تاتارلاردىڭ مىڭ جاساعان قازانى
تۇركى ەلدەرىنە جاتاتىن تاتار، باشقۇرتتىڭ ءتىلى، ءدىنى، سالت-ءداستۇرى قازاقتان ايىرماشىلىعى جوق دەسە دە بولادى. قازاقستاندا قازىر 250 مىڭ تاتار-باشقۇرت تۇرىپ جاتىر.
بۇرىن تىكەلەي اۋەجولى بولماعاندىقتان قازاقستاندىقتار بۇل باۋىرلاس ەلدەرگە اينالما جولمەن - ماسكەۋ ارقىلى قاتىنايتىن. ماسكەۋدەن قازانعا دەيىن ۇشاق 1 ساعات 20 مينۋت، پويىز 12 ساعات، ال تەپلوحود 5 كۇن جول جۇرەدى. ەندى ەكى اراعا قاتىنايتىندارعا جول قىسقارىپ، الماتىدان قازانعا 3-4 ساعاتتا جەتىپ باراتىن بولدى.
قازان قالاسىنىڭ تاريحى تۋرالى الۋان اڭىز بار. سولاردىڭ ءبىرى: بۋلگارلاردى باعىندارعان موڭعول حانى حانتەمىردىڭ كەزىندە ەر-ازاماتتارىنان ايىرىلعان تايپاعا باس بولىپ قالعان تۇيبيكە دەگەن ايەل ون بەس جاندى ەرتىپ، قايىققا وتىرىپ، ۆولگامەن تومەن اعادى. ولار سالماعى التى پۇت، شىنجىرى دا سونشا تارتاتىن تاي قازاندى وزدەرىمەن بىرگە الا كەتەدى. تۇيبيكەگە ۆولگا وزەنىنىڭ ارناسى وڭتۇستىككە كىلت بۇرىلىپ، قازىرگى كەزدە «كازانكا» دەپ اتالاتىن وزەن قۇياتىن جەر ۇناپ، قايىقتارىن جاعاعا تىرەيدى. موڭعولدارعا قولدى بولىپ كەتپەس ءۇشىن بايلىق پەن توقشىلىقتىڭ بەلگىسى سانالاتىن تايقازاندى سول جەرگە كومىپ تاستاعان ەكەن. تۇيبيكە قونىستانعان جەردە كەيىننەن قازان قالاسى پايدا بولادى. اڭىز بويىنشا تايقازان قازىرگە دەيىن قالانىڭ استىندا كومۋلى جاتىر، سوندىقتان تاتارلار توقشىلىق، مولشىلىقتا ءومىر سۇرۋدە. سودان بەرگى مىڭ جىلدىڭ ىشىندە قالا نە كورمەدى... قانشا رەت جاۋ شاپتى، قانشا رەت ورتەنىپ، كۇلگە اينالدى. البەتتە، قالانىڭ كەلبەتى العاشقى قالپىنان قاتتى وزگەرگەن، ءبىراق تاريحي رەڭك بەرەتىن عيماراتتار جاقسى ساقتالعان.
قازىرگى تاتارلاردىڭ ونەرى، مادەنيەتى، سالت-داستۇرلەرى ۆولگا بۋلگارلارى، التىن وردا جانە قازان حاندىعى كەزدەرىنەن قالىپتاسقان. قازانعا 922 - جىلى قابىلداعان يسلام ءدىنىنىڭ ىقپالى قاتتى بولدى. بۇرىنعى رۋندىق حات تانۋدىڭ ارابشاعا اۋىسۋى فيلوسوفيا، ادەبيەت، جالپى عىلىمنىڭ دامۋىنا اسەر ەتتى. بۋلگارلار 1236 - جىلى التىن وردانىڭ قۇرامىنا كىرۋىنە بايلانىستى مۇندا تۇركى، موڭعول جانە ورتا ازيا حالىقتارىنىڭ مادەنيەتى، سالت-داستۇرلەرى كەلدى. XIII - XV عاسىرلاردا التىن وردانىڭ تۇسىندا قازان ۆولگا بويىنداعى ەكونوميكالىق جانە ساياسي ورتالىققا اينالدى. التىن وردا ىدىراعاننان كەيىن استراحان، قازان، ءسىبىر جانە قاسيموۆ سياقتى تاۋەلسىز تاتار حاندىقتارى قۇرىلدى. 15- عاسىردىڭ ورتاسىندا تاتار حاندارى ورىس جەرىنە ءجيى شابۋىلداپ، ادامدارىن قۇلدىققا ايداپ اكەتىپ وتىرعان. وعان جاۋاپ رەتىندە 1552- جىلى ءيۆان گروزنىي باستاعان 150 مىڭدىق ورىس اسكەرى قازاندى جاۋلايدى. قازان حاندىعى 16- عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا ماسكەۋگە قوسىلادى.
