مەتان مۇرتىمىزدى قاشان مايلايدى؟

استانا. قازاقپارات - رەسمي دەرەكتەر دۇنيەجۇزىلىك مۇناي-گاز نارىعىندا گاز ونەركاسىبىنىڭ دامۋى ەنەرگيا تاسىمالداۋشىلاردىڭ باسقا تۇرلەرىنە قاراعاندا وق بويى الدا كەلەدى دەپ سەندىرەدى.

سونىمەن قاتار دۇنيەجۇزىلىك ەنەرگيا بالانسىنداعى كومىرسۋتەكتى گاز تارىزدەس وتىننىڭ ۇلەسى ХХІ عاسىردىڭ ورتاسىندا 30 پايىزدى قۇراۋى مۇمكىن دەگەن بولجام دا باتىل ايتىلعان. ساراپشىلار ەنەرگەتيكا دامۋىنداعى الداعى كەزەڭ «مەتان ءداۋىرى» بولادى دەيدى. راسىمەن، سولاي ما؟

ەڭ اۋەلى وزگەگە ەمەس، ءوزىمىزدىڭ گاز نارىعىمىزدىڭ قانشالىقتى پارىقتى ەكەنىن باعدارلاپ كورەلىك. حالىقارالىق ساراپشىلاردىڭ سوڭعى باعالارى بويىنشا تابيعي گازدىڭ دالەلدەنگەن الەمدىك قورىنىڭ 37،63 (147،5 تريللون تەكشە م.) بۇرىنعى كەڭەستەر وداعىنىڭ اۋماعىندا شوعىرلانعان. بۇل رەتتە قازاقستان تابيعي گازدىڭ بارلانعان قورى مەن بولجامدىق رەسۋرستارى بويىنشا ت م د-داعى جەتەكشى ءتورت ەلدىڭ قاتارىندا. البەتتە قازاقستاننىڭ گازدىق كورسەتكىشى كوڭىل توياتتارلىقتاي. تاۋارلىق گازبەن قاتار ىلەسپە گاز قورى دا مول.

ماسەلەن، ورتالىق قازاقستاننىڭ مارتەبەلى مەتانعا شەكەسى شىلقىپ تۇر. قاراعاندى كومىر باسسەينى جەرگىلىكتى تۇتىنۋشىلاردى مەتان گازىمەن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن باسقا ەلدەر تاجىريبەسىنە سۇيەنۋدە. وسى باسسەيندەگى مەتاننىڭ ونەركاسىپتىك قورى انىقتالعان.

تۇگىن تارتسا، كەنى قوپارىلا شىققان قاراعاندى

عالىمدار مەن گەولوگتەر قازاقستاندا مۇنداي گازدىڭ جالپى قورى 8 تريلليون تەكشە مەترگە جۋىق دەپ باعالاۋدا. ونىڭ ىشىندە، ورتالىق قازاقستانداعى قورى 1800 مەترگە دەيىنگى تەرەڭدىكتە 1،1 تريلليون تەكشە مەتردەن 4،0 تريلليون تەكشە مەتردى قۇرايتىنىن ايتقان. سوندىقتان دا قاراعاندى كومىر باسسەينى عانا ەمەس، سونىمەن قاتار كومىر مەتانىنىڭ قاينار كوزى. ال عالىمداردىڭ اۋزىنىڭ سۋىن قۇرتقان مەتان دەگەننىڭ ءوزى نە؟ سوعان كەلەيىك.

مەتان - قاراپايىم عانا كومىرسۋتەك، ءتۇسسىز، ءيىسسىز گاز. سۋدا از ەريدى، اۋادان دا جەڭىل. اۋامەن قوسىلسا، جارىلعىش. اسىرەسە تاۋ-كەن ورىندارىندا جەراستى پايدالى قازبالارىن وڭدەۋدە پايدا بولاتىن مەتاننىڭ قاۋىپتىلىگى اسا زور. ال ونى پايداعا جاراتقاندا ءبىز نە ۇتامىز؟ بۇل تۋرالى وسى جوبانىڭ اۆتورى، تەحنيكا عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور نيكولاي الەكساندروۆيچ دريجد مىرزانىڭ پىكىرىن بىلگەن ەدىك...

