كاسپيدىڭ تاياز تارتۋى تابيعي اپات پا الدە تابيعي سيكل مە

باكۋ. قازاقپارات - كەيىنگى جىلدارى كاسپي سۋى جاعادان الشاقتاپ بارادى. بۇل جايت الىپ كولدى جاعالاي ورنالاسقان ەلدەردى الاڭداتىپ وتىر. قازاقپاراتتىڭ بۇگىنگى ساراپتاماسى وسى ماسەلەگە ارنالادى.

1977 -جىلعى جاعداي قايتالانا ما؟

كاسپيدى بىلايعى جۇرت تەڭىز دەپ اتاعانىمەن، گەوگرافيالىق سيپاتى جاعىنان الەمدەگى ەڭ ۇلكەن اعىنسىز كول بولىپ ەسەپتەلەدى.

ەۋروپا مەن ازيا قۇرلىقتارىنىڭ تۇيىسىندە جاتقان الىپ كول 5 مەملەكەتتىڭ اراسىن جالعايدى. بەس بىردەي مەملەكەتتىڭ بايلىعى سانالاتىن وسى كول كەيىنگى جىلدارى تاياز تارتىپ بارادى. ونى ەشبىر قۇرال سالماي- اق، كوزبەن كورۋگە بولادى. ازەربايجان مەن يران جاعىندا كول جاعاسى 10 مەتر كەرى كەتكەن. قازاقستان اۋماعىنداعى سولتۇستىك بولىگىندە سۋدىڭ تارتىلۋى بۇدان دا وراسان. مۇندا جاعا ءتىپتى 200 مەتر كەرى كەتكەنى ايتىلىپ ءجۇر. كەي تۇسىندا 20 شاقىرىمعا دەيىن شەگىنگەن كورىنەدى. ءبىراق ازىرگە جاعداي 45 جىل بۇرىنعى جاعدايعا دەيىن ۋشىعا قويعان جوق. 1977 -جىلى كاسپيدىڭ تەرەڭدىگى 3 مەترگە دەيىن تۇسكەن. جالپى كاسپيدىڭ تايازدانۋى جيىرماسىنشى عاسىردىڭ 60 -جىلدارىنان باستالعان. برەجنيەۆ زامانىندا سىبىردەگى وزەندەردى كاسپيگە بۇرۋ تۋرالى يدەيالار كوتەرىلگەن. ول كەزدە كاسپي سۋىنىڭ ازايۋىن تۇرىكمەنستان جاعىنداعى قارابۇعازكول بۇعازىنىڭ تارتىلۋىنان كورگەن. 1995 -جىلى كاسپي مەن بۇعازدىڭ اراسىنا بوگەت سالىنادى. ءبىراق كەيىن كاسپي سۋىنىڭ قايتا كوتەرىلگەنىن العا تارتىپ، بوگەت اشىلدى. ولاي ەتپەسە، جاعاداعى ينفراقۇرىلىمعا ارناسىنان اسقان سۋ قاۋىپ توندىرەتىنى ايتىلعان بولاتىن.

كولدىڭ قازىرگى كۇيىن كورگەن جەرگىلىكتى حالىق 1977-جىلعى قورقىنىشتى جاعدايدى ءجيى ەسىنە الاتىن بولعان.

عالىمدار نە دەيدى؟

Naturalis بيوالۋاندىق ورتالىعىنىڭ عالىمدارى كاسپيدىڭ كەلەشەگىنە كەيىستىكپەن قاراپ وتىر. ولاردىڭ پايىمىنشا، مۇحيت سۋى كوبەيگەن سايىن، كاسپي سۋى تارتىلا بەرمەك. ويتكەنى مۇحيت سۋى اۋا تەمپەراتۋراسىنىڭ كوتەرىلۋى سالدارىنان، مۇزدىقتار ەسەبىنەن كوبەيىپ جاتىر. ال كاسپي كليمات قۇرعاقتانعان سايىن ازايا بەرمەك. كومىرتەگى گازى دا كاسپيگە كەرى اسەر ەتۋدە. وسىلاي جالعاسا بەرسە، 2100 -جىلعا قاراي كولدىڭ سۋى قازىرگى دەڭگەيىنەن % 34 ازايۋى مۇمكىن. ءسويتىپ دەڭگەيى 9-19 مەتر ارالىعىنا كەميدى.

ازەربايجانداعى ۇلتتىق عىلىمي اكادەميا گەوگرافيا ينستيتۋتىنىڭ ءبولىم مەڭگەرۋشىسى، گەوگرافيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى ءامىر اليەۆ بولسا، كاسپيدىڭ كەلەشەگىنە الاڭداۋعا سەبەپ جوق دەپ سەنەدى.

