قىتايدا قازاق تەكتى «بولعان» دەگەن تايپا بار
1995 - جىلى ناۋرىزدىڭ وندارى شاماسىندا، قىتايدىڭ ىلە قازاق اۆتونوم وبلىسىنا قارايتىن التاي ايماعىنداعى جەتى اۋداننىڭ ورتا مەکتەپتەرىنە پراکتيکاعا کەتکەن ستۋدەنتتەردىڭ پراکتيکالىق جۇمىس جاعدايلارىن تەکسەرىپ زەرتتەپ، ءتيىستى مىندەتتەردى تاپسىرىپ کەلۋگە ىلە پەداگوگيکالىق ينستيتۋتىنان مىندەت جۇکتەپ جولعا شىققانمىن.
اۋەلى قۇلجادان شىققان بويدا جۇمىستى التاي ايماعىنىڭ ەڭ شەتکى شىعىس اۋدانى شىڭگىل اۋدانىنان باستاۋدى ءجون کورىپ، ات باسىن سولاي بۇرعام. اۋدان ورتالىعى ءتورت جاعى تاۋمەن قورشالعان ساندىقشا شاعىن سۋاتتى القاپقا ورنالاسقان، تاۋى کەدىر-بۇدىر جاڭقا-جاڭقالاعان قىزىل تاستى، اندىزداپ-اندىزداپ شىققان ورمانى بولماسا، پالەندەي نۋلى دەۋگە کەلمەيتىن قازاقى ءومىر سالتىنا تاپتىرمايتىن (مال شارۋاسىنا) قۇتتى قونىس بولىپ کورىنەدى ماعان.
ەکى کۇن وسىندا بولىپ، مىندەتىمدى ورىنداي ءجۇرىپ، بۇرىن-سوڭدى کورمەگەن قىتايدا اتىشۋلى باتىردىڭ ەل-جۇرتى، اتوي سالىپ جاۋمەن اتىسقان قاسيەتتى جەرى، ارىسى تۇرىکتىڭ اتا-قونىسى، بەرىسى قاراقاس، مولقىنىڭ وردالى ولکەسىنەن ەرتەڭگىسىن ەرتەمەن ايماق ورتالىعىنا باراتىن جولاۋشىلار اۆتوبۋسىنا وتىردىم. تاقتايداي تەگىس تاس جولدا اۆتوبۋسىمىز سارىسۇمبە قالاسىن بەتکە الىپ اڭىراپ، اعىپ کەلەدى. اۆتوبۋستاعى ءبىر جاس جىگىت «تايکەشکەن» شەکارا وتکەلىنەن العان بەس-التى کىلەمىن اۆتوبۋستىڭ ارتىن الا تيەپ الىپتى. سودان بەرى قاراي ءار جەرگە ءبىر ورىن تاستاپ وتىرعان جەتى-سەگىز عانا ادام. ماعان جاقىنداۋ جەردە باسىنا ۇکى تاققان تۇلکى تۇماق کيگەن، جاس مولشەرى الپىستان القىعان ءبىر اقساقال کىسى وتىردى.
شىڭگىل قالاشىعىنان ءبىراز ۇزاپ شىققانشا ادىر-ادىر تاۋلاردان کوز الماي، الۋان-الۋان ويدىڭ ارپالىسىنا ءتۇسىپ، وزىممەن-ءوزىم بولىپ وتىرعانىمدا:
- ە، جىگىتىم، ىلەنىڭ ازاماتىسىڭ-اۋ دەيمىن؟ - دەگەن وقىس داۋىس، سەلک ەتکىزدى.
- ءيا، قاريا، ىلەدەن کەلدىم، قايدان ءبىلىپ قويدىڭىز؟ - دەپ قالجىڭداعانداي بولدىم.
