اكىم تارازي: قازاق ءالى قۇلدىق كەيىپتە وتىر
- تەورياعا جۇيرىك ەمەسپىن. ءبىراق، مىسالمەن، دالەلمەن سويلەگەندى قالايمىن. قازىر سوۆەت وكىمەتى جازۋشىلاردى قادىر تۇتتى، دارىپتەدى دەپ ايتىپ ءجۇرمىز. راس. ءبىراق، ول وكىمەت جازۋشىلاردىڭ قادىرىن ءبىلىپ سىيلاعان جوق. الدىمەن جازۋشىلاردى اتتى، قىردى، جەر اۋداردى. قىلتيىپ، كورىنگەن جاس وسكىن قالامگەرگە تىنىشتىق بەرمەدى. يمپەريا كوسەمى ستالين جازۋشىلاردى قىرىپ الىپ، كەيىن قاجەت ەكەنىن ۇقتى. جازۋشىسىز قوعام جوق ەكەنىن ءبىلدى. جۋرناليستىڭ ماقتاپ جازعان مىڭ ماقالاسىنان، جازۋشىنىڭ ءبىر ماقالاسى ارتىق ەكەنىن ءتۇسىندى. سوندىقتان ول جان ساۋعالاپ يتاليادا جۇرگەن ماكسيم گوركيدى ەلگە شاقىردى. ونىڭ كەلگىسى كەلمەدى. ماسكەۋدىڭ ەڭ ۇلكەن كوشەسىن گوركيدىڭ ەسىمىمەن اتادى. ول سودان كەيىن كەلدى.
ماكسيم گوركيدىڭ ارقاسىندا قازاقستاندا، سول كەزدەگى باسقا وداقتاس رەسپۋبليكالاردا جازۋشىلار وداعى قۇرىلدى. جازۋشىسىز قوعامنىڭ ءمانى جوق ەكەنىن تۇسىنگەننەن كەيىن جازۋشىلار وداعىن قۇردى. ويىمدا جاتتالىپ قالعان ءبىر وقيعا بار. «قازاقستان پيونەرى» دەگەن گازەتتە جاۋاپتى حاتشى بولىپ ىستەدىم. بالالار جازۋشىسى سانسىزباي سارعاسقايەۆتىڭ ورىنباسارى ەسەپتىمىن. وسى گازەتتە ەكى جىل جۇمىس ىستەگەننەن كەيىن ءوزىمنىڭ جازۋشى بولام دەگەن ارمانىمنان اجىراي باستاعانىمدى سەزدىم. ەلگە بارىپ ەكى جىل مۇعالىم بولدىم. بۇگىنگى جازىلعان شىعارمالارىمنىڭ دەنى سول ەكى جىلدا تاپقان ولجام. ءالى كۇنگە دەيىن سونى قازبالاپ ءجۇرمىن. ماعان ول عاجايىپ قازىنا بولدى. ءبىراق اۋىلدىق جەردە ءجۇرۋ قيىن بولعاندىقتان قالاعا قايتا ورالدىم.
بىردەن «سوسياليستىك قازاقستان» گازەتىنە قىزمەتكە تۇردىم. باستىعىم - جەكەن جۇماحانوۆ دەگەن جازۋشى، ساتيريك. اۋىز ادەبيەتىنىڭ كلاسسيگى. بولىمدە: شەرحان مۇرتازا، ءشاربانۋ قۇماروۆا جانە مەن. ءۇش اي ىستەدىم. «بولاشاق بۇگىننەن باستالادى» دەگەن ءبىر بەتتىك ۇلكەن ماقالام جارىق كوردى. باس رەداكتور اباي بەيسەنبايەۆ دەگەن زيالى كىسى ەدى. سول كىسى شاقىرىپ الدى دا:
- اكىم، مىنا ماقالانى قانشا كۇندە جازدىڭ؟ - دەدى.
- قينالىپ جازدىم، - دەدىم.
- سەن توگىلىپ تۇرعان جۋرناليست ەكەنسىڭ عوي، - دەپ جىلى پىكىر ءبىلدىردى. م ا ش بيۋرونىڭ باستىعىن شاقىرىپ الىپ:
- اكىم كەلىپ، ديكتوۆات ەتەم دەسە، باسقالاردىڭ جۇمىسىن قويىپ، وسى بالانىڭ جازعانىن ءبىرىنشى تەرىڭىز، - دەپ ەسكەرتىپ قويدى. رەداكسياعا حاتتار قار سەكىلدى جاۋىپ جاتادى. حاتتاردى قورىتىپ، ماقالا ازىرلەيمىن. ءۇش اي ىشىندە بەدەلدى جۋرناليستەردىڭ قاتارىنا ەندىم. بىردە، كوشەدە عابيت مۇسىرەپوۆپەن كەزدەسىپ قالدىم. «ارا» جۋرنالىندا كەزىندە قاراۋىندا ىستەگەم.
- ءاي، اكىم، سەن قايدا ءجۇرسىڭ؟ - دەدى. - «س ق» - دا ىستەپ ءجۇرمىن، - دەدىم.
- جازۋشى بولام دەپ ەلگە كەتىپ ەدىڭ عوي؟
- ەلدە 2 جىل ءجۇرىپ قايتىپ كەلدىم.