ەكولوگيالىق بولجاۋ ورتالىعىنىڭ باسشىسى تەلمان زەينالوۆ كاسپي دەڭگەيىنىڭ كليماتتىق وزگەرىستەرگە ەشقانداي قاتىسى جوق ەكەنىن، ونىڭ تابيعي جانە سيكلدىك سيپاتى بار ەكەنىن ايتىپ ءجۇر.

«كاسپي دەڭگەيىنىڭ كوتەرىلۋى نەمەسە ءتۇسۋى تەك سيكلدىك سيپاتتا بولاتىنى دالەلدەنگەن. كليماتتاعى وزگەرىستەرگە بايلانىستى تەمپەراتۋرا ارتسا، كاسپي دەڭگەيىنە اسەر ەتەدى. ءبىراق بۇل تەڭىزدىڭ سارقىلىپ قالۋىنا اكەلمەيدى»، - دەيدى عالىم.

كول سۋى نەگە قۇبىلىپ تۇر؟

عالىمدار كاسپيدىڭ دەڭگەيىن باقىلاۋمەن كوپتەن بەرى اينالىسىپ كەلەدى. ونى اسپاپپەن باقىلاۋ العاش رەت 1837 -جىلى باكۋدە باستالدى. قازىر مۇنداي ولشەۋلەر تەڭىزدىڭ بىرنەشە نۇكتەلەرىندە جۇرگىزىلەدى. ەسكى گەوگرافيالىق دەرەكتەر كاسپيدىڭ دەڭگەيى كەزەڭ سايىن اۋىتقىپ وتىراتىنىن انىقتاعان. شامامەن 250 جىل سايىن كاسپي دەڭگەيى تومەندەپ، ودان كەيىنگى 250 جىلدا قايتا كوتەرىلەتىن كورىنەدى. اسپاپ ايتقان مالىمەتتەر بويىنشا، كاسپيدىڭ ەڭ مول سۋ 1862 -جىلى تىركەلگەن. ءامىر اليەۆتىڭ ايتۋىنشا، سودان بەرى كاسپي دەڭگەيى كوتەرىلمەگەن. بۇل تەورياعا سەنسەك، كاسپي ءالى 1-1,5 مەتر تومەن ءتۇسۋى كەرەك. سودان كەيىن عانا قايتادان كوتەرىلمەك.

قازىر كاسپي دەڭگەيى بالتىق تەڭىزىنىڭ دەڭگەيىمەن ەسەپتەگەندە 28 مەتر بولىپ تۇر. 1977 -جىلى دەڭگەي قازىرگىدەن ءبىر مەتر تومەن بولعان. ال 1978 -جىلدان 1995 -جىلعا دەيىن سۋ دەڭگەيى 2,5 مەتر كوتەرىلگەن. بۇل نەگىزىنەن كليمات فاكتورلارىنا بايلانىستى بولسا كەرەك. 1995 -جىلدان باستاپ بۇگىنگى كۇنگە دەيىن سۋ دەڭگەيى شامامەن 1,5 مەتر تومەندەگەن.

«كاسپيگە قۇياتىن كۋرا مەن اراز وزەندەرى دە تايازداپ بارادى. ولار ازەربايجاندا تۇشى سۋدىڭ نەگىزگى كوزى بولىپ ەسەپتەلەدى. ياعني قازىر ازەربايجان اتالمىش ەكى وزەننىڭ بويىنا ءتۇرلى توسپالار سالىپ، بۇرىنعىدان كوپ تۇتىناتىن بولعان»، - دەيدى ازەربايجاننىڭ ەكولوگيا جانە تابيعي رەسۋرستار مينيسترلىگى ۇلتتىق گيدرومەتەورولوگيا قىزمەتى باستىعىنىڭ ورىنباسارى رافيك ۆەرديەۆ.

ءبىراق كاسپيدىڭ كۇيىنە بۇلاردان دا قاتتى اسەر ەتەتىن ۇلى وزەن بار. ول - ەدىل. كول سۋىنىڭ كەمۋىن ءبىرىنشى كەزەكتە وسى ەدىلدەن ىزدەۋ كەرەك. 2021 -جىلدىڭ كۇزىندە كۋيبىشيەۆ سۋ قويماسىندا سۋ دەڭگەيى وتە تومەن بولدى (ونىڭ بازاسىندا جيگۋليەۆ گ ە س- ءى جۇمىس ىستەپ تۇر - رەد. ). مۇنداعى سۋ دەڭگەيى قالىپتى جاعدايدا 52-53 مەتردەن تۇسپەۋى كەرەك. 2021 -جىلدىڭ اياعىندا كورسەتكىش بالتىق جۇيەسىمەن ەسەپتەگەندە 49,92 مەتر بولعان. بيىل اتالمىش سۋ قويماسىندا بۇرىن- سوڭدى بولماعان تايازدىق تىركەلىپ، رەكورد ورناپ وتىر.

