اقتاي داراسى: اڭىز بەن شىندىق

استانا. قازاقپارات - قازاق جەرىنىڭ ءار بولشەگى ەسىمسىز ەمەس. ءار تاۋىنا، ءار سايىنا، وزەن- كولىنە ەش سەبەپسىز ات قويماعان. قازاق جەر اتتارى - اڭىز بەن اقيقاتتى استار ەتكەن قۇنارلى تاريح. ول جەر بولمىسىنان، سوندا جاساعان حالىقتىڭ قيلى تاعدىرى، قيقۋ تاريحىنان سىر شەرتىپ تۇرادى…

ەسىمى الىسقا جەتكەن «اقتاي داراسى» حاقىنداعى اڭىزبەن شىندىق كىم- كىمدى دە بەي- جاي قالدىرمايدى. مەن ەرتىس، قىراننىڭ قۇيعانىندا تۋىپ وسكەن، اقتاي داراسىن جايلاۋ، قىران جاعاسىن قىستاۋ ەتكەن قازاقتىڭ بالاسىمىن. اقتاي بابا تۋرالى اڭگىمە بالا جاسىمنان قۇلاعىما ءسىڭىپ، جۇرەگىمە ۇيالاپ ەرجەتتىم. سودان دا كەيىن بۇكىل ىنتا- پەيىلىم تۋعان حالقىمنىڭ ءتول كەشىرمەسىنە، سالت- ساناسىنا، وسكەن ەل، تۋعان جەردىڭ جاندى شەجىرەسىنە اۋىپ جۇرە بەردى… تەلە جۋرناليست بولعاننان كەيىن بيلىكتىڭ مىندەتىن ورىنداۋ - كەسىلمەس شورە ەدى. سول مۇرىنعا سۋ جەتپەس ساتتەردە، جاڭبىردىڭ اراسىمەن جۇرگەندەي كۇي كەشىپ، تۋعان حالقىمنىڭ اسىلىن ىزدەدىم…

قىتاي شىڭجاڭ ولكەسى التاي ايماعىنا قاراستى الاقاق ەلدى مەكەنى - اقتاي باتىردىڭ كىندىك قانى تامعان جەر. (مەنىڭ تۋعان اۋىلىم) دەرەكتەرگە نەگىزدەلسەك، اقتاي كوبەگەن ۇلى 1793-جىلى التايدىڭ الاقاق اۋىلىنا قاراستى كوكسۋ (ەرتىسكە قۇياتىن قىران وزەنىنىڭ جاعاسىنداعى ۇلكەن سازدىق) دەگەن جەرىندە تۋعان. 1856-جىلى بۋىرشىن اۋدانىنىڭ شۇڭقىر دەگەن جەرىندە 63 جاسىندا قايتىس بولعان. زيراتى بۋىرشىن اۋدانىنىڭ شۇڭقىر اۋىلىنداعى كۇشىگەن سايىنىڭ اۋزىندا.

اقتاي باتىردىڭ مال ءورىسى

2013-جىلى «جەز بۇيدالى بۋىرشىن» دەرەكتى فيلمىن ءتۇسىرۋ بارسىندا اقتاي بابا حاقىندا شىنايى اڭگىمەلەرگە كۋا بولدىم. بۋىرشىننىڭ «بيعاجى كوكەگى» دەپ اتالاتىن كوكتەۋلىگىندە وتىرعان مۇقالاي ەلەۋىش ۇلى اقساقالدى ارناۋلى ىزدەي باردىق. قۇيما قۇلاق، شەجىرە قارتتان «اقتاي داراسى» حاقىندا ارناۋلى سۇرادىم…

«.. كەرەي ەلى ارال جايلاۋىنا قاراي بەتتەگەندە، موڭعۇلدىڭ ىلانشىق اتتى باتىرى تاستىبۇلاقتىڭ كەزەڭىنە وتىرىپ الىپ، جول بەرمەيدى.

- كەرەي اقىلداس، ەكى ءتۇرلى تالاپ قويام، ءبىرىنشىسى - ون ءۇش جاستاعى قىز بەر كىشىلىككە، ەكىنشىسى - نوقتالاپ ايۋ اكەلىپ بەر. وسىنى ورىنداماساڭ، سوعىسام، جول بەرمەيمىن، جەر وزىمدىكى! - دەيدى.

سوندا، كوبەگەن باتىر:

- مەندە، اقتاي، بوزتاي دەگەن ەكى ۇل بار. سولار ايۋ ۇستايدى، - دەپ، قىز بەرۋگە كونبەيدى.

سۇمدايىرىق وزەنىنە قۇياتىن كەشۋبۇلاقتىڭ شاتاڭىنان، اقتاي مەن بوزتاي قۇنان ايۋدى ۇستاپ، نوقتالاپ ىلانشىققا اپارىپ بەرىپ، تۇلىپتان ءدام تاتىسادى. مويىنسال بولعان ىلانشىق:

- قاي جەردى الاسىڭ؟ - دەيدى.