- نەسى بار، باسىڭداعى اق قالپاعىڭ ايقايلاپ تۇرعان جوق پا؟ -دەپ جىميدى قاريا. سوسىن اڭگىمەنىڭ تىعىنى اشىلىپ کەتتى دە انانى-مىنانى الما-کەزەک ايتىپ ءبىراز وتىرعان سوڭ، مانادان بەرى ويىمدا کۇڭگىرتتەنىپ کۇپتى ەتىپ وتىرعان کۇدىکتى ويدىڭ بىلتەسىن تۇتاندىرعىم کەلىپ:
- اقساقال، ايىپ بولماسا، وسپان باتىر تۋرالى نە بىلەسىز، سودان ءبىراز اڭگىمە ايتىپ بەرسەڭىز قايتەدى؟ - دەدىم.
- وي، باۋىرىم-اي، کورمەگەن ادام جايلى کوسەمسىپ سويلەۋ ابەستىك بولار، دەگەنمەن سەن سۇراپ قالعان سوڭ، مەن ەستىگەنىمدى ەسىمدە بارىن ايتايىن، نە دە بولسا جول قىسقارار، بىزگە کەرەگى دە سول ەمەس پە؟ مەنىڭ اکەم وسپاننىڭ «قۇيىرشىعىندا» بولعان کىسى. ول کەزدە وسپان باتىر وزىنە قوسىلعان ازاماتتاردى اش قالدىرىپ الماۋ ءۇشىن ءىشىنارا بايلاردىڭ مالىن دالادان سويىپ جەپ ءجۇرىپ، ۇرىس سالادى ەکەن. سودان ەل ىشىندە، اۋەلى «قۇيىرشىق» اتانىپ کەتىپتى.
کەيىن، ءوزىڭ دە بىلەرسىڭ، ۇلت ازاتتىق کۇرەسىنىڭ کوش باسشىسى، ەر جۇرەک باتىر قايسار قاهارمانى بولدى عوي. اکەمنىڭ اڭگىمەسىنە قاراعاندا جاۋمەن سوعىسا ءجۇرىپ، ىعىسا-ىعىسا شىنجاڭنان شىعىپ گانسۋ (کەڭ سۋ) ولکەسىنە قاراي اۋىپ بارعان. سول جەردە، تۇراقتى ءومىر ءسۇرىپ کەلە جاتقان، وڭ-الپەتى بىزگە جاقىنداۋ کەلەتىن «بولعان» دەگەن ءبىر تايپا ەلگە کەزدەسىپ قالىپتى. اڭگىمەلەسە کەلە ولار: «ءبىز دە ءبىر کەزدە سەندەرمەن ءبىر حالىق بولعانبىز، وسىندا کەلىپ مەکەندەپ قالعانبىز، مىناۋ ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىزدان قالعان مۇرا زات»، - دەپ، اعاشتان شاۋىپ جاساعان وتە ەسکى کۇبى جانە قايىستان قايىپ جاسالعان تاعى دا باسقا ءبىر زاتتاردى کورسەتىپتى.
«ءبىز قازىر زاڭزۋشا کيىنىپ، زاڭزۋشا جانە حانزۋشا سويلەپ ءوز تەگىمىزدى وزگەرتىپ الدىق. دەگەنمەن ءتانىمىز باسقا بولعانىمەن، قانىمىز سەندەرمەن ءبىر، سوندىقتان سەندەرگە کومەکتەسکىمىز کەلەدى. سەندەر ەندى ارى قاراي جۇرمەڭدەر، وندا تازا زاڭزۋلار (تيبەتتەر) بار ولار سەندەردى وتە جامان کورەدى، وزدەرى قاتىگەز-جاۋىز حالىق، وندا بارساڭدار، کوپ قيىندىققا ۇشىرايسىڭدار»، - دەپ جول کورسەتىپتى. سولاردىڭ نۇسقاۋىمەن بارا جاتقان باعىتتارىن وزگەرتىپ ءبىر پالەدەن امان قۇتىلعان ەکەن. بۇل کۇنى بىزدەر ايتىپ جۇرگەن زاڭزۋ ءوز ىشىنەن: تيبەت، زاڭزۋ، بولعان دەپ ءۇش تايپاعا بولىنەتىن ۇلت ەکەن دەدى.
