ماڭگى ءومىر سۇرگىڭ كەلسە

استانا. قازاقپارات- «اعار سۋى بال تاتىعان، اق شاباعى ماي تاتىعان جەر» - تىرشىلىك ەتكەن ءاربىر جاننىڭ ارمانى. سول الىس ارماننىڭ سوڭىنان ەرىپ، ءتاتتى ءومىردى ىزدەۋگە بار عۇمىرىن سارپ ەتكەن ادامدار بىزگە تاريحتان بەلگىلى.

«ەلىن جاۋ المايتىن، مالعا جۇت كەلمەيتىن، ءشوبى شۇيگىن، سۋى مول» قونىستى اسانقايعى دا تالاي جىل ىزدەگەن. الايدا كۇلكى مەن شاتتىققا تولى «ەل الاسى، رۋ تالاسى جوق، مالعا جايلى، ەلگە ىرىس» - جەرۇيىقتى سول كۇيى تابا الماي كەتكەن.

تاريح بەتتەرىن پاراقتاساق، ءدال اسانقايعى سەكىلدى ماڭگى ءومىر سۇرەتىن ۋتوپيالىق مەكەندى ىزدەگەن جاندار كوپتەپ كەزدەسەدى. ءبىرى دۇنيەنىڭ جۇماعىن ىزدەسە، ەندى ءبىرى ماڭگىلىك ءومىردىڭ كىلتىن تابۋمەن الەك. الايدا ۇزاق جىلعى ەڭبەك، ۇلكەن ءۇمىت اقتالماعان. وسىلايشا تالاي جانداردىڭ، ءتىپتى حانداردىڭ تاۋى شاعىلىپ، تاۋانى قايتقان كورىنەدى. اڭىزداردا ماڭگى ءومىر سىيلايتىن تاعام تۇرلەرىن قۇدايلاردىڭ پايدالانعانى ايتىلادى.

ەجەلگى وليمپ تاۋىنىڭ قۇدايلارى بۇكىل الەمگە ماڭگى باقي بيلىك جۇرگىزىپ وتىرۋى ءۇشىن «امبروزيا» اتتى عاجايىپ تاعامدى پايدالانعان بولسا، ەجەلگى مىسىر قۇدايلارى «ءابىلحايات» بۇلاعىنان سۋسىندايتىن بولعان-مىس. ال يراندىقتاردا مۇنداي تاعام ءتۇرى «حاوما» دەپ اتالسا، مەسوپوتاميالىقتاردىڭ جاستىق پەن سۇلۋلىقتى ساقتايتىن سيقىرلى گۇلدەرى بولعان. ءۇندى حالىقتارىندا ولىمنەن قۇتقاراتىن الىپ اعاش بولعان دەسەدى.

ۇندىستەردىڭ بۇل سيقىرلى اعاشىنىڭ ادام ءومىرىن 10000 جىلعا ۇزارتاتىن قاسيەتى بولعان. بۇل جايلى ءوز ەڭبەكتەرىندە مەگاسفەن جانە سترابون سىندى كونە ريم تاريحشىلارى دا اتاپ وتكەن. ال ەجەلگى ەۋروپا جۇرتى الەمنىڭ ءبىر تۇكپىرىندە ادامعا ۇزاق ءومىر سىيلايتىن ءمولدىر بۇلاقتىڭ بار ەكەنىنە كامىل سەنگەن.

اڭعارساڭىز، الەمدە ماڭگىلىك ءومىر كىلتىنە قاتىستى اڭىزعا بەرگىسىز حيكايالار كوپ-اق. ەجەلگى مىسىردا و دۇنيەلىك بولعان ادامدى ءولدى دەۋگە قيماي، رۋحى دەنەسىنە اينالىپ كەلەر دەگەن ۇمىتپەن كۇندەلىكتى تۇرمىسقا قاجەتتى زاتتارىمەن بىرگە جەرلەيتىن بولعان. بۇل ءۇردىس بارلىق كونە ەلدەردە كەزدەسەدى. الايدا دۇنيەنىڭ ارعى بەتىنە وتكەن سوڭ جاننىڭ دەنەگە قايتا ورالمايتىنىن بىلگەن ولار، ولىمگە جەتكىزبەي تۇرىپ ارەكەت جاساۋ قاجەتتىگىن تۇسىنگەن. سولايشا ماڭگىلىك ءومىر سىيلاپ، قارتتىقتان قۇتقاراتىن سيقىرلى قوسپالاردى ىزدەۋگە بەل شەشە كىرىسكەن.

