىت ەدى. سول ءبىر پسيحواناليتيك تاۋىپ الىپ، سوعان بارىپتى. ول سوندا «سەنىڭ اتا- اناڭ كوز جاستارىنا تۇنشىعىپ كەتكەن ادامدار ەكەن. ساعان سودان كەدەرگى كەلىپ تۇر» دەپتى. جاڭاعى پوۆەستە بايقاساڭىز، كەيىپكەرىمىزدىڭ قىزىنىڭ كوزى بىرەسە قارا، بىرەسە جاسىل بولىپ كورىنەدى. اكەسى كەيدە ونىڭ بەتىنە قاراسا دا، ناق بەينەسىن كورە الماي قالاتىن كەزدەر ءجيى قايتالانادى. ياعني، كىشەنە قىزدىڭ ءوزى بار، ءبىراق بەتى جوق. وسىنى جوعارىداعىداي زناك، بەلگى دەپ تۇسىنۋگە بولادى. ەندى ول وسىنداي پالەدەن قىزىن قۇتقارۋى كەرەك. كەيىپكەر شىندىعىندا ءشاۋىشتىڭ استىنان دوسىنىڭ بەينەسىن كورە بەرگەندىكتەن ولمەيدى. ءوزىنىڭ قىزىنىڭ بەتىن كورە الماعاندىقتان ولەدى. بۇل جەردە كادىمگى بەتپەردە، ماسكا شەشۋشى ءرول ويناپ تۇر. اڭگىمەمىزدىڭ باسىنداعى بالاسى ءولىپ، قايعىعا باتقان ادامنىڭ بەتىن كورسەتپەي تەرىس قاراپ جاتىپ الۋى وسىدان شىعادى.

- ءيا، ءبىز ونداي دا نارازىلىق نىشانى، بەلگىسى بارىن ۇمىتتىق. سوندىقتان دا ءبىر-ءبىرىمىزدى ءتۇسىنۋ قيىنداپ بارادى. جاپون قوعامىنداعىداي ىشكى ۇيلەسىمدىلىك بىزدە جوق.

- ءبىزدىڭ وسى ۇمىتشاقتىعىمىزدان ۇرپاعىمىز قاسىرەت شەكپەۋى كەرەك.

- بارەكەلدى. بىزدە نەگە ىشكى ۇيلەسىمدىلىك جوق ەكەنىن جاقسى ايتتىڭىز.

- اتا- بابالارىمىز وسىنىڭ ءبارىن بىلگەن. اباي، كەنەندەرگە دەيىن بولعان.

- جاقسى ەكەن. ءبىز پوستمودەرنيستەردە ۇلتتىق نەگىز جوق دەپ كەلدىك. ۇلكەن قارسىلىققا ۇشىراعاندارىڭىز دا سودان شىعار. ەندى اڭگىمەڭىزدى تىڭداپ وتىرسام، كەرىسىنشە ۇلتتىق بولمىسىمىزعا تەرەڭىرەك بويلاعانىڭىز بايقالادى. جوعارىداعى «پوستمودەرنيزم، سيۋررەاليزم دەگەندەردى اتا- بابامىز ءبىر- ەكى- اق سوزبەن ايتىپ كەتكەن» دەگەن پايىمىڭىزدىڭ استارىن دا ەندى ءتۇسىندىم. ءبىراز دۇنيەگە كوزىمدى اشقان اڭگىمەڭىز ءۇشىن كوپ راحمەت!

P. S.: سونىمەن پوستمودەرنيستەردى زەينوللا سەرىكقاليەۆ، ءاليا بوپەجانوۆا، تالاسبەك اسەمقۇلوۆ سياقتى زەيىندى قالامگەرلەرىمىزدىڭ نەگە قولداعانىن وقىرمان دا تۇسىنگەن شىعار دەپ ويلايمىز. ارينە، ءبىر- ەكى دەتال، ەكى- ءۇش شتريحپەن ءبارىنىڭ باعاسىن بەرىپ قويدىق دەۋدەن دە اۋلاقپىز. نەعىلسا دا تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىنگى پوستمودەرنيستەر قوزعالىسى ودان ءارى دامىپ كەتە العان جوق. ءبىراق ولاردىڭ ورنىنا جاس بۋىن، جاڭا تولقىن كەلدى. ەندىگى باستى سۇراق، ولار پوستمودەرنيزمدى ۇلتتىق قۇندىلىقتارعا باعىندىرا الا ما، ماسەلە سوندا. ايتپەسە نە ءوزىمىز تۇشىنبايتىن، نە وزگەلەر كەرەك قىلمايتىن پوستمودەرنيزمنىڭ بولاشاعى جارقىن ەمەس. وسى تۇرعىدا ءداستۇرلى ادەبيەت پەن پوستمودەرنيزم ەلەمەنتتەرىن شەبەر ۇيلەستىرگەن اسىلبەك ىقساننىڭ مىسالى باسقالارعا دا ۇلگى بولسا ەكەن دەيمىز.