وسى ارادا ويىما ساپ ەتىپ ءبىر کىتاپتان وقىعان، وسىعان ۇقساپ کەتەتىن اڭگىمە جەلىسى ورالىپ، قاريانىڭ اڭگىمەسىنىڭ شىنىمەن دە جانى بارىن، مۇمکىن سول اڭگىمە وسىلار شىعار دەپ وتىرعاندارعا بارىنشا قىسقالاۋ اڭگىمە ايتىپ، قاريانى قولپاشتاپ کوتەرمەلەپ قويدىم.
بۇل اڭگىمە سول بويدا قالعانىمەن سانامنىڭ ءبىر ساڭىلاۋىندا ساقتالىپ ۇزاق ۋاقىت جۇرگەن بولاتىن. 1998-جىلى قاز م ۇ ۋ-دە اسپيرانتۋرادا وقىپ جۇرگەنىمدە ءبىر کۇنى اڭگىمەدەن اڭگىمە تۋىنداپ وتىرعان ءبىر جيىندا وسى «بولعان» تۋرالى جوعارىداعى ەستىگەن اڭگىمەمدى ايتىپ قالعانىمدا، توپ ىشىندە وتىرعان سىلامحات سەيتحامزا ۇلى دەگەن اقىن اعامنىڭ:
- ءيا، ول راس. بىردە مەن، التايدان کۇيتىڭ قالاسىنا دەيىن اۆتوبۋستا شىڭقاي ولکەسىنىڭ التىنشوقى دەگەن جەرىندە تۇراتىن کامۇسا دەگەن ءبىر کىسىمەن جولسەرىك بولىپ بىرگە کەلگەنمىن. ۇزىن سونار اڭگىمە بارىسىندا ءوزى کورگەن مىنا ءبىر اڭگىمەنى ايتقان بولاتىن.
- ءبىز تۇراتىن جەردە، ءبىر سوزدەرىنە ىلعي «بولعان، بولعان» دەگەن ءسوزدى قوسىپ سويلەيتىن موڭعۇل دەگەن حالىق بار. ولار وزدەرىمەن وزدەرى سويلەسىپ وتىرعاندا بايقاپ وتىرساڭ، نە ايتىپ وتىرعاندارىن ءتۇسىنىپ قوياسىڭ. ايتۋلارىنا قاراعاندا، کوکشە دەگەن باتىر قىرىق ازاماتتى وسىندا ەرتىپ کەلىپ، قايتا کەتە الماي قالىپ قويعان کورىنەدى. اسىلى بىزبەن تورکىنى ءبىر حالىق ەکەن، - دەمەسى بار ما؟ ءبارىمىز دە «وي، تاۋبا!» دەپ تاڭىرقاپ تارقاسقان ەدىك.
وتکەن جىلى ناۋرىز ايىندا الماتى وبلىسى ەڭبەکشى قازاق اۋدانىنىڭ نۇرلى اۋلىندا تۇراتىن اعام ەکىنشى ۇلى سەرىکنۇردى ۇيلەندىرەتىن بولىپ، سول اۋىلعا قىتايدىڭ گانسۋ ولکەسى، اقساي قازاق اۆتونوميالى اۋدانىنان ەلىمىز دەربەستىگىن الا سالىسىمەن الىپ-ۇشىپ ەڭ العاش کوشىپ کەلگەن ابدىقادىر دەگەن کىسىنىڭ قىزى نۇرگۇل اتتى بولاشاق کەلىنگە قۇدا تۇسکەلى بارعان ەدىك.