قىتاي الحيميكتەرى بۇل سيقىرلى سۋسىن ءتۇرىن ىزدەۋگە سوناۋ ءبىزدىڭ زامانىمىزعا دەيىنگى ІІ عاسىردان باستاپ كىرىسسە كەرەك. ال ورتا عاسىر تۇسىندا جاستىق پەن قارتتىقتىڭ سىرىن اشۋعا تىرىسىپ جۇرگەن ماماندار ۇزاق ءومىر سىيلايتىن «ءابىلحايات سۋسىنىن» دايارلاي باستاعان. ونىڭ قۇرامىنا نەگە ەكەنى بەلگىسىز بارلىق عالىمدار سىناپ پەن كۇشالانى، كۇكىرتتى قوساتىن بولعان. ادام اعزاسىنا زيانىن تيگىزبەي قويمايتىن بۇل حيميالىق ەلەمەنتتەردىڭ سالدارىنان ءومىرىن ۇزارتامىن دەپ جۇرگەن تالاي جاندار، عۇمىرىن قىسقارتىپ العان دا شىعار، كىم ءبىلسىن؟!

حيميالىق قوسپا دەمەكشى، كونە زامان الحيميكتەرىنىڭ سيقىرلى ءپالساپالىق تاستارى (فيلوسوفسكيي كامەن) بولىپتى-مىس. اڭىزدارعا سەنسەك، بۇل تاس قاراپايىم تات باسقان تەمىردى ءاپ-ساتتە التىن مەن كۇمىسكە اينالدىرسا، وسىنىڭ قوسپاسىنان دايىندالعان سۋسىننان اۋىز تيگەن ادام اۋرۋ-سىرقاتىنان دەمدە ايىعاتىن بولعان. ول دەرتكە شيپا بولىپ قانا قويماي، كارىنى اجارلاندىرىپ، جاستاردىڭ جاسىنا جاس قوسقان دەسەدى.

«ءومىر گۇلىن» ىزدەگەندەر

جاسىن ۇزارتقىسى كەلىپ، ءومىردىڭ گۇلىن ىزدەگەن جان - شۋمەرلەر جىرىنىڭ كەيىپكەرى گيلگامەش. ول الەمدى كەزىپ، ۇزاق ءومىر سىيلايتىن سيقىرلى گۇلدى ىزدەگەن. اڭىزعا سەنسەك، گيلگامەش بۇل ورايدا ءبىراز ناتيجەگە قول جەتكىزىپ تە ۇلگەرگەن. وكىنىشكە قاراي، ودان بۇرىن «ءومىر گۇلىن» زالىم جىلان الىپ كەتكەن ەكەن. سولايشا باس كەيىپكەر قاپىدا قالعان. ءدال وسى كەيىپكەر سىندى ماڭگىلىك «ءومىر كىلتىن» تاپقان جان XIV عاسىردا فرانسيادا ءومىر ءسۇرىپتى. نيكولاس فلامەل جارى پەرەنەللامەن بىرگە ماڭگىلىك ءومىر كىلتىن ىزدەۋگە بار عۇمىرىن سارپ ەتكەن. ناتيجەسىندە ەكەۋىنىڭ دە ەڭبەگى اقتالىپ، ءپالساپالىق تاستاردىڭ قۇپياسىن اشقان. ءتىپتى ونى كەيىنگى عاسىرلاردا دا ءومىر سۇرگەن دەپ بولجايدى جۇرت. ول بۇل جولدا ىشىندە تۇنعان قۇپياسى كوپ، كونەدەن كەلە جاتقان سيقىرلى «ءۇنسىز كىتاپتىڭ» («Mutus Liber») كومەگىنە جۇگىنگەن كورىنەدى.

