قازاقتىڭ «تايلاق تارتۋى» انايىلىق پا، سۇلۋلىققا تامسانۋ ما؟
بۇل ەسكى سالتتىڭ تۇركى ەلدەرىندە بولعانى ءتۇرلى جازبا دەرەكتەردە، اڭىزداردا كەزدەسەدى. مىسالى، مىڭ جىلدىق تاريحى بار، بارشا تۇركىنىڭ ماڭدايىنا باسقان اتاقتى «ماناس» جىرىندا وسىنداي سالتقا وروڭقا شىعىپ، تۇيەنى شەشىپ اكەتەدى. بۇل ەسكى سالت جايىندا اكادەميك الكەي مارعۇلان دا جازبا دەرەك قالدىرعان. مۇنداي سالت قازاق دالاسىندا بەرتىنگە دەيىن بولعان. وتكەن عاسىردا ۇلىتاۋ باۋرايىندا بولعان استا «جالاڭاش بيگە» شىققان ايەل «ۇلكەندەردىڭ كورگەن جەرى، كىشىلەردىڭ تۋعان جەرى» دەپ كەلىپ، شوككەن تۇيەنىڭ بۇيداسىن تىسىمەن شەشىپ اكەتىپتى. ارقادا وتكەن اسقا وسىنداي بيگە قاتىسقان جالاڭاش جاس كەلىنشەك ۇزىن بۇرىمىن تارقاتىپ جىبەرگەندە بۇكىل دەنەسىن جاۋىپ كەتىپ، ەتى كورىنبەپتى. ول سول بويىمەن كەلىپ، تۇيەنى جەتەكتەپ اكەتكەندە نار تىككەن جاق جالاڭاش شىقپادى دەپ داۋ شىعارىپ، بيگە جۇگىنىپتى. سوندا ءادىل بي «كەلىنشەك كيىمىمەن شىققان جوق، شاش ايەلدىڭ قۇداي جاراتقان مۇشەسىنىڭ ءبىرى، وعان داۋ جۇرمەيدى» دەپ داۋگەردى توقتاتىپتى دەلىنەدى. بۇل ەسكى سالت xx عاسىردىڭ باسىندا دا بولىپتى.
قايراتكەر - جازۋشى شەرحان مۇرتازانىڭ «قىزىل جەبە» رومانىندا مەركە پريستاۆى سوكولسكيدىڭ بەكتەن مىرزانىڭ كەلىن ءتۇسىرۋ تويىندا ماسقارا ويىن ۇيىمداستىرعانى سۋرەتتەلەدى. ءسويتىپ، ورىستىڭ شەندى ۇلىقتارى قارا حالىقتى مازاق ەتۋ ارقىلى كۇلكىگە قارق بولىپ، قىزىققا باتقىسى كەلەدى. ونى جەرگىلىكتى جارامساق باي-بولىستار دا قولداي كەتەدى. جارلى ايەل تايتاقايدىڭ تىرجالاڭاش كۇيىندە تىسىمەن بايلاۋلى تۇيەنى شەشۋگە جانتالاسۋى توق قاۋىمدى كۇلكىگە كەنەلتىپ، جارلىنى كۇيزەلتەدى. وسى ماسقارا ويىندى سۋرەتتەۋ ارقىلى جازۋشى شەرحان مۇرتازا ۇمىت بولعان تاريحي شىندىقتىڭ شاڭىن ءبىر سىلكىپ وتەدى.
1920 جىلدار ىشىندە تورعاي دالاسىنا ەسىمى كوپكە بەلگىلى قارمان دوساي قاجىنىڭ اسىنداعى قالى كىلەم جابىلعان ناردى نارىش دەگەن جاس كەلىنشەك شەشىپ اكەتكەنى حاتقا تۇسكەن. «جالاڭاش بي» وڭتۇستىكتە «تايلاق تارتۋ» دەپ اتالعان. 1914 - جىلى قاراتاۋ - قازىعۇرت ەلىندە اسا قادىرلى سوپبەك داتقا اسىندا وسى سالتقا ايىمبالا دەگەن جەسىر ايەل قاتىسىپ، تايلاقتى شەشىپ العان ەكەن. كەي جەرلەردە بۇل سالت «تۇيە شەشپەك» دەپ تە اتالادى. سالتتىڭ بۇل ءتۇرىن بەلگىلى ەتنوگراف-سۋرەتشى ن.حلۋدوۆ جانە ق.وتارباي «تايلاق تارتۋ» دەگەن كارتيناسىندا بەدەرلەپتى.
قازاقتا وسى ەسكى سالتتىڭ بولعانى توبىقتى وسكەنباي ءبيدىڭ اسىنان دا بەلگىلى. سول ءۇش جۇز وشاق قازىلعان ايتۋلى استا ورتاعا جالاڭاش ايەل شىعىپ، قازىققا بايلانعان كىلەم جابۋلى تۇيەنىڭ بۇيداسىن تىسىمەن شەشسە، تۇيە كىلەمىمەن سونىكى دەگەن سيرەك كەزدەسەتىن ويىن ءتۇرى وينالىپتى. وسكەنباي ءبيدىڭ اسىنا قاتىسقان توعالاق رۋىنىڭ ادامى وتەپبەرگەن دەگەننىڭ ەستەلىگىندە استاعى وقيعا تومەندەگىشە ءوربيدى. كوپتەن سوڭ جيىننان تاعى ءبىر ايەلدىڭ شەشىنىپ جاتقانى بايقالادى. سارى كىدىر تارتىپ قالعان قاتىن ەكەن، بۇركەنىش جامىلىپ، تۇيە قاسىنا كەپ:
ەرلەر، ەرلەر، ەرلەر تۋعان جەرلەر.