جاڭا قۇدالار جىک-جاپار بولىپ کۇتىپ جاتتى. ءبىز دە کەلىندى سۇراي کەلگەن شارۋامىزدى باپتاپ بايىپپەن ايتىپ بولعان سوڭ، داستارقان ۇستىندەگى اڭگىمە انا-مىنا تاقىرىپتىڭ باسىن ءبىر شالىپ، سارىندى ءبىر اڭگىمەنىڭ ارناسى بولماعان سوڭ، بۇل کىسىلەردىڭ گانسۋدەن کەلگەنىن ەسکەرىپ، کوپتەن بەرى تۇينەکتەي ءتۇيىلىپ جۇرگەن ءدۇدامال ويدىڭ ءتۇيىنى شەشىلىپ قالار ما ەکەن دەگەن دامەمەن باس قۇدا بولىپ وتىرعان 80 نىڭ سەڭگىرىندەگى تولەگەن قاجى اقساقالعا:
- قاريا، سىزدەر گانسۋدان کوشىپ کەلدىڭىزدەر عوي، ءوزىڭىز کوپتى کورگەن، کوپتى تۇيگەن، ەل کەزىپ، جەر شولعان، کوزىڭىز اشىق، کوکىرەگىڭىز وياۋ قارت کورىنەسىز، سىزدەر تۇرعان جاقتا «بولعان» دەگەن ءبىر ەل بار کورىنەدى. سول ەل تۋرالى کورگەن-بىلگەنىڭىز بولسا ايتا وتىرساڭىز قايتەدى؟ - دەپ قولقا سالدىم. قاريا ول جاعىن اسا بىلمەيتىنىن ايتىپ کىبىرتىکتەي بەرگەندە، مانادان بەرى شىنى الىپ، تاماق تارتىپ کۇتۋشى بولىپ جۇرگەن قياق مۇرتتى قىرعي قاباقتى قارا تورى جىگىت:
- ونى مەن بىلەمىن، قۇدەکە، - دەپ اڭگىمە بىلتەسىن ارى قاراي جالعاپ کەتتى. داستارقان باسىنا جاڭا کەلىپ ورنالاسقانىمىزدا، قۇدا تانىستىرۋ کەزەڭىندە وسى جىگىتتى «ءابدىعاپپار قۇدا مەن اعايىندى کىسىلەردىڭ بالاسى العابەک قۇماش ۇلى» دەپ تانىستىرعان بولاتىن.
- مەن 1988-جىلى ايماق ورتالىعى جۋ شۋاندا شوفەرلىك وقۋىنا، قاسىمدا نۇسقار دەگەن جىگىت بار، ءتۇسىپ سوندا ەکى جىل وقىعانبىز. ءبىر جىلدا قابىلدانعان ءۇش جۇزدەي وقۋشىنىڭ ىشىندە ەکى قازاق، ءبىر موڭعۇل، قالعانى تۇگەلدەي قىتاي بولدى، وقۋعا ءتۇسىپ از ۋاقىت ءوتىپ ساباقتاستار ءبىر-ءبىرىن تاني باستاعان کەزدە، ءبىر-ەکى بالا بىزگە ءجيى-ءجيى قاراعىشتاپ ءجۇردى دە، بىرنەشە اي وتکەن سوڭ ءبىزدى وزدەرى وزدىگىنەن جاقىن تارتىپ، جىلىشىراي ءبىلدىرىپ، ارەدىك-ارەدىك ساباق تۋرالى سويلەسىپ ءجۇردى، ءبىر کۇنى:
- وسى سەندەر کىمسىڭدەر، قايدان کەلدىڭدەر؟ - دەپ سۇراپ قالدى. ءبىز:
- اقساي اۆتونوميالى قازاق اۋدانىنان کەلگەنىمىزدى، ۇلتىمىزدىڭ قازاق ەکەنىن ايتتىق. سوندا الگىلەر:
- ءبىز سۇنان يگۋ اۆتونوميالى اۋدانىنانبىز، ۇلتىمىز «يگۋ» بولادى، سەندەر ءبىزدىڭ کوزىمىزگە ءبىرتۇرلى جىلى سەزىلگەن سوڭ تانىسۋدى ءجون کوردىك. ەندى قالاساڭدار، دوستاسىپ وتەيىك، - دەپ قولقالادى. ءبىز دە:
- جارايدى، - دەپ، سول کۇننەن باستاپ دوستاسىپ، تورتەۋمىز بىرگە جۇرەتىن بولدىق. ءبىرىنىڭ اتى - تايىر. ەندى بىرەۋى جانشى (قۇرىلىس) ەکەن.