- «مۇندا ەڭ ءبىرىنشى جانە اسا ماڭىزدى مىندەت - كەن جۇمىستارىنىڭ قاۋىپسىزدىگىن ايتارلىقتاي ارتتىرادى. كومىر قالدىقتارىنىڭ، گازدىڭ، وزگە دە گاز تەكتەس قۇبىلىستاردىڭ پايدا بولۋىن ازايتىپ، كومىر كاسىپورىندارىنىڭ تەحنيكالىق-ەكونوميكالىق كورسەتكىشتەرىن جاقسارتادى. ەلەكتر ەنەرگياسىن ءوندىرۋدە، تۇرعىنداردىڭ پاتەرىندە قولداناتىن گاز بەن كولىككە ارنالعان جانار-جاعارماي رەتىندە مەتاندى پايدالانۋعا بولادى»، - دەدى ول.

ياعني مەتان ءوندىرۋ جەدەلدەتىلىپ قولعا الىنسا، ءبىر وقپەن ەكى قوياندى ەمەس، ءۇشەۋىن ءبىر-اق اتقانداي ەكەنبىز. اۋەلى - كەنىش ورىندارىنداعى قاۋىپسىزدىك (شاحتالارداعى اپاتتاردى بولدىرماۋ). ەكىنشىسى - جىلۋ. ءۇشىنشىسى - تۇرمىستا قولداناتىن جانە كولىككە ارنالعان جانار-جاعارماي ورنىنداعى گاز.

مەتاندى ءوندىرۋدىڭ شاراپاتى مۇنىمەن شەكتەلمەيدى. ءوزىمىزدى عانا ەمەس، استانانى، ەكىباستۇز بەن پاۆلوداردىڭ يندۋستريالدىق ايماقتارىن گازبەن جابدىقتاۋعا مۇمكىندىك بولادى. بۇل ارادا جوبا جۇزەگە اسسا، سولتۇستىك، شىعىس، ورتالىق ايماقتار قىمبات گازدان باس تارتىپ، ارزان گازبەن قامتىلادى دەيدى زەرتتەۋلەر. ول قۇرىلىسى قىمباتقا تۇسەتىن باتىس قازاقستاننان تارتىلار گاز قۇبىرىن سالۋعا ارنالعان ارتىق شىعىنداردىڭ الدىن الادى. ونىڭ ۇستىنە، تابيعي گازبەن سالىستىرعاندا، مەتان الدەقايدا تازا ەكەن. وعان قوسا، قازاقستاننىڭ كيوت حاتتاماسىنا قول قويعاندىعى تاعى بار.

گاز، نارىق ء ه ام پارىق

وسىلايشا گاز ءوندىرۋ بويىنشا جوعارىدا كورسەتىلگەن جوبالاردى ىسكە اسىرۋ ەلدىڭ ەنەرگەتيكالىق تاۋەلسىزدىگىن قامتاماسىز ەتەدى. گازعا دەگەن ىشكى سۇرانىستى تاۋارلىق گازدىڭ وندىرىلەتىن جانە شىعارىلاتىن مەنشىك رەسۋرستارى ەسەبىنەن جابۋ ءۇشىن ەلدىڭ ەكسپورتتىق الەۋەتىن كوبەيتۋگە ناقتى مۇمكىندىكتەر بەرەتىنىن عالىمدار باسا ايتادى. سوندىقتان دا ەلىمىز قازاقستاننىڭ گاز سالاسىن دامىتۋدىڭ كەشەندى باعدارلاماسىن، 2015-جىلعا دەيىنگى تۇجىرىمداماسىن دا جاساعان بولاتىن.