بەلگىلى عالىمدار پاراسەلس پەن رودجەر بەكون دا قارتايتپايتىن ءدارىنى جاساۋعا تىرىسقان. ءبىراق سونداي مىقتى عالىمداردىڭ ءوزى «ءومىر كىلتىنىڭ» قۇپياسىن اشا الماعان. ال كەيبىر جاندار التىندى ىشكەن ادام ۇزاق ءارى اسەم عۇمىر كەشەدى دەپ سەنگەن. بۇل جولدا ۇنتاقتالعان التىن، تەڭىز مارجانى، ساپفير مەن ءتۇرلى گاۋهار تاستار ءتىپتى ءپىل سۇيەكتەرى دە پايدالانىلعان. ال كەيبىر پىسىقاي ەمشىلەر باسشىلارىن ءومىردىڭ كىلتى - «ماگيالىق قاسيەتى بار» ادامنىڭ قانىندا دەپ سەندىرگەن. ولاردىڭ بۇل سوزىنە كامىل سەنگەن تالاي حاندار مەن قولىندا بيلىگى بار باسشىلار جاس قىزدار مەن ۇلداردىڭ قانىن ىشەتىن بولعان.

قان سورعىشتار (ۆامپير) تۋرالى اڭىزدىڭ نەگىزى قايدا جاتقانىن وسىدان اڭعارۋعا بولاتىن سەكىلدى. وسىلايشا بيلىك باسىندا وتىرعان كوپتەگەن باسشىلار ءوز باسىن امان الىپ قالۋ ماقساتىندا تالاي ادامنىڭ جانىن قۇربان ەتىپ، قولىن قانعا مولىنان مالعان كورىنەدى. ءتىپتى ريم شىركەۋىنىڭ باسشىسى VІІІ يننوكەنتيي دە عۇمىرىنىڭ سوڭىندا جاسارۋ ءۇشىن تامىرىنا جاس قان ەككىزگەن ەكەن. ءبىراق ونىڭ بۇل ارەكەتى ءولىمدى الداي الماعان.

دەسەك تە ХІІ-ХІІІ عاسىرلاردا ءومىر سۇرگەن ەپيسكوپ اللەن دە ليسل الحيميكتەردىڭ كومەگىمەن 110 جاسقا دەيىن ءومىر سۇرگەن ەكەن. ال داوستىق ءبىر فيلوسوف «جۇمباق دارىنىڭ» ارقاسىندا 122 جىل عۇمىر كەشىپتى. ياعني ولىمنەن قۇتىلماعانىمەن ءبىراز جىل ءومىر قوسىپ العاندار دا بار ەكەن تاريحتا. سونداي-اق ايگىلى ۇلى قىتاي قورعانىن تۇرعىزعان اتاقتى يمپەراتور شين شيحۋاڭدي دا ماڭگىلىك ءومىر ءسۇرۋدى ارمانداعان. بۇل جولدا ءتۇرلى ءادىس-تاسىلدەردى پايدالانعان ءامىرشى قۇپيا قامالدا مىقتى عالىمداردىڭ باسىن قوسىپ، ۇزاق عۇمىر سىيلايتىن ءدارى شىعارۋدىڭ جولدارىن ىزدەستىرگەن. الايدا ونىڭ بۇل سۇرانىسىنا ەشكىم لايىقتى جاۋاپ بەرە الماعان.

