ءماشھۇر جۇسىپپەن سۋرەتكە تۇسكەن ءابدىرازاق كىم؟

استانا. قازاقپارات - داۋىرلەر يىرىمىندە قالىپتاسقان تاريحتى جاسايتىندار بار دا، وعان ىقپال ەتىپ، بەلگىلى ءبىر وقيعالار مەن تۇلعالار ەسىمدەرىنىڭ ەل اۋزىندا ساقتالىپ قالۋىنا سەبەپكەر بولاتىندار دا بار.

ءبىز ءسوز ەتكەلى وتىرعان قازاقتىڭ اردا ازاماتى ءماشھۇر جۇسىپتەي اۋليە ادام بەينەسىنىڭ كەيىنگى ۇرپاققا مۇرا رەتىندە ساقتالىپ قالۋىنا سەبەپشى بولعان. عۇلامانىڭ دوسى ءابدىرازاق ءدۇرجان ۇلىنىڭ ەسىمى جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتىڭ حاتىندا كەزدەسەتىنى كەزدەيسوق ەمەس ەكەن.

ءماشھۇر ءجۇسىپ بابامىز ءوزىنىڭ ءتۇر-سيپاتى جايىندا:

«ارعى اتام سۇيىندىك-تى،

كۇلىك زاتىم،

ءماشھۇر دەگەن ءبىر لاقاپ،

ءجۇسىپ اتىم.

قوي كوزدى، قىر مۇرىندى،

ورتا بويلى،

اققۇبا، بيداي ءوڭدى قياپاتىم»، - دەپ جازىپ كەتكەنى ءمالىم. ماشەكەڭ ومىرىندە كوپ ادامنىڭ قولقالاعانىنا قاراماستان «يەلەرىم شوشىنادى» دەپ فوتوسۋرەتكە تۇسۋدەن قاشقاقتاپ جۇرەدى ەكەن. تۇلعادان قالعان جالعىز سۋرەت قانا بار. وندا ءماشھۇر ءجۇسىپتىڭ ءوزى، جانىندا دوسى ءابدىرازاق ءدۇرجان ۇلى جانە ار جاعىندا تۇرەگەپ تۇرعان اللاجار ءابدىرازاق ۇلى بەينەلەنگەن. ءابدىرازاق اتانىڭ بەس ۇلى بولعان - ءابدىراحمان، ابدىكارىم، مۇحامەدجار، اللاجار، جانايدار. اللاجار - ءتورتىنشى ۇلى.

الگى سۋرەتتەن بايقاساڭىز، عۇلامانىڭ كەۋدە تۇسىندا شاپانىنان شىعىپ تۇرعان اق ءتۇستى زات بار. سويتسەك، اتامىز سۋرەتكە تۇسەر الدىندا كەۋدەسىنە قۇران قويعان ەكەن. قاسيەت يەسىنىڭ ۇرپاعى اباي شاراپيەۆتىڭ 2019 -جىلعى شىققان «اقيقات» كىتابىندا: «ناعي اتا 1965 -جىلى ءابدىرازاقوۆ اللاجار اقساقالدان سول كىسىنىڭ 1923 -جىلى پاۆلودار قالاسىندا مۇعالىمدەر دايارلايتىن سەميناريادا وقىپ جۇرگەن كەزىندە ءماشھۇر بابامىزدى قولقالاپ، باگايەۆتىڭ فوتوستۋدياسىنا اپارىپ ءتۇسىرتىپ العان فوتوسىن الماتىدان بىرنەشە دانا قىپ ۇلكەيتتىرىپ اكەپ ەلگە تاراتادى. وسى فوتوسۋرەتتى اللاجار اكەسى ءابدىرازاق ەكەۋى ءماشھۇر بابامىزدىڭ قارسى بولىپ، «قايتەسىڭدەر مەنى سۇيرەپ، قارتايعاندا ەل كورەتىندەي بىزدە نە ءبىر ءتۇر-الپەت قالدى دەيسىڭ»، دەپ بارعىسى كەلمەگەنىنە قاراماي ءتۇسىرتىپ العان ەكەن»، دەپ جازادى.