- سەن «س ق» - نى قوي، - دەدى. - «س ق» - دا 7-8 اي ىستەگەسىن سىقياسىڭ دا قالاسىڭ. «س ق» - نىڭ ءتىلى دەگەن ءتىل بار. سەن سونى بىلەسىڭ بە؟ - دەدى. «س ق» - نىڭ ءتىلى جازۋشىنىڭ ءتىلى ەمەس، قاراعىم. سەن «س ق» - دان كەت. جاڭا ماعان ماسكەۋدەن ءۇش پروفەسسور كەلىپ كەتتى. ك س ر و مادەنيەت مينيسترلىگى جانىنداعى كينوستۋدياعا ەكى جىلدىق كۋرسقا ەكى ادام كەرەك دەپ ۇسىنىس ءبىلدىردى. «كىمدى ۇسىناسىز؟» دەگەندە، ادام تاپپادىم. سەن كينوستۋدياعا بار. تەلەفون شالىپ ەسكەرتىپ قويام، - دەدى.
كينوستۋدياعا كەلدىم. بارسام 30 شاقتى ادام تۇر. كوميسسيا قابىلداپ جاتىر. كوميسسيا قۇرامىنا قازاقتاردى كىرگىزبەگەن. ادام كوپ. قىرعىن وشىرەت. ءبىر ەسىكتى اشىپ قالىپ ەدىم. ماسكەۋدەن كەلگەن ۇشەۋى وتىر.
- اتىڭ كىم؟ - دەدى.
- اكىم، - دەپ ەم، - بەرى كىر، - دەپ جىلى يبا ءبىلدىردى. ءبىز سەنى كۇتىپ وتىرمىز دەدى.
- وسىندا كەلگەندەردىڭ ءبارى كينونى جاقسى كورەمىز دەيدى. سەن دە كينوعا عاشىقسىڭ با؟ - دەيدى. - جوق، كينونى جەك كورەم، - دەدىم. - وندا نەگە باراسىڭ؟ - دەدى. - سيۋجەت بولادى ەكەن. ءبىر سيۋجەت اڭگىمەگە، كەلەسىسى دراماعا، ءتىپتى كينوعا لايىقتى بولسا جازام، - دەدىم. كينو قويامىن دەپ ويلامايمىن. ۇشەۋى دە كۇلدى. قاتتى كۇلدى. كەيىن ەكەۋى كۋرستا وقىپ جۇرگەندە وزدەرى تانىپ الدى. ماسكەۋگە بارعاندا جەتەكشى بولدى.
- ءومىر جولىڭىزدا جانى نۇرلى جاقسى ادامدار كوپ كەزدەسكەن ەكەن. ءبىر عابەڭنىڭ ءوزى قانداي ىقپال جاساعان.. . بۇگىندە جازۋشىلار ۇساقتالىپ كەتتى دەگەن ءسوز ايتىلىپ قالادى؟ جانە قالام ۇستاعاننىڭ ءبارى جازۋشى بولعىسى كەلەدى. كەيدە جازۋشى مەن جۋرناليستىڭ ارا- جىگىن اجىراتا الماي قالامىز. وسى تاراپتا پىكىر وربىتسەك...
- جازۋشى - دەگەن جۋرناليست ەمەس. جۋرناليست دەگەن - بولەك ماماندىق. قازىر ەلىمىزدە جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى بولىپ جۇرگەندەردىڭ دەنى گازەت پەن جۋرنالداردا ىستەپ، ءبىر- ەكى ولەڭى، اڭگىمەسى شىققان ادامدار. ولاردىڭ اڭگىمەسىن وقىعاندا جۋرناليستىڭ تىلىمەن جازىلعان دۇنيە ەكەنىن انىق بايقايسىڭ. پوەزيادا پۋبليسيستيكالىق سارىن ەسىپ تۇرادى. ۇيقاسقاننىڭ ءبارى ولەڭ ەمەس. جازۋشىلار وداعىنا سونى ولەڭ دەپ، شاعىن جيناق شىعارىپ وتەدى. ءتىپتى، كىتابى شىقپاعاندار وتە باستادى. گازەت- جۋرنالدا جارىق كورگەن اڭگىمەلەرىن بۇلداپ بارادى. بۇگىنگى تاڭدا جازۋشىلار وداعى جۋرناليستەر وداعىنىڭ فيليالى بولىپ قالدى.
فيليال دەپ وتىرعان سەبەبىم: جازۋشىلار وداعىندا 840 مۇشە بار. جۋرناليستەر وداعىندا مىڭداپ سانالادى. ءبىراق، ونىڭ ءبارى جازۋشى ەمەس. ادەبي ماقالاسى شىقسا، ول سىنشى بولىپ ەسەپتەلەدى. ول ماقالا تەورەتيكتىڭ ماقالاسى ەمەس، بىرەۋدىڭ جارىق كورگەن كىتابى تۋرالى جازعان ماقالا. كىتاپتىڭ بۇگە- شىگەسىنە دەيىن بايانداپ شىعادى، كىشكەنە سىناعان بولادى. شىن جازۋشى از.