يۆان گروزنىي قيراعان قالانى قالپىنا كەلتىرۋ ءۇشىن ورىس شەبەرلەرىن جىبەرەدى. پاتشانىڭ جارلىعىمەن 16- عاسىردا سالىنعان مەشىتتەر مەن شىركەۋلەر قازىرگە دەيىن ساقتالىپ، قازان كرەملىندەگى قۇل-ءشارىپ مەشىتى، بلاگوۆەششەنسك سوبورى، سپاسسك مۇناراسى، قيسايىپ تۇرعان سۇيىنبيكە مۇناراسى (حانشايىم سۇيىنبيكەگە ارناپ ءيۆان گروزنىيدىڭ جارلىعىمەن جەتى كۇننىڭ ىشىندە تۇرعىزىلعان. اڭىز بويىنشا، جاۋعا كۇيەۋگە شىققىسى كەلمەگەن سۇيىنبيكە وسى مۇنارانىڭ باسىنان قۇلاپ قازا تابادى) قاتارلاسىپ تۇر. زيلانتى جوتاسىنداعى ايەلدەر موناستىرى، رايفتاعى ەرلەر موناستىرى دە قازىرگە دەيىن ساقتالعان. قازانداعى ءاربىر كىرپىش تاريح، ءبىراق ونىڭ قۇپيالارى ءالى تولىقتاي اشىلماعاندىقتان ەل اراسىندا اڭىزدار كوپ.
قالانىڭ قاق ورتاسىندا ۇشكە بولىنگەن قابان كولى جاتىر. ول تۋرالى اقساقالدار ايتاتىن اڭىزدا بىلاي دەيدى: قابان كولىنىڭ تۇبىندە الەمدە جوق بايلىق جاتىر. يۆان گروزنىيدىڭ اسكەرى قازاننىڭ تۇبىنە كەلگەندە حاننىڭ بۇكىل التىن-كۇمىس، اسىل تاستاردان جاسالعان بۇيىمدارى جاسىرىن شىعارىلىپ، وسى قابان كولىنىڭ تۇبىنە باتىرىلعان. ونى تابۋ ءۇشىن كولدىڭ جانىنداعى بۇلاقتىڭ كوزىندە تۇرىپ، ەكى ساداق وعى جەتەتىن جەردى ەسەپتەپ شىعارۋ كەرەك. حاننىڭ قازىناسى تىم تەرەڭدە جاتىر جانە ونىڭ قۇپياسىن بىلمەگەن ادام سۋ بەتىنە شىعارا المايدى. حان كەنىشىن قانشاما ادام ىزدەپ، وسى ۋاقىتقا دەيىن تابا الماعان. ونى ءتىپتى سۋداعى بالىقتاردىڭ وزدەرى كورە المايدى-مىس.
پەتر І رەفورماسىنان كەيىن رەسەي يمپەرياسى 8 گۋبەرنياعا بولىنگەن كەزدە، 1708- جىلى قازان قالاسى قازان گۋبەرنياسىنىڭ ورتالىعىنا اينالدى. ونىڭ اۋماعى وتە ۇلكەن بولدى، قاراماعىنا سۆياجسك، پەنزا، سيمبيرسك، ۋفا، استراحان ۆوەۆودالارى كىردى. XVIII عاسىردىڭ باسىندا-اق ءىرى، باي قالادا ءوندىرىس دامىدى. 1714- جىلى قازاندا سۋكوندىق مانۋفاكتۋرا بولدى، ال 1718- جىلى كەمە جاسايتىن ۆەرف تۇردى. ونىڭ ورنىن قازىرگە دەيىن كورۋگە بولادى. 1774- جىلى قازاندى ەمەليان پۋگاچەۆتىڭ ەرەۋىلشىلەرى باسىپ الادى. تەك قازاقتارعا جاقسى تانىس قۇل-ءشارىپ مەشىتى تۇرعان كرەمل عانا جاۋعا بەرىلمەيدى. وتكەن عاسىردىڭ 20-30 - جىلدارىندا ءدىني عيماراتتاردىڭ ءبىرازىن قىزىل اسكەرلەر قيراتقان. مىڭ جىل بۇرىن اق تاسپەن قورشالىپ سالىنعان قازان كرەملىندەگى قۇل-ءشارىپ مەشىتى دە سول كەزدە قيراپ قالعان، 2005- جىلى تۇركيا قايىرىلىمدىق كومەك رەتىندە تاريحي عيماراتتى بۇرىنعى قالپىنا كەلتىرىپ، قايتادان سالدى. ورىس پاتشايىمى ەكاتەرينا II تۇسىندا، 1767- جىلى سالىنعان ءال مارجاني مەشىتى، كوك مەشىت، قىزىل مەشىتتەر سول قالپىندا ساقتالعان.