جۋرناليست باقي ءابدىقادىروۆ اۋليە جايىندا ەرتەرەكتە جازعان ماقالاسىندا بىلاي دەپ كەلتىرەدى:

«ءابدىرازاق پەن ماشەكەڭ ەكەۋى تۇيدەي قۇرداس. قۇدالىعى، قۇرداستىعى ءوز الدىنا، ەكى جاقسىنىڭ اراسىندا تەك قانا وزدەرىنە تۇسىنىكتى ەرەكشە ءبىر سىيلاستىق بولعانى انىق. ءبىزدىڭ بىلەتىنىمىز، تەك قانا سىرتقى قارىم-قاتىناستارى. ماشەكەڭنىڭ قىستاۋى ەسكەلدى مەن باياننىڭ اراسى - ول كەزدە اراعا ءبىر قونىپ باراتىن جول. جاسىباي اسۋىنىڭ اۋزىنداعى ءبىزدىڭ قىزىلشىلىكتە قوناق تۇسەتىن ۇيلەر، ونىڭ بەر جاعىندا ماشەكەڭ سەكىلدى شاقىرىپ كەلتىرە المايتىن ءقادىرلى كىسىنى حان كوتەرىپ الاتىن اۋقاتتى ادامدار بولعانىمەن، دۋانعا بارا جاتقان جولىندا ماشەكەڭ ىلعي وسى ءابدىرازاق ۇيىنە ات باسىن تىرەيتىن. قىزىلشىلىكتە ەڭ ساۋاتتى ءۇي دە وسى ءاباعاڭنىڭ ءۇيى، ويتكەنى بۇكىل اۋىلدا ءاباعاڭ عانا گازەت الدىرىپ وقيتىن. قالىڭدىعى ءبىر قارىس بولكە ناندى دا ءبىز العاش رەت وسى قۇدانىڭ داستارقانىنان كورىپ ەدىك. ورىسشا ءسوزدى دە العاش رەت وسى ۇيدە ەستىدىك».

باقي ءابدىقادىروۆتىڭ ەسىمىن ءماشھۇر ءجۇسىپ قويعان ەكەن. ولكە تانۋشى التىنبەك قۇرمانوۆتىڭ باقي اعادان ەستىگەن مىنا ءبىر اڭگىمەسى بار: «ءماشھۇر ءجۇسىپ اتا ءبىزدىڭ اينالامىزدا ءتورت كىسىنىڭ اتىن قويدى، سونىڭ ۇلكەنى - اقجىگىت. ماشەكەڭ باقي اعامىزعا ات قويعاندا، اكەسى: «باقيى نەسى؟ اۋزىڭىزعا باسقا ات تۇسپەدى مە؟» دەسە كەرەك.

سوندا ماشەكەڭ قارقىلداپ كۇلىپ: «ءاي، ءابدىقادىر، مەنەن نەسىن سۇرايسىڭ، اقىلدان ءالى جۇتاعان جوقپىن. وسى زاماندا مەن مۇرات قوجانىڭ بالاسى يسابەك يشاندى جوقتادىم، شورماننىڭ مۇساسىن جوقتادىم، بوشتايدىڭ قۇسايىنىن جوقتادىم. مەن جوقتاماعان ادام بار ما، ءبىز ولگەننەن كەيىن ءبىزدى كىم جوقتايدى؟! سوندا بۇل باقيلىقتاردى ىزدەيتىن بالا بولادى»، دەپتى. ايتقانى اينىماي كەلىپ، باقي اعا تىرىسىندە ەلگە تانىلعان جۋرناليست، اقىن بولدى.

ەكىباستۇز قالالىق «وتارقا» گازەتىنىڭ رەداكتورى، اقىن جانارگۇل قادىروۆانىڭ اتاپ وتكەنىندەي، ءابدىرازاق ءدۇرجان ۇلىنىڭ ەسىمى باياناۋىل حالقىنا جاقسى تانىس. 1927 -جىلدىڭ 20-مامىرىندا شىمكەنت قالاسىنان ماشەكەڭە جازعان حاتىنىڭ سوڭىندا جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ: «مىنە، سىزگە ازىرشە جازاتىن اڭگىمەم وسى. اماندىعىڭىزعا تىلەۋلەس ماعۇلىم ءىنىڭىز - جۇسىپبەك. ءابدىرازاق اعايعا سالەم، سۋرەتىڭىز ساقتاۋلى، بالالار ساۋ» دەپ جازعان. جۇسىپبەكتەي اتاقتى، ماشھۇردەي شاراپاتتى تۇلعالار اۋىزعا الىپ، ادەيى سالەم ايتقان ءابدىرازاق تەگىن ادام بولماعان. ءاباعاڭنىڭ ءجۇزى وتە سۇستى، شەگىر كوز، اقسارى جان بولعان ەكەن. سۋرەتكە ءتۇسۋدى ەرسى كورەتىن ەكى اقساقالدى باگايەۆتىڭ ستۋدياسىنا الىپ بارۋ وڭايعا تۇسپەگەن. اسىرەسە ارتىق ءجۇرىستى سۇيمەيتىن ماشەكەڭ: «قايتەسىڭ ءبىزدى سۇيرەتىپ، ەل كورەتىندەي بىزدە نە ءبىر كەلبەت قالدى دەيسىڭ»، دەپ بارعىسى كەلمەپتى.