بۇل - كەۋدەمدى سوعىپ وتىرعانىم ەمەس. مەن سولاردىڭ ىشىندەگى كەرەمەتىمىن دەپ وتىرعان جوقپىن. جازۋشىنىڭ قانداي ەكەنى كوزىنىڭ تىرىسىندە ايتىلمايدى. ايتپايدى. ايتا الاتىن ادامدار ايتقىسى كەلمەيدى. ونى زامان، ۋاقىت ەكشەيدى. بۇل تۇرعىدان تولستوي عانا باقىتتى. سەبەبى، ول گراف بولعان. گراف بولعاننان كەيىن ونىڭ ءسوزى پاتشاعا جەتىپ وتىرعان. تولستويدىڭ باعى كوزىنىڭ ءتىرى كەزىندە جانىپ تۇردى. ال، انتون چەحوۆ قاراپايىم وتباسىدان شىققان. سول ايتقان: «مەن ولگەننەن كەيىن 4 جىلدان سوڭ اتاعىم ءدۇر ەتە قالادى» دەپ.
قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى بولىپ كىرگەن 250 سىنشى بار. سولاردىڭ ءبارى ويلايدى. مەن ماقتاماسام، ول جازۋشى بولمايدى دەپ. سول سەكىلدى سىنشىلار چەحوۆقا كۇن كورسەتپەگەن. چەحوۆ - الەمدە ەڭ سۇيىكتى جازۋشى. چەحوۆ - الەمدەگى ەڭ ۇزدىك دراماتۋرگ. قازىر چەحوۆتىڭ پەسالارى شەكسپيردەن دە ءجيى قويىلادى. امەريكانىڭ وزىندە جىلىنا 200 تەاتر قويادى ەكەن. امەريكا ەشكىمدى مەنسىنبەيتىن ەل. جاپونيا دا سولاي. جازۋشى كوزى تىرىسىندە مەنى باعالامادى دەپ ايتقان ۇيات بولادى. ەكى رەت مەملەكەتتىك سىيلىققا ۇسىنىلعاندا الدىمداعى ەكى ۇلكەن اقساقالعا جولىمدى بەردىم. قاليحان ءبىر كىسىگە جولىن بەردى. ماسەلە اتاقتا ەمەس. اتاقتى كەيىنىرەك، ناقتىراق ايتسام 67 جاسىمدا الدىم. وكىنبەيمىن. سۇراعان دا جوقپىن. بۇگىنگى جازۋشىلار ۇساقتالىپ كەتتى. جازۋشىلار وداعىنىڭ بەدەلى قالمادى.. .
- ارينە، بۇل ءجيى كوتەرىلىپ جۇرگەن تاقىرىپ. بۇعان مەملەكەت تاراپىنان ازىرشە ەش قولداۋ جوق. ايتىلا- ايتىلا جاۋىر بولدى. وسى تىعىرىقتان شىعۋ ءۇشىن قانداي شارالاردى ىسكە اسىرۋ قاجەت؟
- اللا ادامدى جاراتقاندا ىرىزدىق، نەسىبەسىن بىرگە بەرەدى. جازۋشىنىڭ دا بالا- شاعاسى بار. ول جازۋعا وتىرۋدىڭ ورنىنا بالا- شاعاسىن اسىرايمىن دەپ بازاردا جۇرسە نەمەسە كەڭسەدە اۋدارماشى بولىپ وتىرسا، ونىڭ ۇستىنەن قاراپ وتىراتىن ساۋاتسىز باسشىلار مەن ورىنباسارلارى قاعازداردى ءۇيىپ- توگىپ، اۋدارىپ تاستا دەپ بۇيىرىپ وتىرسا، ول جازۋشى جازا ما؟ جازبايدى. بۇل مەملەكەتتىك سالادا ىستەپ جۇرگەن جازۋشىلاردىڭ باسىنداعى جاعداي. شىن ادەبيەت بۇلاي تۋمايدى. مۇستافا شوقاي تۋرالى رومان جازۋ ءۇشىن 8-9 جىل ىزدەندىم. ماتەريال قارادىم، ارحيۆكە ءتۇستىم. ىعىن تابا المادىم. كورگەن- بىلگەندى، ارحيۆتەگى دەرەكتى قوسىپ جازعان شىعارما بولمايدى. قاي تۇرعىدان كەلۋىم كەرەك. سودان كەيىن جازدىم. ال، ءمۇستافانى جازىپسىز دەپ 5-6 ادام عانا ىزگى لەبىز ايتتى. ءبىر ۇيىم ءمۇستافا تۋرالى كىتاپ شىققان ەكەن، تالقىلايىقشى دەگەن جوق. شىققان كىتاپتى وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنان كەلگەن ءبىر جىگىت تۇبىمەن كوتەرىپ ساتىپ الدى.