ءسوز سوڭىندا پىكىرىمىز جان-جاقتى بولۋ ءۇشىن، سول كەزدە العاشقى بۋىن پوستمودەرنيستەرگە جاس تا بولسا، باس بولعان ديدار امانتايدىڭ ويىن دا قوسا جاريالاعاندى ءجون كوردىك.

ديدار امانتاي: - ادەبيەت ءبىر جاعىنان قوعامدا ءجۇرىپ جاتقان پروتسەستەردىڭ ايناسى سياقتى كورىنەدى عوي. تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن ءسوز ونەرىن بۇرىنعىداي قاتاڭ باقىلاۋدا ۇستايتىن يدەولوگيا السىرەدى. سول كەزدە ەركىن جاستار ساحناعا شىقتى. مىسالى، بيىك ينتەللەكتۋال ءامىرحان بالقىبەكتى ايتۋعا بولادى. جازۋشىلاردىڭ ىشىندە ودان باسقا دا بىرنەشەۋىن اتاۋعا بولادى. ءبىز ەندى العاشقى اڭگىمەلەرىمىزدى سەكسەنىنشى جىلداردىڭ اياعى، توقسانىنشى جىلداردىڭ باسىندا جازا باستادىق. تاۋەلسىزدىك توقسان بىردە دۇنيەگە كەلدى. سول كەزدە جاڭا تالعامنىڭ قانداي بولۋى كەرەكتىگى جونىندە كۇرەس ءجۇردى مە دەپ ويلايمىن. قانداي كوركەمدىك تالعام بىزگە قاجەت؟ سوتسرەاليزمدى بويىنا مىقتاپ سىڭىرگەن قازاق ادەبيەتىندە ۇلكەن كۇرەس ءجۇرىپ جاتتى. بۇكىل كەڭەس ادەبيەتى سوتسرەاليزمنىڭ كولەڭكەسىندە تۇردى. باتىستا دا رەاليزم بولعان كەزىندە. ون توعىزىنشى عاسىردا، مىسالى. ءبىراق ولاردا باسقاشا رەاليزم بولدى. ال بىزدە سوتسرەاليزمدە ءومىردىڭ قانداي ەكەنىن سول قالپىندا كورسەتكىسى كەلدى. ودان كەيىن وعان سوتسياليستىك ناسيحات قوسىلدى. ءسويتىپ، ۇلت ادەبيەتى ءوزىنىڭ باعىتىنان اداستى. ءبىز سول كەزدە الەم ادەبيەتىندەگى ون توعىزىنشى، جيىرماسىنشى عاسىرلارداعى تاجىريبەنى پايدالانعىمىز كەلدى. ونىڭ ىشىندە مودەرنيزمدى اينالىپ ءوتۋ مۇمكىن ەمەس.

- مودەرنيزم، پوستمودەرنيزم جونىندە كوپ اڭگىمە ايتىلدى. ونىڭ باسىندا وزدەرىڭ تۇردىڭدار. ءتىپتى بىرەۋ پوستمودەرنيزم قانە دەسە، سەنىڭ سۋرەتىڭدى كوسەتەتىندەي دارەجەگە جەتتىك. ايتەۋىر ادەبيەتتەگى جاڭالىقتىڭ ءبارىن ىزدەپ وتىردىڭدار عوي. مىنا ءداستۇرلى ادەبيەتكە كىشكەنە قان جۇگىرتكىلەرىڭ كەلدى. بىلايشا ايتقاندا، نيەت ءتۇزۋ دەۋگە كەلەدى. سولاي بولدى ەمەس پە؟

ديدار امانتاي: - ارينە، سولاي بولدى. ءبىر قىزىعى، ءبىزدىڭ توقسانىنشى جىلداردىڭ باسىندا ادەبيەتكە اكەلەمىز دەگەن دۇنيەلەردىڭ بارلىعى جيىرماسىنشى عاسىردا ەۋروپادا بولدى. سوعان ءوز تاراپىمىزدان دا وزگەرىس ەنگىزگىمىز كەلدى.