«ماشەكەڭ اكەم اللاجاردىڭ بالا كۇنىندە اۋزىنا تۇكىرىپ ىرىم قىلىپتى. ەكى اقساقالعا بىردەي ەركەلەپ وسسە كەرەك. سونىسىن پايدالانىپ: «ماشەكەڭ كونبەسە، اشۋلانعان بولىڭىز. نەمەنە، ورتامىزداعى ءبىر بالانىڭ مەسەلىن قايتارىپ... سۋرەتكە مەن- اق تۇسەيىن. توزاقتان قورقىپ وتىرعان شىعارسىڭ، توزاق وتىنا مەن- اق كۇيەيىن، سەن جۇماققا بار»، دەپ ايتىڭىز دەپ اكەسىنە الدىن الا ۇيرەتىپ قويعان ەكەن. سول ءسوز شىمبايىنا باتقان ماشەكەڭ ات جەكتىرتىپ، كەرەكۋگە ءجۇرىپ بەرگەن ەكەن»، دەپ ەستەلىك ايتادى اللاجاردىڭ ۇلى جانات ءابدىرازاقوۆ.

تاعى دا مارقۇم باقي ءابدىقادىروۆتىڭ ەستەلىگىنە ۇڭىلسەك: «اۋىل اراسىندا ءاباعاڭنىڭ بەدەلى ايرىقشا بولاتىن. «ءابدىرازاق ايتىپتى» دەسە بولدى، شەشىلمەگەن داۋ دا، كەشىرىلمەگەن ءسوز دە قالمايتىن. بالكىم، تابيعاتىنان ءادىل، تۋمىسىنان باتىل، العىر اقىلى ءۇشىن دە ماشەكەڭ ءوز قۇرداسىن قادىر تۇتقان شىعار. ماشھۇرگە جازعان حاتىندا جۇسىپبەك ءابدىرازاقتى «اعاي» دەپ قۇرمەتتەپ، كوپ سالەم ايتۋىنىڭ سەبەبى دە، مىنە، وسىندا جاتىر. جانە اباعاڭمەن ءتورت-بەس اتادان قوسىلاتىن سۇلتانماحمۇت اۋىلى قىزىلشىلىكتەن تاي شاپتىرىم جەردە عانا. سىرقات اقىننىڭ كوڭىلىن سۇراۋعا بىرنەشە رەت كەلگەن جۇسىپبەكتىڭ ءابدىرازاق ۇيىنە سوقپاي كەتۋى مۇمكىن ەمەس. ال ەندى جۇسىپبەكتىڭ حاتىنداعى «سۋرەتىڭىز ساقتاۋلى» دەگەن سوزگە كەلسەك، ول بىلاي. كەڭەس وكىمەتىنىڭ العاشقى جىلدارى اۋىل جاستارىنىڭ ءبىرازى وقۋ- بىلىمگە جاپپاي تالپىنعانىن بىلەمىز. بايانداعى جاڭا مەكتەپتە سۇلتانماحمۇتپەن ءبىر جىلدارى وقىعان زەرەك بالاسى اللاجاردى اكەسى كەرەكۋگە ودان ءارى وقۋعا جىبەرەدى. جۇسىپبەكتىڭ حاتىندا كورسەتىلگەن سۋرەت وسى تۇستا، جيىرماسىنشى جىلدارى تۇسىرىلگەن. ءماشھۇر جۇسىپكە دەگەن تەرىس كوزقاراستىڭ كەسىرىنەن ۇزاق ۋاقىت قۇپيادا ساقتالعان بۇل سۋرەتتى مەن جاڭاجولدا التىنشى كلاستا وقىپ جۇرگەندە كورىپ ەدىم. وسى سۋرەتتىڭ تولىق تاريحىن 1967 -جىلى عانا جەزدەمنىڭ (اللاجاردىڭ) ءوز اۋزىنان ەستىدىم»، دەپ جازادى.

ەل اۋزىندا مىناداي ءبىر قىزىق اڭگىمە بار. بوقىراۋ جارمەڭكەسى بولسا كەرەك. ەلدەن كەرەك- جاراعىن الۋعا كەلگەن اۋىلدىڭ ءبىر ادامى مەن اۋداندىق ميليتسيا قىزمەتكەرى اراسىندا جانجال شىعادى. بۇدان بىرنەشە اي بۇرىن جوعالعان ميليتسيانىڭ اتى الگى ادامنىڭ استىندا ءجۇر ەكەن. «مەن دالادا جايىلىپ جۇرگەن جەرىنەن تاۋىپ الدىم»، دەيدى ول.