بۇگىنگى تاڭدا ادەبيەت دامىماي، بۇك ءتۇسىپ جاتىپ قالدى. جاس اقىنداردى ماقتايمىز. ساۋات جوق. وقىپ وتىرعاندا كادىمگىدەي سۇيسىنەسىڭ. ءار جاعىندا تاقىرىپ جوق. ادەمى سەزىم عانا بار. ءبىر كىتاپتا 100 ولەڭ بولسا، 100 ءتۇرلى سەزىم بار. وقىعاننان كەيىن ەشتەڭە ەسىڭدە قالمايدى. تەرەڭىنە ۇڭىلسەڭ، قوعامدىق ماڭىز جوق. ۇيقاستارى بالتالاسا بۇزىلمايدى، ولەڭ تەحنيكاسىن جەتىك مەڭگەرگەن. ولاردىڭ ءبارىن كوتەرىپ كەتكەن مۇقاعالي دەپ ويلايمىن. مۇقاعاليدان بۇلار باسقاشا كەتتى. مۇقاعاليدا قوعامدىق تاقىرىپ كۇشتى ەدى. ۇلتتىق رۋح باسىم بولاتىن. سوندىقتان وقىلادى.. .
- وتكەن جىلى ەل تاۋەلسىزدىگىنىڭ 20 جىلدىعىن ابىرويمەن اتاپ وتتىك. جيىرما جىلدا جەتكەن جەتىستىك تە بارشىلىق، كەمىستىك تە جوق ەمەس. بۇگىنگى تاڭدا قوردالانىپ قالعان ۇلتتىق ماسەلەلەر كوپ. ونى كوزى قاراقتى قاۋىم جاقسى بىلەدى. جازۋشى رەتىندە، قازاقتىڭ قالاۋلى ازاماتى رەتىندە تاۋەلسىزدىك تۋرالى، ءتىل تۋرالى ءسىزدى قانداي ويلار مازالايدى؟
- تاۋەلسىزدىك تۋرالى كوپ ويلانىپ ءجۇرمىن. دەربەستىك بىزگە وڭاي كەلگەن جوق. بىردەن تاۋەلسىز ەلمىن دەپ وزبەكتىڭ ايتۋعا قاقىسى بار. ويتكەنى، ولاردى رەسەيدەن ءبىز قورعاپ وتىرمىز. ول وزبەكستانعا بارۋ ءۇشىن ءبىزدىڭ جەر ارقىلى وتەدى. تاجىكتەر، تۇركىمەندەر، قىرعىزدار بىزدەن بۇرىن تاۋەلسىزدىگىن جاريالادى. وسى ءتورت ەلگە ءبىز ارقامىزدى توسىپ وتىرمىز. گەوگرافيالىق تۇرعىدان العاندا اتالعان مەملەكەتتەردىڭ باعى بار. ءبىزدىڭ جاعدايىمىز باسقاشا.
ەلباسى تاۋەلسىزدىكتى جاريالار الدىندا امەريكانىڭ، قىتايدىڭ، رەسەيدىڭ ءتىلىن تاۋىپ، جول تابا ءبىلدى. ونىڭ وزىندە قاۋىپتى بوستاندىق. دەربەس ەل اتانعاندا قازاقتىڭ سانى 35 پايىز بولدى. سول كەزدە ءبىر قازاق كوشەدە كەتىپ بارا جاتسا، ەكى وزگە ۇلت وكىلى كەلىپ، ۇرىپ كەتۋ تۇك ەمەس ەدى. تاۋەلسىزدىككە قيىندىقپەن كەلدىك. ءبىزدىڭ سورىمىزعا قاراي بوستاندىقپەن بىرگە تويىمسىزدىق وڭەشى كەلدى. ءبىرىنشى كۇننەن باستالدى. كەڭەستىك داۋىردە ساقتالىپ تۇرعان سوۆحوز- كولحوزدار، زاۋىت- فابريكالار تالان- تاراجعا ءتۇستى.
20 جىل ىشىندە قانشا وسكەنىمىزبەن بوستاندىقپەن بىرگە كولەڭكەدەي ىلەسىپ قارا الباستى كەلەدى. قارا جىن. قارا جىننىڭ اتى - جەمقورلىق. ونى كۇرەسپەن جەڭۋ مۇمكىن ەمەس. زاڭمەن دە جەڭە المايمىز. سەبەبى، زاڭدى ورىندايتىن ادامنىڭ دا وڭەشى بار. قارا جىندى جەڭۋ وركەنيەتپەن عانا كەلەدى. بوستاندىق العاننان كەيىن مەكتەپكە بارعان بالالار بيلىك باسىنا كەلگەننەن كەيىن قارا جىن كەتەدى دەپ ويلايمىن.
قازىر ءبىز قۇلدىق كەيىپتەمىز. ال، قازاق ءتىلىن وركەندەتپە دەپ وزگە ۇلت وكىلى ەشقاشان ايتپايدى. بۇل - قازاقتىڭ نامىسسىزدىعى. ءبىر ويىندى ايتايىن. ءبىر قاپشىقتا ەكى باس بولادى. ەكى باس ءبىر- بىرىمەن تىرەسىپ، كۇرەسەدى. بىرەسە اناۋ، بىرەسە مىناۋ جىعادى. ەڭ سوڭىندا جۇرت ءماز بولىپ، قول سوققان كەزدە قاپشىقتان ءبىر عانا ءارتىس شىعا كەلەدى. قازاق سول سەكىلدى. قازاق - وزىمەن ءوزى ارپالىسىپ جۇرگەن حالىق. جاڭاعى قاپشىقتىڭ ىشىنە كىرىپ العان ءارتىس سەكىلدى.