البىرت جاس الىسىپ-شالىسىپ جۇرەتىن کەزىمىز عوي، ءبىر کۇنى قاسىمداعى جىگىتىم الگى ەکەۋىنىڭ بىرەۋىنىڭ ىشىنە قالجىڭداسىپ کەلە جاتىپ ءتۇرتىپ قالدى، سوندا الگى جىگىت:
- قۇرساق! - دەپ وتىرا کەتتى. ءبىز ەلەڭ ەتە قالدىق تا:
- سەن قازىر نە دەدىڭ؟ - دەپ سۇراپ قالدىق. الگى جىگىت قايتادان:
- «قۇرساق» دەدىم، نە بولدى؟ - دەپ وزىمىزدەن قايتا سۇرادى.
- ەي، قۇرساق دەگەن ءبىزدىڭ ءسوزىمىز، سەن ونى قايدان بىلەسىڭ؟ - دەدىك.
- ە، بىزدە دە سولاي ايتادى، - دەدى. سونان باس، قول، کوز، اياقتى کورسەتىپ مىنالاردى نە دەيسىڭدەر دەدىك.
- ولاردى «باش، کول، گوز، بۇت» دەيمىز، - دەدى.
- بىزگە ۇقساستىقتارىڭ بار ەکەن، - دەدىك تە قويدىق.
ەکەۋى: «ءبىز سەندەردى اۋىلىمىزعا ءساتى کەلگەندە الىپ بارامىز»، - دەپ جۇرەتىن. ءبىر دەمالىستىڭ کەزىندە تاۋدان قاراعاي تارتاتىن جۇك ماشيناسىنا سويلەسىپ کەلىپتى. «جۇرىڭدەر ءبىزدىڭ اۋىلعا، تاۋدى کورسەتىپ کەلەمىز»، - دەپ، الدى دا کەتتى.
ءتۇس اۋا تاۋ باسىنداعى ءبىر جاسىل جايلاۋدا مامىراجاي جاتقان مالشىلاردىڭ اۋىلىنا کەلىپ تۇستىك. ءبىر قاراعانعا، کادىمگى جايباراقات جاتقان قازاق اۋىلى. سىرعاۋىلدىڭ باسىن بۋا سالىپ شوشايتىپ تىگىپ قويعان ۇلکەندى-کىشىلى شوشالاسى دەمەسەڭ، ەسىك الدىندا ورەدە جايۋلى قۇرت، قازاندا قايناپ جاتقان ىرىمشىك، کوگەندە شۋلاعان قوزى، ىدىس-ىدىس تولا ءسۇت، تاڭ-تاماشا بولدىق تا قالدىق. کەشقۇرىم مال قوراعا کەلگەندە ءۇي يەسى ءبىر قويدى الىپ شىقتى دا: «ال، بالالار، مىنانى ءبىز سويساق سەندەر جەمەيسىڭدەر، سوندىقتان وزدەرىڭ اۋەلى باۋىزداپ بەرىڭدەر»، - دەپ، پىشاقتى ۇستاتتى. مەن قويدى باۋىزدادىم دا، پىشاعىن وزىنە بەردىم. الگى کىسى اسىقپاي-ۇسىکپەي قويدى سويىپ، قازاقشالاپ ەتتى جىلىکتەدى، قازانعا مۇشەلەپ تۇرىپ سالدى. ەت پىسکەنگە دەيىن ءسۇت قاتقان شاي ءىشىپ وتىرىپ، ۇلکەن کىسىلەرمەن اڭگىمەگە کىرىستىك. سونداعى ءبىر ۇلکەن کىسىنىڭ ايتقانى:
- ءبىز - سەندەرمەن ءبىر حالىقپىز. ءبىر زامانداردا ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىز ساۋدا-ساتتىقپەن وسىندا کەلىپ، جولدا قاراقشىلارعا تونالىپ، ەرکەك کىندىکتىڭ ءبارى ءولتىرىلىپ، بىرنەشە ايەل عانا قۇشاعىنداعى بالالارىمەن جاسىرىنىپ، امان قالعان ەکەن. ءبىز سودان وسىپ-ونگەن حالىقپىز.