ميليتسيونەر سەن ونى ۇرلاپ الدىڭ دەپ ايىپ تاعادى. داۋدىڭ اياعى توبەلەسكە اينالادى، قولىندا ناگانى بار ميليتسياعا ەشكىم باتىپ «قوي» دەي المايدى. وسى كەزدە بۇلاردىڭ جانىنان ءوتىپ بارا جاتقان ءابدىرازاق ميليتسيونەردى قامشىمەن تارتىپ-تارتىپ جىبەرىپتى. بۇل قىلىعى ءۇشىن ونى جاۋىپ تاستايدى. تاڭەرتەڭ تۇرمە باستىعى «بۋنتار شال» جاتقان كامەراعا كىرسە، ول شاپانىن شەشىپ استىنا توسەپ، ارقاسىن قابىرعاعا سۇيەپ، مالداس قۇرىپ، جايباراقات وتىر ەكەن.

قاراسا، شالدىڭ جان-جاعىندا، قابىرعاعا قاپتاتىپ جابىستىرىپ قويعان لەنين كوسەمنىڭ سۋرەتتەرى دەيدى. مۇنى كورىپ ساسىپ قالعان تۇرمە باستىعى: «سەن ءوزى كىمسىڭ؟» دەپ جالما-جان سۇرايدى عوي. سوندا اتامىز جان-جاعىنداعى لەنيننىڭ سۋرەتتەرىن نۇسقاپ: «مەن لەنيننىڭ وڭ كوزىمىن»، دەگەن ەكەن.

سويتسە، ءابدىرازاق اتا لەنيننىڭ سۋرەتتەرىن گازەتتەن قيىپ الىپ، قالتاسىنا سالىپ جيناپ جۇرەدى ەكەن. مۇنى كورگەن تۇرمە باستىعى مىناۋ ناعىز بولشەۆيك قازاق ەكەن دەپ، كەشىرىم سۇراپ، اتتاندىرىپ سالىپتى.

ءابدىرازاق اتانىڭ تاعى ءبىر ۇرپاعى - مەرەكە ابدىكارىموۆ مىناداي ولەڭ جولدارىن ۇسىندى:

«جولداسىم كوپەي ۇلى ءماشھۇر ءجۇسىپ،

وتىر عوي كۇلىمسىرەپ كوزىن قىسىپ.

دانىشپان دارا تۋعان قۇرداسىم-اي،

بولجايسىڭ كەلەشەكتى ويلاپ-ءپىشىپ.

ورتادا سۇيەنىپ تۇر اللاجارىم،

بەرەدى كەمتارلارعا بار جيعانىن.

اق پەيىل قولىڭ اشىق قاراعىم-اي،

كورەرسىڭ اقىرەتتە حاق ديدارىن».

ءابدىرازاق ءدۇرجان ۇلى،

1924-جىل 15-جەلتوقسان.

كەرەكۋ قالاسى.

بۇل ولەڭ جولدارى الگى سۋرەتتىڭ بىرەۋىنىڭ كەلەسى جاعىندا اراب ارىپتەرىمەن تۇسىرىلگەن ەكەن. الايدا ءتۇپنۇسقاسى تابىلمادى.

ءابدىرازاق ءدۇرجان ۇلىنىڭ ءوزى ماشەكەڭنەن كەيىن، اراعا 3 جىل سالىپ بارىپ، اباي وڭىرىندەگى جارما اۋدانى قازانشۇڭقىر تاۋىنىڭ بوكتەرىندە دۇنيەدەن وتكەن. اشتىق جىلدارى ەلمەن بىرگە سول جاققا بوسىپ بارىپ، ءومىرىنىڭ سوڭعى كۇندەرىن سوندا وتكىزگەن. ونىڭ زيراتىن تاۋىپ، باسىنا ۇرپاقتارىنىڭ بەلگىتاس ورناتۋىنا كەزىندە باقي ءابدىقادىر ۇلى ۇلكەن ەڭبەك سىڭىرگەن.

سۋرەتتەگى جاس جىگىت - اللاجار ءابدىرازاق ۇلىنان ۇرپاقتارىنا سارعىلت شاپان مۇراعا قالعان ەكەن. ماشەكەڭنىڭ كوزىن كورىپ، باتاسىن العان جاننىڭ جەكە زاتىن جانات ءابدىرازاقوۆ ءبىراز جىل بۇرىن جانارگۇل قادىروۆاعا اماناتتاپتى. جادىگەردى ۇيىندە ساقتاپ وتىرا بەرۋدى قۇپ كورمەگەن اقىن جۋىقتا شاپاندى پاۆلودار وبلىستىق بۇقار جىراۋ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر مۋزەيىنە تابىس ەتتى. كونەنىڭ كوزى، تاريحتىڭ كۋاسى بولعان بۇيىم ءماشھۇر ءجۇسىپ بابامىزعا قاتىستى مۋزەي جادىگەرلەرىنىڭ قاتارىن تولىقتىرىپ، وتكەن زامان بەلگىسىنىڭ ءبىر پاراسىنا اينالدى.

مۇرات قاپان ۇلى

پاۆلودار وبلىسى،

ەكىباستۇز قالاسى

egemen.kz