قازاققا وزگە ۇلت وكىلدەرى وكتەمدىك كورسەتىپ وتىرعان جوق. ءوزىن- ءوزى جەڭە الماي جۇرگەن حالىق. قازاق ءتىلىن ايتىپ، ماسەلە كوتەرىپ جۇرگەن جىگىتتەردىڭ 80-90 پايىزى ۇيىنە بارعاننان كەيىن بالا- شاعاسىمەن ورىس تىلىندە شۇلدىرلەسەدى. جۇرتتىڭ الدىنا شىعىپ سويلەگەندە تايپالعان جورعاداي كوسىلەدى. ۇلتقا شىنايى جانى اشىسا، ءوز وتباسى الدىمەن قازاقشا سويلەسىن. بالالارىڭمەن قازاقشا تىلدەس. ءوزىنىڭ وتباسىنا يە بولا الماعان ادام كوپشىلىككە قالاي اقىل ايتادى.. . كەيبىرەۋىنەن جەركەنەم. ءتىلدى ماماندىق قىلىپ العاندار بار. كاسىپ قىلىپ العاندار بار. ءتىل تۋرالى تەك ورىس گازەتتەرىنە ايتام. قازاق گازەتتەرىنە ايتقىم كەلمەيدى.
- نە سەبەپتى ايتقىڭىز كەلمەيدى؟
- ايتقىم كەلمەيدى. ۇيات بولار ەدى. ءوزىن- ءوزى سىيلامايتىن ادام ۇيگە كەلگەن قوناقتى تورگە شىعارىپ، ءوزى وشاقتىڭ جانىنا وتىرادى.. .
- اعا، ۇلتتىڭ رۋحى ءالى سونگەن جوق. وشپەيدى دە... قايتا كەيىنگى كەزدە رۋح قايتا سىلكىنگەن سەكىلدى... نامىسسىزدىق جالپى ۇلتقا ءتان ەمەس دەر ەدىم. قاراپايىم قازاقتا نامىس بار عوي، اعا؟
- قالايشا... قاراپايىم قازاق كەڭسەگە بارىپ، ماعان قازاقشا جاۋاپ بەر دەپ تالاپ ەتپەيدى. قورقىپ قالعان، ۇركىپ قالعان. كەڭسەگە كىرگەننەن كەيىن ورىسشا ءبىلسىن- بىلمەسىن وزگە ۇندە ءتىل قاتادى. ءوزىم كەڭسەگە بارا قالسام، قازاق تىلىندە جاۋاپ بەرۋدى تالاپ ەتەم. بالالارىم قازاقشا سويلەيدى. 3-سىنىپتان كەيىن عانا ورىسشا، اعىلشىنشا ۇيرەنۋگە رۇقسات بەردىم. ەكى بالام انا ءتىلى سەكىلدى اعىلشىن مەن ورىس ءتىلىن جەتىك بىلەدى.. كۇرەسكەر ادام الدىمەن ءوزىن جەڭۋ كەرەك. سوندا باسقانى جەڭەدى.
- بۇگىنگى زيالى قاۋىمدا رۋحاني ۇندەستىك، ۇلتتىق مۇددە بىرلىگى كەيدە كەمشىن ءتۇسىپ جاتادى. ۇلتتىق ماسەلەلەر كوتەرىلگەن كەزدە ءبىر جۇدىرىق بولىپ جۇمىلا الماي قالاتىن كەزىمىز بار. سونىڭ اسەرىنەن كەيدە ەسەمىز كەتىپ قالادى. ول تۋرالى نە ايتار ەدىڭىز؟
- ويدى ارىدەن باستايىن. بۇرىنعى سوۆەت وكىمەتىنىڭ قۇرامىندا بولعان ەلدەردىڭ جاعدايى ءبىر- بىرىنە وتە ۇقساس. ساياسي، ەكونوميكالىق جاعداي بولماسىن.. . ورىس گازەتتەرىن ۇزبەي قاداعالاپ وقىپ جۇرەمىن. رەسەيدى رەسەي قىلىپ وتىرعان ورىستىڭ ۇلى ينتەلليگەنسياسى. ۇلى دەگەن سوزگە ەرەكشە ەكپىن بەرىپ ايتامىن. رەسەيدىڭ قازىرگى جاعدايىن تەلەارنادان كورىپ وتىرعاندا كەيدە ءتۇڭىلىپ كەتەسىڭ. ءبىراق، ءبىر ءۇمىت، ءبىر جارىق ساڭىلاۋ بار. ورىستىڭ ينتەلليگەنسياسى وتە كۇشتى. حالىقتى باستاپ، العا جەتەلەپ وتىرادى. ءبىزدىڭ زيالى قاۋىم دا ولاردان كەم ەمەس. زيالى قاۋىم قازاقتا بار. ءبىراق، زيالىمىز دەپ جۇرگەن زيالىسىماقتار شىن زيالىلارعا كولەڭكە ءتۇسىرىپ ءجۇر. باتىر بولىپ كورىنگىسى كەلەدى.