- ءيا، ونى ءتۇسىندىم. ال ەندى اسىلبەك ىقسان دەگەن جازۋشى سول سۇرانىسقا قالاي ءدوپ كەلىپ قالدى؟

ديدار امانتاي: - اسەكەڭنىڭ كلاسسيكالىق ۇلگىدە جازىلعان اڭگىمەلەرى بار، سونىمەن قاتار مودەرنيستىك، پوستمودەرنيستىك باعىتتا جازعان شىعارمالارى دا بار. بارلىعى دا اسا ءبىر ساۋاتتى، ساپالى دۇنيەلەر ەكەنى ءبىزدى سەلت ەتكىزدى. انىق مودەرنيست نەمەسە پوستمودەرنيست دەپ ايتا المايمىز. ءبىراق ءبارىبىر شىعارمالارىنان توسىن ءبىر كومپوزيتسيالىق سيۋجەت كورىنىپ تۇراتىن ەدى. ءبىز ستيحيالى تۇردە جازساق، اسەكەڭنىڭ جازعاندارىندا ۇلكەن ءبىر ءتارتىپ بار ەدى. جاڭا ءوزى ايتقانداي، ءبىر سالانىڭ جاڭالىعىن ەكىنشى سالاعا قوسقان جازۋشى. مەن پەسادان پروزاعا كەلگەنىن ايتىپ وتىرمىن. بىزدە رەتتىلىك بولماۋى مۇمكىن. ال اسەكەڭدە ەركىندىكتى وتە ءبىر ۇقىپتىلىقپەن پايدالانعانى كورىنىپ تۇرادى. ول نەدەن كورىنەدى؟ اۋا جايىلماي، ورنىقتى جازۋدان كورىنەدى. ونەر دەگەنىمىز ءومىردىڭ ناق كوشىرمەسى ەمەس، وزگەرتىلگەن كوشىرمەسى. ياعني، كوركەمدىك قوسپاسى بار دەپ ايتۋعا بولادى. سول كەزدە اسەكەڭنىڭ جازعاندارىنان مەنىڭ ءبىر بايقاعانىم، تاپتاۋرىن بولماعان تىڭ تاقىرىپتاردى جازاتىن. تەك قانا قازاقى تۇسىنىك دەڭگەيىندە قالماعان، الەمدىك ونەردەن تۇسىنىگى بارى بىلىنەتىن. ءسىز مىسال كەلتىرگەن «اۆتوبۋس» اتتى اڭگىمەسىن مودەرنيستىك شىعارما دەپ باعالايمىن. «شاۋىشكە تۇسكەن كۇن ساۋلەسى» پوۆەسىندە دە پوستمودەرنيستىك ەلەمەنتتەر پايدالانىلادى. ال «قۇمىرسقا» پوۆەسى ءارقانداي ادەبيەتتەگى ءتۇرلى باعىتتارعا سالىپ، جەكە تالداۋدى قاجەت ەتەدى. اسىلبەك ىقسان ءبىر باسىندا ءداستۇرلى ادەبيەت پەن پوستمودەرنيزمنىڭ قوسپاسى بار جازۋشى.

- راحمەت.

P. S.: وسى ارادا كومەيىمىزگە تاعى ءبىر سۇراق كەلىپ قالدى. ءداستۇرلى بولسىن، مودەرنيستىك بولسىن، ەل وقىسا بولدى ەمەس پە؟ ءبىراق، بۇل سۇراعىمىزدى ديدارعا قويعىمىز جوق. سەبەبى، مۇنىڭ جاۋابى ونسىز دا بەلگىلى ەدى. ءتۇبى قانداي اعىمعا تۇسسەك تە، وقىرمانى بار ادەبيەت وزادى. تەك ءجۇن ءتۇتىپ وتىرىپ، فەوداليزمنەن كوممۋنيزمگە ءوتىپ كەتكەن دۋلات يسابەكوۆتىڭ كەيىپكەرىنىڭ كەبىن كيمەسەك بولدى.

جۇسىپبەك قورعاسبەك

«ەگەمەن قازاقستان»