قارايمىن دەسەڭ دە ءوزدەرىڭ ءبىل.
ارىستىڭ بۇل اسىندا بۇل بايگەنى الماق ءدۇر، - دەپ بۇركەنىشتى سىپىرعاندا، قۇنەكەڭ ايەلگە شاپان جاپقىزىپ جىبەرەدى. بۇيدانى شەشكىزگەن جوق. كىلەم جابىلعان ىنگەن ۇستىنە قوسىپ، «شەشىندىرگەن ايىبىمىز» دەپ ايەلگە شاپان بەرىلەدى. وسى وقيعا ۇلى ابايدىڭ زامانداسى، ءبىر جاعىنان ۇستازى دا بولعان بايكوكشە بالعىنباي ۇلىنىڭ (1813 - 1892) «توبىشاق تورى» داستانىنا دا ارقاۋ بولعان. ياعني بايكوكشە اقىن داستانىنا سيۋجەتتى وسكەنبايدىڭ اسىنان الادى. ءبىراق ەستەلىكتەگى سارى كىدىر تارتقان كەلىنشەكتىڭ ورنىنا اقىن تويكەنىڭ ون سەگىزدەگى اققۋلا دەگەن قىزىن شىعارادى ورتاعا. وسى داستاننان ءۇزىندى كەلتىرەيىك:
ودان سوڭ ورتاعا اكەپ قازىق قاعىپ،
قازىققا مايلى كۇيە قويدى جاعىپ.
ءبىر تۇيە وعان اكەپ قويدى بايلاپ،
كىلەم جاۋىپ، جىبەكتەن بۇيدا تاعىپ.
ەر بايگە الدى بىلەكتىڭ كۇشىمەنەن،
تۇلپار الدى تۇياقتىڭ ۇشىمەنەن.
- بۇل بايگەنى ايەلدەر السىن - دەدى
- جالاڭاش تىستەپ شەشىپ تىسىمەنەن....
بۇل حابار ايەلدەرگە تۇگەل جەتتى،
نامىستانىپ كەيى ۇرسىپ، كەيى سوكتى.
تويكە دەگەن كەدەيدىڭ جالعىز قىزى
«تۇيەنى مەن الام» دەپ توپقا كەتتى...
مايلى كۇيە جاعىلعان قازىققا كىلەم جابىلعان تۇيە بايلانىپ، سونى شەشۋگە تويكە دەگەن كەدەيدىڭ ون سەگىزدەگى جالعىز (ادەمىلىگىنە قاراپ جۇرت ونى «اققۋلا» دەپ اتاعان ەكەن) قىزى شىعىپ توپقا قارسى قاراپ:
سۋ تازارتار مەيلى بەت كۇيەسىن،
ايتەۋىر اكەمە ءبىر تۇيە بولسىن،
- دەپ تاۋەكەل ەتەدى.
اققۋلا سول ارادا «ەرلەر! - دەدى،
- ءبارىڭىز ءونىپ شىققان جەرلەر» دەدى.
بىلمەستەرىڭ مازاق قىپ كەلەكە ەتىپ،
بىلگەنىڭنىڭ ماڭداي تەرى تەرلەر ەدى.
«بىلسەڭدەر، دۇنيەگە ايەل انا!
ايەلسىز دۇنيەگە كەلمەس بالا.
الىپ - انادان دەگەندەي، ات - بيەدەن
ايەلدەن نەشە ءتۇرلى تۋعان دانا»
نە ءتۇستى كورگەنىڭنەن انا ەتىن،
ماسقارالاپ، كۇيەلەپ انا بەتىن.
مۇنى قىزىق كورۋشى كىم دە بولسا،
انانىڭ بىلمەيدى ەكەن قاسيەتىن.
ءبىر كەزدە بەسىك كوردىم، بالا بولدىم،
ەر جەتتىك بويجەتكەن قىز جاڭا بولدىم.
تانىمە كوزى تۇسكەن كوپشىلىكتىڭ
مىنەكەي، بارىڭە دە انا بولدىم، - دەپ، ارزان كۇلكى، جاي قىزىق، ەرمەك ءۇشىن ەمەس، تۇرمىستىڭ قيىندىعىنان القالى توپ ورتاسىنا شىعىپ، ەر ۇيالتاتىنداي اقىلدى ءسوز ايتادى.
بايكوكشە اقىننىڭ قىزدىڭ اۋزىمەن ەلدە جوق وسى داۋرەنى وتكەن ويىن ءتۇرىن قاتتى سىنعا العانى كورىنىپ تۇر. وسى ءبىر سيرەك كەزدەسەتىن انايىلاۋ ويىن تۇرىنە قارا قىلدى قاق جارعان قۇنانبايدىڭ دا ىرزا بولماعانى جوعارىداعى ەستەلىكتەن بايقالادى. بايكوكشە شىعارماسىندا وسى انايى كورىنىستى ءسوز ەتە وتىرىپ، تاعىلىمدىق، تاربيەلىك ماقساتتى كوزدەيدى. وعان داستاننىڭ سوڭىندا كەدەي بولعانمەن، باتىر جىگىت رايحاننىڭ بايگەدەن تۇسكەن ولجانى قالىڭمالعا تولەپ، اققۋلانى ايتتىرىپ، جار ەتۋىن ايتساق تا جەتەدى.
تورەعالي تاشەنوۆ
دەرەككوز: «ايقىن» گازەتى. 2012-جىل