ءبىز دە بۇرىن عۇران (قۇران) بولعان ەکەن، ونى وقيتىن ادام بولماعان سوڭ، ءار ادام ولگەن سايىن ءبىر بەتىن جىرتىپ، بىرگە جەرلەي بەرگەن. ەڭ سوڭىندا عۇراننىڭ بەتى دە تاۋسىلعان، سودان ءبىز ەش ءدىندى ۇستانباي قالعان ءدىنسىز حالىقپىز. ءبىزدى اۋەلى «بولعان» دەپ، کەيىنىرەك «سارى ۇيعىر» دەپ، ەڭ سوڭىندا «يگۋ» ۇلتى بولىپ بەکىتىلىپ، قىتايداعى 56 ۇلتتىڭ ءبىرى بولىپ کەلەمىز. قازىر ءوز ءتىلىمىز دە جويىلا باستادى، ءوز جازۋىمىز دا جوق. بالالار تۇگەلدەي قىتاي تىلىندە وقيدى، - دەپ، وزدەرىنىڭ تاعدىرلارىنا کەيىگەن کەسپىر تانىتقان بولاتىن. اس ءىشىپ بولعان سوڭ بارلىعى قوس قولدارىن جايىپ بەتتەرىن سيپايدى ەکەن. «ونىڭ ماعىناسى نە؟» دەپ سۇراعانىمىزدا:
- ول جاعىن بىلمەيمىز، اتا-بابالارىمىز وسىلاي ىستەيتىن. بىزگە سولاردان سالت بولىپ قالعان، - دەدى.
کەشکىسىن تاعى دا ءبىر بايقاعانىمىز، ولار ءبىر ساۋعاندا 150-200 باس قويدى شالما قوساقتاپ قويىپ ساۋادى ەکەن. ۇلکەندەر ءوزارا سويلەسىپ وتىرعاندا، ىشىنارا سوزدەرىن ءتۇسىنىپ قالاسىڭ. کوبىندە قىتاي ءتىلىن قولدانادى. کيىمدەرى زاڭزۋشا، وڭدەرى سارىلاۋ کەلەدى ەکەن.
ءبىز سوندا ءبىر کەش تۇنەپ ەرتەسىنە قاراعاي تيەگەن ماشينانىڭ ۇستىنە وتىرىپ، وقۋ ورنىنا قايتىپ کەلدىك. بۇل حالىقتىڭ قازىرگى گەوگرافيالىق ورنى - ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزدان بۇرىنعى ەکىنشى عاسىردا جازبا تاريحقا تۇسکەن ءۇيسىن ەلى وتىرعان مەکەن. شىعىستان باتىسقا قاراي پاراللەل ەکى تاۋ سوزىلىپ جاتادى، بىرەۋ شي ليان (شۇلەن) تاۋ دا، ەندى بىرەۋى سۇردىڭ تاۋ. سول ەکى تاۋدىڭ اراسى جىنىس، ورمان-توعايلى، شالعىنى مول، سۋى ءمولدىر، تابيعاتى اسا کورکەم، تاۋ ەتەگى قىستاۋ-کۇزدەۋ دە، تاۋ ءىشى جازيرالى، جانناتتى جايلاۋ. سولتۇستىگىندە موڭعۇل، وڭتۇستىگىندە زاڭزۋ (تيبەت) اۋدانى بار. اقساي قازاق اۆتونوميالى اۋدانىنىڭ شىعىسىندا، 700-800 شاقىرىم قاشىقتىقتا تۇرادى.