2010 - جىلى ايماق باسشىسى بولىپ تۇرعاندا س.احمەتوۆ سينگاپۋردە اۆستراليالىق «دارت ەنەردجي» كومپانياسىنىڭ پرەزيدەنتى س.پوتتەرمەن «ءوزارا تۇسىنىستىك تۋرالى مەموراندۋمعا» قول قويعاندى. باس كەڭسەسى سينگاپۋردە ورنالاسقان جانە ءونەركاسىپتىك گاز ءوندىرۋ سالاسىنداعى الەمدىك كوشباسشىلاردىڭ بىرى بولىپ تابىلاتىن «دارت ەنەردجي» كومپانياسى قول قويىلعان قۇجاتتىڭ شارتتارى بويىنشا قاراعاندى وبلىسىنىڭ كومىر كەنىشتەرىندەگى مەتان ءوندىرىسىندە جاڭاشىل تەحنولوگيالاردى قولدانباق. ال 2014-2015 جىلدارى العاشقى مەتاندى الىپ، جوبانى ىسكە قوسۋ جوسپارعا ەنگەن-دى. بۇل يننوۆاسيالىق جوبا ايماقتاعى ەلەكتر قۋاتى تاپشىلىعىن ازايتۋعا مۇمكىندىك بەرمەك. قاراعاندى كومىر باسسەينىندەگى مەتان گازىن ۇڭعىما ارقىلى الۋدا «جەر قويناۋىن كەشەندى يگەرۋ پروبلەمالارى ينستيتۋتى» ج ش س ءبىرقاتار جۇمىستار جۇرگىزۋدە. بۇل جونىندە ينستيتۋت باسشىسى بولات پەشات ۇلى بىلاي دەيدى: «ينستيتۋتتا جەر قاباتىنان كومىرسۋتەكتى رەسۋرستارىن الۋ جانە وڭدەۋدىڭ ءداستۇرلى ەمەس ۇڭعىما گەوتەحنولوگيالارىن جاساۋ جۇمىستارى دا اتقارىلۋدا (كومىرلى مەتان الۋ ءوندىرىسى مەن جەراستى كومىر قاباتتارىن گازسىزداندىرۋ). كومىر قاباتتارىنان مەتان الۋ جۇمىستارىنىڭ قىمباتتىلىعى مەن كۇردەلىلىگى مەتان الۋ تەحنولوگياسىنىڭ ءتيىمدى جولدارىن قاراستىرۋدى كەرەك ەتەدى. ينستيتۋت ۇسىنعان وسىنداي جولداردىڭ ءبىرى - كومىر قاباتتارىنا جاناتىن ونىمدەردى كۇشپەن سۇڭعىلاۋ ارقىلى سۋتەگى سىلەمىنە تەرميكالىق اسەر ەتۋ. سويتكەندە سىلەمى قىزعان ۋاقىتتا كومىر قاباتىنىڭ گاز وتكىزۋ كوەففيسيەنتى ءجۇز ەسەگە ارتادى. سودان كەيىن گازدى تاسىمالداۋ ۇڭعىمالارى ارقىلى جوعارىعا شىعارىپ، گاز قاجەتى بويىنشا وتىن رەتىندە پايدالانىلادى». سونىمەن بىرگە عالىمداردىڭ جىل سايىن 1،5 ميلليارد تەكشە مەتر گاز پايدالانعانىنىڭ وزىندە مەتان گازى ايماقتا 100 جىلعا جەتەتىندىگىن، جاڭا ەنەرگەتيكا سالاسى قۇرىلاتىندىعىن اتاپ ايتقانىنان دا حاباردارمىز.

نۇكتە

دەمەك، دامىعان ەلدەردىڭ جيىرماسىن جارىلقاۋشى مەتان گازىنىڭ قاراعاندىنى دا قۇر قالدىرمايتىن سىڭايى بار. ايتەۋىر ساراپشىلار ايتقان الگى «مەتان ءداۋىرىنىڭ» كوشىنە ىلەسە الساق، جارادىق.

اۆتور: قىزعالداق ايتجانوۆا

دەرەككوز: «الاش ايناسى» گازەتى. 2012-جىل