ءسويتىپ جۇرگەنىندە مۇحيتتاعى ءبىر ارالدا «ماڭگىلىك عۇمىر سىيلايتىن ءشاربات بۇلاق اعىپ جاتقان، ادامدارى مەن جانۋارلارى دا ماڭگى ءومىر سۇرەتىن جەرۇيىق بار» دەپ ەستيدى. سوعان ارناپ ۇلكەن كەمەلەر جاساتادى. كەمە جۇزۋگە دايىن بولىپ قالعان تۇستا يمپەراتور بيلىك تىزگىنىن جوعالتىپ الامىن با دەپ قورقىپ، بۇل ساپارعا قول استىندا جۇمىس ىستەي-تىن جاس جىگىت سۋ شەنى جىبەرەدى. يمپەراتور تەڭىزگە شىققان جولاۋشىلاردىڭ ارتىنان ۇزاق قارايلاعان. ءبىراق ساياحاتشىلار سول كەتكەننەن مول كەتەدى. ءۇمىتى اقتالماعان ءامىرشى ەندى ماگيا مەن الحيميا سالاسىندا ەڭبەكتەنىپ جۇرگەن جانداردى ىزدەستىرەدى. ول داوس موناحتارىندا «جۇمباق دارىنىڭ» بارىن ەستىپ، ولاردى سارايىنا الدىرىپ، ءدارى جاساۋدى تابىستايدى. ءبىراق قىتاي باسشىسىنىڭ بۇل ارەكەتىنەن دە ەشتەڭە شىقپايدى. سولايشا ءامىرى قانشا كۇشتى بولسا دا يمپەراتور تابيعات زاڭىن جوققا شىعارا الماي كەتەدى.

جەرۇيىق بار ما؟

اڭىزداردا يمپەراتور ساياحاتقا جىبەرگەن سۋ شە جۇماقتى ارالدى تاۋىپ سول جەردەن قايتقىسى كەلمەي، قالىپ قويعاندىعى باياندالادى. ءيا، سۋى بال تاتىعان جەرۇيىقتان قاراپايىم پەندە ەندى قايتىپ كەتكىسى كەلمەيتىنى زاڭدى دا. وسىلايشا يمپەراتورى جۇماقتى مۇحيتتىڭ ارعى بەتىنەن ىزدەپ جۇرگەن بولسا، باسقا ەل عالىمدارى ونى قىتايدا دەپ بولجاعان. بەلگىلى اراب عالىمى يبن باتتۋتتىڭ قۇلاعىنا وسىنداي دەرەكتەر جەتكەن. قىتايدا «ءومىر بۇلاعى» اعىپ جاتىر دەگەن اڭگىمەنى ول ساياحاتشىلاردان ەستىسە كەرەك. ول بۇلاق سول اققاننان اعىپ وتىرىپ سول ماڭداعى ءبىر تەڭىزگە قۇيادى-مىس. ال قىتايلىقتار بولسا مۇنداي سيقىردى وزىنەن ەمەس وزگەدەن ىزدەگەن. ولار قاسيەتتى سۋلارى بار مەكەن رەتىندە ءۇندىستاندى كورسەتكەن.

راسىندا، اسپانمەن استاسقان گيمالاي تاۋلارىنان ءبىر جىلى ءۇندى رادجى تاپاسۆيدجي ءجۇز ەمەس مىڭداعان جىلداردى ەڭسەرگەن شالدى كەزدەستىرگەن دەسەدى. ەسكەندىر زۇلقارنايىننىڭ دا ءۇندىستانعا جورىعىن كەيبىر ماماندار وسىمەن بايلانىستىرادى. ال گراف كاليوسترو دەگەن اتپەن ەلگە تانىلعان يتالياندىق دجۋزەپپە بالزامو جۇرتتى «3000 جىل بويى ءومىر ءسۇرىپ كەلە جاتىرمىن» دەپ سەندىرگەن. ونىڭ ۇزاق ءومىر سۇرۋىنە ۆەزۋۆيي جانارتاۋىنىڭ قۋاتى كومەكتەسسە كە-رەك. ءبىراق وعان كوپشىلىك «شارلاتان-اۆانتيۋريست» دەپ سەنبەگەن. ويتكەنى ول ءومىرىن ۇزارتقان قوسپانى ەشكىمگە كورسەتپەگەن جانە قالاي جاسالاتىنىن دا ايتپاعان. كاليوسترونىڭ ايتقاندارىن نەگىزگە العان كەيبىر ماماندار ءومىر كىلتى جانارتاۋلاردىڭ وزەگىندە بولۋى مۇمكىن دەگەن بولجامدار جاساعان.