کەيىنىرەکتە ءبىزدىڭ اۋىلدان لانجۋ مىنزۋ شويۋان-ۇلتتىق ينستيتۋتىنا وقۋعا تۇسکەن اقىنبەك دەگەن جىگىت لانجۋدا جۇرگەندە سول يگۋ (بولعان) ۇلتىنان شىققان ءبىر پروفەسسورمەن ۇيىنە بارىپ اڭگىمەلەسکەن ەکەن. سونداعى پروفەسسوردىڭ ايتۋى بويىنشا:
- ءبىز ۇيسىن بولامىز. ەجەلگى ءۇيسىن مەکەنىنە کەيىن قايتا ورالىپپىز. قازىر ۇلکەندەر ەسکى ءتىلدى، اتا تەکتى بۇلىڭعىرلاۋ بولسا دا بىلەدى، ءبىر-اق جاستار قالاعا وقۋ وقىپ کەتتى دە، ءداستۇرلى سالتتان وزگەرىپ، ءتىلدى دە ۇمىتا باستادى. جالپى، ءبىز جويىلعان ۇلتپىز دەۋگە بولادى، ايتەۋىر، قىتاي مەملەکەتى ۇيسىندەر تۋرالى کينو ءتۇسىردى عوي، سول بىزگە کادىمگىدەي مەدەت بولىپ ءجۇر، - دەپتى.
وسىعان دەيىن ەشبىر تاريحشىنىڭ عازيز قولى ارقىلى ەشقانداي حاتقا تۇسپەگەن، نە بولماسا اۋىزەکى ايتىلىپ جۇرەتىن قابات-قابات شەجىرە شەڭبەرىنە کىرمەگەن، وسىناۋ عاجايىپ حالىقتىڭ جەر بەتىندە ومىر ءسۇرىپ جاتقاندىعى جايلى قۇنتتاۋعا ءتيىستى قۇندى دەرەک، ءبىراز ادامدار بايىبىنا بارا الماي بايبالام سالىپ جۇرگەن قازىبەك بەك تاۋاسار ۇلىنىڭ «ءتۇپ-تۇقياننان وزىمە شەيىن» اتتى ەڭبەگىندە عانا تايعا تاڭبا باسقانداي انىق تا ايقىن کورسەتىلگەن. ناقتىلاي کەتسەك:
«قىتايلار قالماقتاردى اتتى-شاپتى. اياق-قولى کىسەندەۋلى وتەگەنگە تيگەن دە جوق، ءجون سۇراعان دا جوق. قىتايلار ابدەن قالماقتاردى جايلاستىرىپ بولعان سوڭ وتەگەنگە ورالدى. بۇل ارادا قىتاي سۇيرەپ کەلىپ تاستاعان ءبىر بالىقتاعى بالشىقتان سالىنعان ۇيدە بەس اي وتىپ کەتتى. التىنشى ايدىڭ ءجۇزى بولعاندا ۇستىنە ءۇش ادام کىردى. بۇدان جاۋاپ سۇاردى. بۇل ەشتەڭە تۇسىنە المادى. سونان سوڭ مۇنى جونىنە قالدىردى دا، ولار شىعىپ کەتىپ، ارادا ءبىر اپتا وتکەندە تۇلکى تىماقتى بىرەۋدى ەرتىپ کەلدى. کەلگەن تازا قازاقشا سويلەدى.
- قازاقپىسىڭ؟ - دەدى. - ءيا، قازاقپىن، - دەدىم دەدى وتەگەن ماعان ايتقان اڭگىمەسىندە، ونى کورگەندە، تۋرا اکەمدى کورگەندەي بولدىم. ءوزى دە موسقالداۋ ادام ەکەن.
- وڭکەي قالماقتىڭ اراسىندا نەگە قاڭعىپ جۇرسىڭ؟
وتەگەن باسىنان وتکەن جاعدايدىڭ ءبارىن ايتادى. قىتايلاردىڭ ءوزى دە اياق-قولى کىسەندەۋلى ادامدى، ايتەۋىر، قالماققا قارسى ادام شىعار دەپ جۇرەدى ەکەن، ونى تاباندا بوساتىپ قويا بەرەدى. تۇلکى تۇماقتى ادام ونى ەرتىپ جونەلەدى. سويتسە، وتەگەندى قىتايدىڭ ىشکەرى جاعىنا اپارعان ەکەن. تۇلکى تۇماقتىنىڭ اتى قازاقشا ەمەس سياقتى - ورحون.