سوندا، كوبەگەن:

- ءسىز ايتىڭىزشى، قاي جەردى السام بولادى؟ - دەيدى.

ىلانشىق:

- سەن مىنا دارانى ال، ءشوبى شۇيگىن - دەپ قازىرگى دارانى كورسەتەدى. سونان بەرى سول جەر «اقتاي داراسى» اتالىپ كەلەدى...»

اقتاي داراسى

مۇقالاي قارت ايتىپ وتىرعان - ارال جايلاۋى. ارال دەسە، دەگەندەي توڭىرەگىن تاۋ قورشاپ سۇمدايىرىق، قاراايىرىق، قوم وزەنى قورالاي اققان جەر ۇيىعى. بۋىرشىن، التاي قالاسى، جەمەنەي ەلىنىڭ جازجايلاۋ ءجاننات مەكەنى. ارالدىڭ شىعىس شەتىندە اسقاق كورىنىپ تۇرعان، سارىمساقتى سالمالارى سۇمدايىرىقتىڭ وزەنىمەن جۇرىندالعان (تەڭىز دەڭگەيىنەن بيكتىگى شامامەن 3000 مەتردەن اسادى) ەڭسەسى بيىك ەن جايلاۋ اقتاي داراسى.

اقتاي باتىردىڭ جالپاق كەرەيدەن وڭاشا كوشىپ، ءوز الدىنا ويىپ قونىس الۋىنىڭ دا وزىندىك سەبەبى بار ەدى!

اباق كەرەي سىر بويىنان اۋىپ، قالباعا كەلگەننەن كەيىن، ەل يەسى ەر جانىبەك «توبەسىز جەر، تورەسىز ەل بولمايدى» دەپ كوگەدايدى الدىرىپ، قالبا تاۋىنىڭ باسىنا شىعارىپ، حان كوتەردى. ون ەكى كەرەي بوز بيەنىڭ قانىنا بارماعىن باتىرىپ، كوگەدايعا بويۇسىناتىنىن ءبىلدىرىپ قاسام ىشەدى. كوگەداي 35 جاسىندا قامبار تورەنىڭ ادامدارى جاعىنان جاستاي جازىم بولىپ، مۇراگەرلىككە اجى وتىرادى. اجى كەرەيگە تىم جايلى ۇلىق بولا الماعان كورىنەدى. ونىڭ ۇستىنە، مال مەن باسى ءوسىپ، جەر داۋى، جەسىر داۋى كۇشەيىپ، ەل ءىشى الا بولا باستايدى. وسىناۋ ساتتە اقىل قوسقان ەل ءتورت بي سايلايدى. بۇل تاريحتا «ءتورت بي- تورە» اتالادى. ءتورت ورىننىڭ ەكەۋى جانتەكەيگە، ەكەۋى جادىككە بەرىلىپ، وردالى رۋ شەرۋشى ەسكەرۋسىز قالادى. بۇعان شەرۋشى شونجارلارىنىڭ كوڭىلى كۇپتى بولادى. اجى گۇڭگە وكپەلەلى اقتاي باتىر، اجى اۋىلىنان ىرگەسىن ءبولىپ، ماڭايىندا وتىرعان جادىك، جانتەكەي ەلىنەن مال قۋىپ اپارىپ، كەدەي- كەپشىكتەرگە ءبولىپ بەرەدى. قۋا بارعان ادامداردى ۇرىپ، بايلاپ، قيعىلىق سالادى. ەل باسشىلارى: «اقتاي باستاپ، شەرۋشى ەل ءبۇلدىرىپ جاتىر. تەنتەگىڭدى تىيىپ بەر!» - دەپ اجى گۇڭگە ارزدانعاندىقتان، اجى گۇڭ اقتايدى ورداسىنا شاقىرادى.

اجى اقتاي ەسىكتەن كىرەر- كىرمەستەن دۇرسە قويا بەرەدى:

- سەن نەگە ەلدى ءبۇلدىرىپ ءجۇرسىڭ، باسىڭدى كەسىپ الايىن با؟ - دەگەندە، اقتاي توردە وتىرعان اجى گۇڭنىڭ جاعاسىنان الا كەتىپ:

- ال، مەن الدىڭا كەلدىم، مىقتى بولساڭ باسىمدى ءوزىڭ ال، سەن باسىمدى الا الماساڭ، سەنىڭ باسىڭدى مەن الامىن. باس كەسپەك بولسا دا، ءتىل كەسپەك جوق، الا قويدى بولە قىرقىپ، اعايىندى وكپەلەتكەن ءوزىڭ. كەرەيدى نەگە ادال باسقارمايسىڭ؟ - دەپ تورەنى نىعارلاعاندا، ەل يەلەرى اراعا ءتۇسىپ، ازەر ايىرىپ الىپتى. ارىنى قايتقان اجىنىڭ: «بەسىنشى ورىن سەنىكى بولسىن»، - دەگەنىنە قاراماي: «سيەزدە جاريالاماعان ءمانسابىڭدى ۇرايىن، ات كەكىلىن كەستىم، ەندى ماعان بيلىگىڭ جۇرمەيدى!» - دەپ اتتانىپ كەتەدى. وسىدان كەيىن اقتاي باتىر ءىنىسى بوزتاي ەكەۋى ەلىن باستاپ ارال جايلاۋىنا قاراي بەتتەگەن دەسەدى. تورەگە تىزگىنىن بەرمەگەن اقتاي باتىردىڭ ەلى كەيىن موڭعۇلياعا اۋىپ بارىپ، سوندا ءبىرجولا ىرگە تەبەدى.