ءبىز ءالى زيالى دەگەن ۇعىمدى دۇرىس تۇسىنە الماي كەلەمىز. قايتالاپ ايتامىن، زيالىلار بىزدە بار. شىن ماعىناسىندا ۇلتىم ءۇشىن، ەلىم ءۇشىن دەپ باسىن بايگەگە تىگىپ جۇرگەن زيالىلار بار. ءبىراق، ەلوردادا باس قوساتىن جەر جوق. نەگىزىنەن، زيالىلار باس قوساتىن جەر - جازۋشىلار وداعى. الماتىدا نە بولىپ جاتقانىن بىلمەيمىن. استاناعا كوشىپ كەلگەنىمە 9 جىل بولدى. ءبىز سىعانداردىڭ تاعدىرىن كەشىپ ءجۇرمىز. قينالىپ ءجۇرمىز. باس قوساتىن جەرىمىز - ۇلتتىق كىتاپحانا ەدى. ولارمەن كەيدە ولاي، كەيدە بۇلاي بولىپ قالامىز. ودان كەيىنگى مەكەنىمىز پرەزيدەنتتىك مادەنيەت ورتالىعى ەدى. قازىر ول جاقتىڭ ەسىگى جابىلدى.
قازىر زيالى قاۋىم كورسە قاشاتىن باسشىلار بار. بارىنەن وزدەرىن جوعارى ۇستايدى. ولار دا وزدەرىن زيالىمىز دەپ سانايدى. قايداعى زيالىلىق؟ ناعىز زيانكەستەر. بۇگىن بار، ەرتەڭ جوق. شىن زيالى قاۋىم استانادا قالىپتاستى.
- تاياۋدا «تۇركىستان» گازەتىندە بەلگىلى قالامگەرلەر ديداحمەت ءاشىمحان ۇلى مەن مىرزان كەنجەبايدىڭ «ءبىز ۇلت بولىپ قالىپتاستىق پا؟» دەگەن سۇحباتى جارىق كوردى. وقىپ وتىرىپ، كوپ جايعا قانىقتىم. راسىندا، اعا، ءبىز ۇلت بولىپ قالىپتاستىق پا؟
- ءبىز دۇنيەدەگى ەڭ تازا ۇلت بولىپ قالىپتاسقان حالىقپىز. جۋىردا انگليادا كىتابىم جارىق كوردى. كىتاپ تۇساۋكەسەرىنە بارعاندا قازاقتاي ءبىرتۇتاس حالىق جوق دەپ ايتتىم. ءبىر قىزىعى، قازاقتاي عاجاپ حالىق جوق. مىسالى، بارلىق حالىق «مەن امان تۇرعاندا، مەن ءتىرى تۇرعاندا» دەپ سويلەيدى. قازاق «كوزىم تىرىسىندە» دەپ ايتادى. دەمەك، ادامنىڭ ءومىرى كوز ەكەنىن بىلەدى. عالىمداردىڭ اشقان جاڭالىعى بويىنشا ادامنىڭ كوزى 1 سەكۋندتا 2 ميلليارد اقپارات قابىلداپ، سونى وڭدەپ ميعا بەرىپ ۇلگەرەدى ەكەن. دەمەك، ءومىر دەگەن - كوز. سونى قازاق بىلگەن. الەمدە قازاقتاي تازا ءبىر تىلدە سويلەيتىن حالىق جوق. كوپ حالىق كاپيتاليزم دامىعان كەزدە ۇلت بولىپ قالىپتاستى. نەمىس ەلىنىڭ 360 ديالەكتىسى بولعان. بۇلار بىرىگىپ ءبىر ۇلت بولدى. قىتايدا ءبىر- ءبىرىن تۇسىنبەيتىن ديالەكتى كەزدەسەدى. الەمدە جالعىز قازاق قانا «كىمسىڭ؟» دەگەن سۇراققا «اداممىن» دەپ جاۋاپ بەرەدى. «كىمنىڭ بالاسىسىڭ ؟» دەسەڭ، «ادامنىڭ بالاسىمىن» دەيدى. باسقا ۇلت باسقاشا جاۋاپ بەرەدى. بۇل ءبىزدىڭ جانىمىزدىڭ تۇتاستىعى. ءتانىمىز بولەك بولعانمەن، جانىمىز بىرەۋ.
- باياعىدا اۋىلدا ەشكىم الدىن كەسىپ وتپەيتىن، سوزىنە توقتايتىن تەكتى قاريالار بولاتىن. ولار ەلدىڭ بىرلىگىنە، قاراپايىم تىرلىگىنە دەن قويىپ، ءمان بەرىپ وتىراتىن. ءسىز سول اقساقالدىق جاسقا كەلدىڭىز؟ ارتىڭىزدا ونەگەسى مول ءومىر جولى جاتىر. وسى جولدا نە جوعالتتىڭىز، نە تاپتىڭىز؟ نە نارسەگە وكىنىپ، نەگە تاۋبە ەتەسىز؟
- بىرىنشىدەن، وسى جارىق دۇنيەگە ادام بولىپ كەلگەنىمە جاراتقان اللاعا مىڭ مارتە قۇلدىق ەتەمىن! ەكىنشىدەن، مىڭ مارتە قۇلدىعىم مۇسىلمان بولىپ كەلگەنىمە! ۇشىنشىدەن، قازاق بولىپ كەلگەنىمە! مىڭ- مىڭ قۇلدىق. قازاق دەگەن حالىقتىڭ ۇلى بولىپ كەلگەنىمە ماقتانام.