ورحون اۋىلى وتەگەن جاتقان تۇرمەدەن تىم جىراق ەمەس ەکەن. بۇلار کادىمگى قازاق تۇرمىسىندا تۇرادى. تەك تىلدەرى وزگە. وزگە بولعاندا قازاقشا-اق سياقتى، ءبىراق «بولعان» دەگەن ءسوزدى کوپ قوسا بەرەدى.
- ءبىز سارى ءۇيسىنبىز، - دەدى ورحون، - ءبىراق اتام زاماندا اتالارىمىز کەلگەن بولعان، سەندەر دىننەن بەزىپ، يسلام ءدىنىن العان بولعان، ءبىز سەندەردەن کۇدەرىمىزدى ءبىرجولا ۇزدىك. ەندى بىزگە ءۇيسىن بولۋ جوق. ءبىز حانزۋ بولىپ بارامىز.
وتەگەن بۇلاردا ءبىر نەشە کۇن بولىپ، تۇرمىستارىن کورەدى. تۇرمىسى قازاقشا، تىلدەرى بۇرالىپ، ۇيعىرشادان قازاققا جاقىن، سول ەکى ورتادا. قازاق دەگەن بۇلاردا ۇعىم جوق. «ءۇيسىنبىز» دەگەن عانا ءسوز بار. ۇلکەنىنىڭ دە، کىشىسىنىڭ دە اتتارىنان قازاققا ۇقسايتىن ات سيرەکتەۋ. کوبى، شاماسى، ءدىن ەرەکشەلىگىنەن بولۋ کەرەك. وتەگەن قالماقشانى وتە جاقسى ءبىلىپ الىپتى. ول جەردەگى سارى ۇيسىندەر ەکى مىڭ ءتۇتىن ەکەن. سارى ءۇيسىننىڭ ءوز اتى تۇرگەش ەکەنىن دە، ونىڭ اتاسى بايدىبەك ەکەنىن دە، تۇرگەشتىڭ اکەسى سيرىقتى ەکەنىن دە، ماراۋ بايبىشەنى دە بىلەدى.
بۇلار جاقىپتان تارايتىن ءۇش اتا قىرعىش، تۇمسا، شاڭباي، قالشادان تارايتىن توقسابا، جانتوق، سارعازى، تۇقىمدارى ەکەن. مۇندا کادىمگى ازىق تۇقىمى - شىعىلدار دا، ازعانتاي قوڭىراتتار - کوکتىڭ ۇلى بار. وتەگەن ارالارىنان نايماننىڭ جايماۋىتتارىن دا کەزدەستىرگەن ەکەن. ءبىراق ءبىزدىڭ قازاقتىڭ يسلام ءدىنىن قابىلداعانىن کوتەرە المايدى. «سەندەر دىنننەن بەزگەن بولعان» دەسەدى ولاردىڭ کەز کەلگەنى.
ولاردىڭ اراسىندا ەکى ايداي بولىپ، سونان سوڭ باتىس تەرىستىککە بەت تۇزەيدى وتەگەن. کەتەرىندە وتەگەنگە ورحون اقىل ايتقان: «سەن ەندى مىلقاۋ بول، ايتپەسە ءجونىڭدى بىلگەن ۇيعىرلار جولدا قايتادان قالماققا ۇستاپ بەرەدى، ولار ءبىر کىسىنىڭ عۇمىرىنان ءبىر تيىن تاپقاندى ارتىق کورەدى»، - دەگەن (الماتى، «جالىن» باسپاسى. 1993 ج.،243-بەت).
بۇل جەردە ءۇش ادامنىڭ اۋزىندا ايتىلعان اڭگىمەمەن قازىبەك بەکتە باياندالعان باياننىڭ فورىمىندا ازداپ قانا پارىق بولعانىمەن، جالپى ماعىناسى بىردەي، شىمىرلاپ تۇرعان شىندىق - بولعان دەگەن ەلدىڭ تاپ-تازا قازاقتان ءبولىنىپ قالعاندىعى انىق تا ايقىن کورىنىپ تۇر.
شاياحمەت قالي ۇلى
«جاس الاش»