1804- جىلى رەسەيدىڭ ەڭ شالعاي شىعىسىندا قازان ۋنيۆەرسيتەتى اشىلدى. كوپتەگەن قوعام قايراتكەرلەرى وسى جەردە ءبىلىم العان. جازۋشى لەۆ تولستوي وسى وقۋ ورنىندا وقىپ، 3 كۋرستا تاستاپ كەتىپتى. ۆلاديمير ۋليانوۆ (لەنين) تا قازان ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ زاڭ فاكۋلتەتىندە 3 اي ءبىلىم العان، 1887- جىلعى بۇكىل رەسەي ءۇشىن ماڭىزى زور بولعان قازاندىق ستۋدەنتتەر تولقۋىنان كەيىن وقۋدان شىعىپ قالادى. ول باسقا ەشقايدا وقىماعان. قازاندىقتار وسىنداي الەمگە تانىلعان جەرلەستەرىن ماقتان تۇتادى، ولاردىڭ جۇرگەن قادامدارى قالانىڭ تاريحىنا جازىلعان. مىسالى، ماركس پەن پۋشكين كوشەلەرىنىڭ قيىلىسىنداعى كلۋبتا لەنين شاحمات ويناعان. 1791- جىلدان باستاپ قازاندا تۇراقتى تەاتر جۇمىس ىستەيدى. كەزىندە لەنين شەشەسى ەكەۋى وسى تەاتردا فاۋستى تىڭداعان. الەمگە ايگىلى باس-باريتون شالياپين مەن بالەت بيشىسى نۋريەۆ وسى قالادا تۋىپ-وسكەن.
XX عاسىردىڭ باسىندا 130 مىڭ حالقى بار قازاندا 120 فابريكا مەن زاۋىتتار جۇمىس ىستەپ تۇردى. تاۋارلار ۆولگا، كازانكا وزەندەرىنىڭ بويىمەن جونەلتىلىپ جاتتى. قالا كوشەلەرىندە ەلەكتر جارىعى بولدى. 1899- جىلى قالاعا سۋ قۇبىرلارى تارتىلىپ، سول جىلى كوشەلەردە العاشقى ترامۆايلار پايدا بولدى. 1906- جىلى جوعارعى قىزدار كۋرسى اشىلعان، قالا بويىنشا 143 وقۋ ورىنى بولعان. بۇل وقۋ ورىندارىندا كوپتەگەن قازاق بالالارى وقىپ، ورىسشا، ارابشا حات تانىعان. سول كەزدەردە قازاندا باسپاحانا بولدى. العاش اراب قارپىمەن باسىلعان قۇران كىتاپتارى قازاق جەرىنە قازاننان جەتكىزىلدى. 1913- جىلى قازاندا 67 حريستيان شىركەۋى، 16 مۇسىلمان مەشىتى بولعان ەكەن.
قازىر قازان قالاسىندا 1،2 ميلليون ادام تۇرىپ جاتىر. نەگىزىنەن جەرگىلىكتى تۇرعىندار تاتارلار مەن ورىستار بولعانمەن، مۇندا جۇزگە جۋىق ۇلتتىڭ تىلىندە سويلەيدى. قازاقشا سويلەگەن ادامعا تاتارشا جاۋاپ بەرەدى، ازداعان ديالەكت بولماسا قازاق-تاتار ءوز تىلدەرىندە ءبىر-بىرىمەن ەركىن تۇسىنىسە الادى. اقشا بىرلىگى - رەسەيلىك رۋبل. ەلگە قايتاردا سىي-كادە الامىن دەسەڭىز جاياۋ جۇرەتىن باۋمان كوشەسىنە «قازان ارباتىنا» بارساڭىز ءبارىن تاباسىز. وسى كوشە ءسىزدى قالانىڭ «پاسپورتى» بولىپ سانالاتىن قازان كرەملىنە الىپ كەلەدى.
قايىرجان تورەجانوۆ
دەرەككوز: «ايقىن» گازەتى
2012