ءومىردىڭ ءوزى وكىنىشتەن تۇرادى. وكىنەتىن ساتتەرىم دە بار. ۇلتىمىزدىڭ باس بىرلىگىنىڭ جوقتىعىنا، قازاقتىڭ ۇلتتىق ساناسىنىڭ ءالى قالىپتاسپاعاندىعىنا قاتتى كۇيىنەم. بىرگە جۇرگەن از عانا توپ دوستارىم بار ەدى. سولاردىڭ جارتىسىنان كوبى مەنى ساتىپ كەتتى. جوعالتقانىم سول. ولاردى مەن ساتقان ەمەسپىن. ءبىرازى دۇنيەدەن ءوتىپ كەتتى. ءبىراق، كوزى ءتىرى جۇرگەندەرگە وكپەمدى ايتىپ وتىرمىن. كورە المايتىندار بار. ءبىر دوسىم تەمەكىسىن شىكىرەيە تارتىپ، شىرەنىپ وتىرىپ: «اكىم استاناعا كوشتى، جاعدايى جامان ەمەس كورىنەدى» دەپ جازعانىن كورگەندە قاتتى كۇيىندىم. مەن ونىڭ الايىن دەپ تۇرعان پاتەرىن الىپ قويسام نەمەسە قىزمەتىن تارتىپ السام، ماعان وكپەلەسىن. تاعدىر ماعان جول اشىپ بەردى. اللانىڭ امىرىمەن ەلورداعا كوشىپ كەلسەم، وعان تەك قۋانۋ كەرەك ەدى. وسىنداي ىشتارلىقتى قابىلداي المايمىن. ومىردە مەنى ساتپاي كەتكەن ەكى دوسىم بولدى. ول - سايىن مۇراتبەكوۆ، زەينوللا سەرىكقاليەۆ. ولە- ولگەنشە بىرگە بولدىق. شەرحان اعاممەن جاقسى سىيلاسپىز. جاسى ءسال ۇلكەن بولعاندىقتان «اعا» دەپ ايتام. ءتاۋبا دەيمىن!
- ومىردەن ەرتە وزعان، ءسىزدىڭ دوسىڭىز اقان نۇرمانوۆتىڭ «قۇلاننىڭ اجالى» اتتى رومانى بار. باس كەيىپكەرى: حالىق باتىرى امانگەلدى يمانوۆتىڭ قاندىكويلەك سەرىگى كەيكى باتىر. ءسىز سول قولمەرگەن كەيكى باتىر تۋرالى پەسا جازىپسىز. ءبىراق، ول پەساڭىز ەش تەاتردا قويىلماعان ەكەن. سەبەبى نەدە؟
- كەيكى باتىر تۋرالى جازدىم. ونى ارقالىق تەاترىنا بەردىم. وقىدى، ءبارى قۇبا- قۇپ دەپ جاۋاپ بەردى. كەيكى باتىردى جاڭا قىرىنان جازدىم. كەڭەستىك ءداۋىردىڭ كەزى ەدى عوي. تەاتردا دايىندىق باستالىپ تا كەتكەن بولاتىن... ۇزارىپ كەتتى. ءبىر كۇنى تەلەفون شالىپ، سۇراسام، وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ەكىنشى حاتشىسى كەلىپ جاپتىرىپ تاستاپتى. توسقاۋىل قويعانعا وكىنگەن جوقپىن. كەيىن سول پەسانى تابا الماي قالدىم. ءىز- ءتۇسسىز جوق. ەكى رەت پەسالار جيناعىن شىعاردىم. وعان كىرمەدى. جەكە ارحيۆتە دە جوق. قولىمدا قولجازباسى قالماپتى...