رەسەيدىڭ سۋ رەسۋرستارى اگەنتتىگى ەدىل باسسەينىندەگى سۋدىڭ ازايۋىن تابيعي جايتقا سىلتەپ وتىر. تابيعي ىلعالسىزدىق رەسەي بولىگىندەگى قويمالاردىڭ سۋىن دا ازايتقان- مىس. ياعني، جاۋىن- شاشىن از بولىپ، سالدارىنان ەدىلدىڭ ارناسى تارىلسا كەرەك.

ال قازاقستاننىڭ ەكولوگيا جانە تابيعي رەسۋرستار مينيسترلىگى تابيعي سەبەپتى دە جوققا شىعارمايدى، ادام فاكتورى بار ەكەنىن دە مويىندايدى.

ءدال وسىنداي جاعداي ازەربايجاندا دا بايقالىپ وتىر. كەيىنگى جىلدارى جاھاندىق جىلىنۋ ازەربايجاننىڭ ءتورت ءىرى وزەنىن سۋالتا باستاعان كورىنەدى.

كاسپي سۋى تارتىلا بەرسە، سالدارى قالاي بولادى؟

كول سۋى وسىلاي تارتىلا بەرسە، سولتۇستىك بولىگىندە ارالدار پايدا بولۋى مۇمكىن. بۇل رەسەي مەن قازاقستانعا تيەسىلى اۋماق دەگەن ءسوز. مۇندا قازىردىڭ وزىندە سۋدىڭ ەڭ تاياز تۇسى ەكى مەتر، ەڭ تەرەڭ تۇسى بەس مەتر بولىپ تۇر. بۇگىننىڭ وزىندە كاسپيدىڭ ازەربايجان سەكتورىندا 22 ارال بار. سولاردىڭ ءبىرى - قولدان جاسالعان مۇناي تاستارى ارالى. يراندا – 1، قازاقستاندا -17، رەسەيدە – 28، تۇرىكمەنستاندا-1 ارال بار.

كاسپيدىڭ قازاقستانعا تيەسىلى بولىگىندە تارتىلۋ قارقىندى ءجۇرىپ جاتقانىن ەسكەرسەك، ودان كەلەتىن ەكولوگيالىق زارداپ تا سالماقتى دەگەن ءسوز. تايازدىق ەڭ اۋەلى فلورا مەن فاۋناعا ۇلكەن زيان كەلتىرەدى. توپىراق شولەيتتەنىپ، يتبالىقتاردىڭ، بەكىرە تۇقىمداس بالىقتاردىڭ جانە قىزىل بالىقتاردىڭ سانى كۇرت تومەندەي باستادى.

ەكولوگتاردىڭ پىكىرىنشە، كاسپيدىڭ تارتىلۋىنا ەكولوگيالىق نورمالاردى ەلەمەيتىن مەملەكەت پەن سول مەملەكەت ادامدارى دا «ۇلەس» قوسىپ جاتىر. بەلسەندىلەر NCOC كومپانياسىنىڭ كول ءتۇبىن تەرەڭدەتۋ جۇمىستارىن جۇرگىزىپ جاتقانىنا الاڭداپ، دابىل قاعىپ ءجۇر. كول تاياز تارتقان سايىن پورتتار جارامسىز بولىپ، اتالمىش كومپانيا اۋىر كەمەلەردى مۇناي قوندىرعىلارىنا جاقىنداتۋ ءۇشىن سۋدىڭ تابانىن تەرەڭدەتىپ قازا باستاعان. ەكولوگتاردىڭ پايىمىنشا، مۇنىڭ سالدارىنان بالىق جويىلىپ، كليمات وزگەرەدى، حالىقتىڭ دەنساۋلىعى ناشارلايدى. بەكىرە تۇقىمداس بالىقتاردىڭ % 90- ى كاسپيدىڭ سولتۇستىك- شىعىس بولىگىن مەكەن ەتەدى. ەكولوگ گالينا چەرنوۆا كاسپيگە ادامنىڭ قول سۇعۋى ازايماسا، بەكىرە تۇقىمداس بالىقتاردىڭ انالىق تابىنى جويىلىپ كەتۋى مۇمكىن ەكەنىن ايتادى.

بۇل دابىلعا حالىقتىڭ دا نازارى اۋدى دەۋگە بولادى. 15 مىڭ ادام كول تابانىن تەرەڭدەتۋ جۇمىستارىنا قارسىلىق ءبىلدىرىپ، پەتيتسياعا قول قويدى. ءبىراق قازاقستاننىڭ ەكولوگيا مينيسترلىگى ەكولوگتاردىڭ پايىمىمەن كەلىسپەيدى.