ال امەريكا قۇرلىعى اشىلعان سوڭ جۇرتتىڭ بارلىعى جەرۇيىقتى سول ماڭنان ىزدەي باستاعان. ءتۇرلى التىن قالالار تۋرالى اڭىزدار تاراپ، ول ەۋروپالىقتاردى امەريكاعا كوپتەپ تارتا تۇسكەن. ءومىر كىلتى ساليقالى وي ويلاپ، دۇرىس پايىمداي بىلەتىن عالىمدار ءومىردى ۇزارتۋ ادامنىڭ ءوز قولىندا ەكەنىن باياعىدا-اق تۇسىنگەن. بەلگىلى گرەك ويشىلى دەموكريت ۇزاق ءومىر ءسۇرۋدىڭ سىرى ادامنىڭ ەرىك-جىگەرىندە دەگەندى مەڭزەسە كەرەك، دۇنيەدەن ءوتىپ بارا جاتقانىندا: «مەن شىن قالاسام، بۇدان كوبىرەك ءومىر سۇرەر ەدىم» دەگەن ەكەن. ول 102 جاسىندا دۇنيەدەن وزعان.

ال ريم فيلوسوفى لۋسيي اننەي سەنەكا جاسىنان اقىلدىلىعىمەن كوزگە تۇسكەن. ءبىراق وتە نازىك، اۋرۋشاڭ بولعان. جاسىنان «داناگويسىگەن» بالا قىزعانشاق يمپەراتور كاليگۋلاعا ۇناماي قالىپ، ولتىرگىسى كەلگەن. ول اۋرۋشاڭ بالانىڭ تۇرىنەن ۇزاق جاسامايتىنىن اڭعارىپ، جايىنا قالدىرا بەرگەن ەكەن. ءبىراق سەنەكا ەرىك-جىگەرىنىڭ ارقاسىندا اياعىنا تىك تۇرعان دەسەدى. ءدال سول سەكىلدى نەمىس فيلوسوفى يممانۋيل كانتتىڭ دا جۇيكە جۇيەسى جاس كەزىندە سىر بەرگەن. ول ۇنەمى تالىپ قالاتىن بولعان. ءبىراق ول ءوزىن مىقتاپ قولعا العان ول بۇل كەمشىلىكتەرىنەن تولىقتاي ايىققان. بۇدان وڭاي ولجا جوق، ادام بالاسى قانداي دا ءبىر جاقسىلىققا، زەينەتتى ومىرگە ەتكەن ەڭبەكتىڭ بەينەتىنەن سوڭ عانا جەتە الادى دەگەندى اڭعارۋعا بولادى.

* بايقاعانىمىزداي، مىڭداعان عاسىرلارعا سوزىلعان مۇنداي ىزدەنىستەردىڭ ەشقايسىسى دا ناتيجە بەرمەگەن. دەسەك تە، ماڭگىلىك ءومىر سۇرۋدەن دامەلى جاندار ءالى كۇنگە ءۇمىتىن ۇزبەگەن. بۇل ورايدا ءىرى عالىمدارىمىز دا جۇمىستارىن توقتاتقان ەمەس. بىلەك سىبانا كىرىسكەن ولار قازىرگى كۇنى ءتۇرلى دارىلىك قوسپالار دايىنداپ، قالايدا «ءولىم» اتتى قاتەرگە كەدەرگى بولار توسقاۋىل تۇرلەرىن تابۋعا تىرىسىپ جاتىر. ماڭگىلىك ءومىر سىيلايتىن عاجايىپ شىرىندى تاپپاسا دا، ولاردىڭ بۇل ىزدەنىستەرى ءتۇرلى اۋرۋلاردىڭ بەتىن قايتاراتىن ءدارىنى ويلاپ تابۋىنا جول اشاتىن شىعار دەگەن ۇمىتتەمىز.

ءسابينا زاكىرجان قىزى