- 2008 - جىلى «جازۋشى» باسپاسىنان ءمۇستافا شوقاي تۋرالى كىتابىڭىز جارىق كوردى. كوركەم تۋىندى «ءبىرىنشى كىتاپتىڭ سوڭى» دەپ اياقتالادى. جالعاسى قاشان جارىق كورەدى؟
- مەن ءمۇستافا تۋرالى قورقا- قورقا جازدىم. نۇرسۇلتان ءابىش ۇلىنىڭ تاپسىرماسىمەن كينوسسەناري جازدىم. كينوسسەناري جازۋعا ءبىر جىل سۇراپ ەدىم. ول كىسى ءۇش ايدا ءبىتىرىپ بەر دەدى. ءۇش ايدا ءتامامدادىم. ءمۇستافا - تاعدىرى وتە كۇردەلى تۇلعا. كينوفيلم مەن جازعاننان كەيىن توعىز جىلدان كەيىن جارىق كوردى. ءدال مەنىڭ تۋعان كۇنىمدە استانادا فيلمنىڭ تۇساۋكەسەرى ءوتتى. ماعان ساتىبالدى نارىمبەتوۆ قايتا- قايتا ايتاتىن:
- كوكە، مۇستافانى جازساڭىزشى؟ دايىن رومان عوي، - دەپ. - قوي، وعان مەنىڭ شامام كەلمەيدى، - دەپ جاۋاپ بەرگەم. بىردە تەلەجۋرناليست نۇرتىلەۋ يمانعالي ۇلى سۇرادى، مەن ايتتىم «ءوزىمدى ازداپ بولسا دا ءمۇستافانىڭ ورنىنا قويىپ كورۋىم كەرەك» دەپ. ءالى ءوزىمدى ونىڭ ورنىنا قويا الماي ءجۇرمىن دەپ جاۋاپ بەرگەم. ءسويتىپ جۇرگەندە ءبىر كۇنى تاڭەرتەڭ توسەگىمنەن «ءمۇستافا، ءمۇستافا» دەپ وياندىم. سودان كەيىن ءۇش اي وڭاشا پاتەر جالداپ، باس الماستان جازىپ شىقتىم. شىعارما جازىلعاننان كەيىن «جازۋشى» باسپاسىنا الىپ باردىم. كىتاپ ءبىر ايدىڭ ىشىندە شىقتى. ءبىراق، باسپاعا جىبەرەيىن دەپ جاتقاندا ەسەنعالي راۋشانوۆ «اعا، مىنا جەرگە ءبىرىنشى كىتاپتىڭ سوڭى دەپ قولىممەن جازىپ جىبەردىم» دەدى. «ءبىرىنشى كىتاپتىڭ سوڭى» دەپ جازعان - ەسەنعالي. وعان سول جاۋاپ بەرەدى. ەكىنشى كىتاپتى جازعىم كەلەدى. جازا الماي ءجۇرمىن...
- ەلدىڭ ەرتەڭى تۋرالى ويلانبايتىن ادام جوق شىعار. ەگەر ول جازۋشى بولسا، قاراپايىم ادامنان مىڭ ەسە ارتىق تولعانادى. كەلەشەگىمىزدىڭ جارقىن بولعانىن بارلىق قازاقتىڭ ازاماتى قالايدى. بولاشاق تۋرالى نە ايتاسىز؟
- ەرتەڭگى كۇنگە قاتتى سەنەم. انا ءتىلىن قۇدىرەت تۇتاتىن، ءبولىنۋدى بىلمەيتىن جاڭا قازاق ءوسىپ كەلەدى. جىل سايىن شامامەن 250 مىڭ بالا ومىرگە كەلەدى ەكەن. سولاردىڭ دەنى قازاق مەكتەبىندە وقيدى. امالسىزدان ءتىلىمىز ءوز بيىگىنە كوتەرىلەدى. مەنىڭ ءۇمىتىم - بۇگىنگى جاس وسكىن بالدىرعاندار. جوعارىدا ايتىپ ءوتتىم. تاعى دا قايتالاپ ايتقىم كەلەدى. بىزگە بوستانمەن بىرگە قۇلقىن قاتار كەلدى. ونى توقتاتۋ مۇمكىن ەمەس. ءبىز كەنەدەي اش ەلدە ءومىر سۇردىك. پارتيا قىزمەتكەرلەرىنىڭ ءبارى اش بولاتىن. قولىندا بيلىگى بار سوۆەت قىزمەتكەرلەرىنىڭ ءبارى اش بولاتىن. سولار تويىمسىزدىققا وزگەدەن بۇرىن كىرىستى.
مەن ءبىر رەت جازعام. بۇلار ءبىر- ءبىرىن جەپ، ءبىر- ءبىرىن قۇرتا باستادى. تاريحتا انگليادا، فرانسيادا، رەسەيدە سولاي بولعان. جەمقورلىقتان تازا ادا بولۋ مۇمكىن ەمەس. بيلىك باسىنا اقىلدى، پاراساتتى بۋىن كەلىپ، اقشا دەگەننىڭ وتكىنشى ەكەنىن تۇسىنگەن جاعدايدا اۋىر كەسەلدەن ايىعا الامىز. كومپيۋتەر ادامزاتقا كەڭ جول اشتى. 5 جىلدان سوڭ الەمدەگى بارلىق قارجى كوزى قايدا جۇمسالىپ وتىرعانىن ۇيدە وتىرىپ- اق بىلەتىن بولامىز. اشىق قوعام ورنايدى. ول بۇگىننەن باستاپ بىلىنە باستادى. جەمقورلىقتان قۇتىلۋ ءۇشىن كەم دەگەندە 15-20 جىل ۋاقىت كەرەك. امال جوق، شىدايمىز. قازاق تابيعاتىنان تازا حالىق. قۋلىق- سۇمدىقتان بويىن اۋلاق ۇستايدى. باسقا حالىقتاردى قورلامايتىن تەك قانا قازاق. ءبىز اتقا ءمىنىپ جۇرگەننەن كەيىن وركوكىرەك حالىقپىز. كوكىرەگى ءور حالىق ەشكىمدى سوكپەيدى. وزگە جۇرتتى كەمىتپەيمىز، كەمسىتپەيمىز. بولاشاق بىزدە بار.. .
- اڭگىمەڭىزگە راحمەت اعا!
ازامات ەسەنجول. 2012-جىل