اقتاي باتىردىڭ تاستان ورناتقان ات اعاشى

اقىن يسا بايزاقوۆ «التاي اياسى» داستانىندا:

«التايدىڭ ەڭ ۇستىندە اقتاۋ بيىك،

بويىنا بۇلت جەتە الماي تارتقان كۇيىك.

اڭدارى بۇعى، مارال ويىن سالىپ،

سەكىرگەن قياسىندا ءورشىل كيىك» ، - دەمەي مە؟

وسىنداعى تاريحتاعى اقتاۋ (قىتاي جاق كەيىن دوستىق شوقى اتاعان. ويتكەنى، ءتورت ەلگە تاۋەلدى) ارالدىڭ باتىسىندا اسقاق كورىنسە، شىعىسىندا اقتاي داراسى مەن مۇندالايدى. ارال ساحاراسىنىڭ بۇلت الدىمەن قوناقتار سالقىن سابات پۇشپاعى.

اقتايدىڭ جۇرتى.

اقتاي داراسىنىڭ ساحناسىنداي، كوكدوڭعۇل جونى وتە جايلى قونىس. كەزىندە تاڭداپ قونسا كەرەك. قازىر باتىر بابا جۇرتىندا الاقاق اۋىلىنىڭ مالشىسى وتان احمەت ۇلى (قازىبەك) وتىر. باتىردىڭ جۇرتىن قاستەرلەپ، ادامعا، مالعا باستىرماي تورلاپ قويعان. اقتاي باتىردىڭ اقورداسىن تىككەن جۇرتتىڭ تارپى ءالى بار. شەڭبەر كەڭدىگى 12 مەتر. كەزىندەگى اتپەن ۋىق شانشيتىن وردالاردىڭ ءبىرى ەكەنى بايقالادى. سىرتىن اينالدىرا جايلاۋدىڭ جالپاق كوك تاسىن توسەگەن سياقتى. ءبارى جەر تاسقا اينالعان. تاستان ورناتقان دەرە تاسى دا سوندا.. .

اقتاي باتىردىڭ جۇرتى

اقتاي باتىر اباق كەرەي ەلىنىڭ التايعا قايتا كەرەگە جايىپ، ىرگە كەڭەيتۋىنە ەرەن ۇلەس قوسقان تۇلعا. ءبىز بۇگىن اقتاي مەن بوزتاي جانىن تىگىپ الىپ بەرگەن، العاش رەت كەرەگە جايىپ، كۇل توككەن بورىقتى جۇرتىندا وتىرمىز. مال مەن باسى تەڭ وسكەن ەلدى كەيدە، كوڭىل ماستىعى، داۋلەت ماستىعى جەڭەدى ەمەس پە… ارۋاقتى باتىردىڭ ەسىمىن ۇلىقتاۋ، رۋحىن جاڭعىرتۋ جاعىنان ەڭكىش تارتاتىن كەزىمىز كوپ- اق… قۇيقالى دالا، قۇتتى قونىس كىمنىڭ بوداۋىمەن كەلگەنىن ۇمىتپاۋ، ونى ۇرپاق ساناسىنا ءسىڭىرۋ «اقتايلىقتاردىڭ» بويتۇمارى بولۋ ءتيىس…

اقتاي باتىر - تۋعان حالقى ءۇشىن رۋح شىڭى. ءبىز: «باتىر بولساق اقتايداي بولساق» ، - دەپ وستىك. ال، قارتتار: «اقتايداي باتىر بول، اقىتتاي اقىن بول!» - دەپ باتا بەردى. اقتاي باتىر «اقتايدان» كەتكەلى 200 جىلعا جۋىقتاسا دا، ونىڭ ەسىمى، ەرەن ەرلىگى، ءىرى رۋحى، قونىسى، جۇرتى باياعىداي ساقتالىپ كەلەدى… بۋىرشىن اۋدانى قالتون ەلدى مەكەنىنىڭ اق تۇيەنىڭ اسۋى دەيتىن جەرىندە اقتاي كوتەرگەن ۇلكەن تاس، باتىر بابانىڭ قايراتىن ايگىلەپ تۇر. ەسىمى جەرگە بەرىلىپ، ەرلگى ەلگە سىڭگەن ادام اڭىز بەن شىندىق بولىپ جاساي بەرەدى!

فوتوسۋرەتتەر: قۋانىش ءىليا ۇلىنىڭ جەكە مۇراعاتىنان

اۆتور: قۋانىش ءىلياس ۇلى

https://e-history.kz/kz