كاسپيدىڭ ماسەلەسى بويىنداعى بەس ەلگە ورتاق بولعاندىقتان كولدىڭ تاياز تارتۋ سەبەپتەرىن، ونىڭ سالدارىن زەرتتەيتىن، زالالدى ازايتۋدىڭ ىقتيمال شارالارىن قابىلدايتىن مەملەكەتارالىق مونيتورينگ ورتالىعىن قۇرۋ قاجەت. بۇل باستامانى قازاقستان ب ۇ ۇ اياسىندا كوتەرە الادى.

ازەربايجان عالىمدارى دا كولگە تۇراقتى باقىلاۋ ورناتۋ ءۇشىن حالىقارالىق عىلىمي ورتالىق قۇرۋ دۇرىس دەپ ەسەپتەيدى.

ولاردىڭ مالىمەتى بويىنشا، قازىر كاسپي تۋرالى ايتىلىپ جۇرگەن دەرەكتەردىڭ ءبارى 30-40 جىل بۇرىنعى زەرتتەۋلەرگە نەگىزدەلگەن جانە جاڭا تەحنولوگيالىق مۇمكىندىكتەردى پايدالانىپ، سول دەرەكتەردى وزەكتەندىرەتىن مەزگىل جەتكەن.

ءار ەلدىڭ ءوز مۇددەسى مەن پايىمى بار

بۇگىندە كاسپيدىڭ بويىنداعى ەلدەر كولدىڭ تارتىلۋىنا قارسى شارالار جوسپارىن ازىرلەپ جاتىر. سونىڭ اياسىندا مەملەكەتىشىلىك جانە مەملەكەتارالىق دەڭگەيدە ءتۇرلى تالقىلاۋلار جۇرگىزۋدە.

ماسەلەن، 2022 -جىلعى 29- ماۋسىمدا اشحابادتا وتكەن كاسپي ماڭى ەلدەرىنىڭ سامميتىندە ەكولوگيالىق اپاتتىڭ سەبەپتەرىن انىقتاۋ جانە كاسپيدىڭ ودان ءارى تارتىلۋىن تەجەۋ باعىتىندا ارنايى ساراپتامالىق توپتار قۇرۋ تۋرالى شەشىم قابىلداندى.

بىلتىر قازان ايىندا باكۋدە كاسپي كولىنىڭ قورشاعان ورتاسىن قورعاۋعا ارنالعان كونفەرەنسيا ءوتتى. جيىندا قابىلدانعان قۇجات كاسپي ماڭى ەلدەرىنىڭ ەكولوگيالىق ماسەلەلەردى بىرلەسىپ شەشۋىنە قۇقىقتىق نەگىز قالاپ بەردى دەۋگە بولادى.

قازاقستان مەن رەسەي كاسپيگە قۇياتىن جايىقتىڭ باسسەينىن بىرلەسىپ قورعايتىندارىن تالايدان بەرى ايتىپ ءجۇر. ءتىپتى سول ءۇشىن 2021-2024 -جىلدارعا ارنالعان ىنتىماقتاستىق باعدارلاماسىنا ەكى تاراپتىڭ مينيسترلەرى قول قويعان بولاتىن.

پرەزيدەنت قاسىم- جومارت توقايەۆ قازاقستاندا كاسپي تەڭىزىن زەرتتەيتىن مەملەكەتتىك عىلىمي ينستيتۋت قۇرۋ تۋرالى باستاما كوتەردى.

«بۇل ماسەلە بويىنشا ۇكىمەت كاسپيدى قورشاپ جاتقان وزگە مەملەكەتتەردەگى ارىپتەستەرىمەن تىعىز قارىم- قاتىناستا بولۋى كەرەك»، - دەدى پرەزيدەنت ماڭعىستاۋ وبلىسىنىڭ حالقىمەن كەزدەسۋىندە.

مەملەكەت باسشىسى كاسپي يتبالىقتارىن ساقتاۋ ماسەلەسىن دە جەكە باقىلاۋىنا العان. پرەزيدەنت ول ماسەلەنى ماڭعىستاۋ وڭىرىندە تابيعي قورىقتار قۇرۋ ارقىلى شەشۋ كەرەك دەپ ەسەپتەيدى.

جوعارىدا ايتىلعان ۇسىنىستار مەن قولعا الىنعان شارالار سوڭىنا دەيىن جەتكىزىلمەسە، كاسپي دە ارال تراگەدياسىن قايتالاۋى مۇمكىن. ولاي بولماۋ ءۇشىن بويىنداعى 5 مەملەكەتكە عىلىمي بازالارىن ءبىر ارناعا شوعىرلاندىرىپ، پروبلەمانى تولىققاندى زەردەلەپ، حالىق اراسىندا ەكولوگيالىق اعارتۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋ كەرەك.

اۆتور

ەسىمجان ناقتىباي