ۇلت زيالىسى دەپ كىمدى ايتامىز؟

استانا. قازاقپارات- زيالى ادام - اينالاسىنا نۇر بەرۋشى، جارىق شاشۋشى، شۇعىلاعا بولەۋشى ادام. ياعني جاقسى ادام. دۇنيە جاقسىلاردىڭ دۇعاسىمەن امان تۇر دەلىنەدى. بەلگىلى ءبىر قوعامنىڭ ءبۇتىن-بولمىسىن سارى مايداي ساقتاپ، ءتۇزۋ جولدان تايقىماۋى ءۇشىن زيالىلاردىڭ اتقاراتىن قىزمەتىنىڭ ماڭىزى وراسان.

اتاقتى ءمۇستافا شوقاي بىلاي دەپتى: «ۇلتتىق زيالى دەپ کىمدەردى ايتامىز؟ ءبىر قاراعاندا، جەڭىل کورىنگەنىمەن، شىن مانىندە بۇل ساۋالعا دۇرىس جاۋاپ قايىرۋ وڭاي ەمەس. وقىعان، تاربيە کورگەن ادامنىڭ ءبارىن «زيالى» دەپ اتاپ، ونى سول ادام ءوزى ءتان بولعان ۇلتتىڭ «ۇلتتىق زيالىسى» قاتارىنا قوسا بەرۋگە بولادى دەپ ويلاساق، ءسوزسىز قاتەلەسەمىز. بىزدىڭشە، بەلگىلى ءبىر مۇرات-ماقساتتاردىڭ سوڭىندا جۇرگەن جانە سول بەلگىلى مۇرات-ماقساتتار توڭىرەگىنە جينالعان وقىمىستىلاردى عانا زيالى دەپ ايتۋعا بولادى. ۇلتتىق زيالىلار قاتارىنا تەك ءوز حالقىنىڭ ساياسي، ەکونوميکالىق جانە الەۋمەتتىك دامۋىنا قالتقىسىز قىزمەت ەتە الاتىن ادامدار عانا کىرە الادى.

زيالىلاردىڭ مىندەتى ۇلى دا قاسيەتتى بولۋى سەبەپتى وتە اۋىر. حالىقتى ۇلت دەڭگەيىنە کوتەرۋ، ياعني جەرى، سۋى، قازىناسى، ءتىلى مەن ءدىنى بار بولعان حالىق بۇقاراسىن بىرلەستىرىپ، ولاردىڭ ساناسىن ءبىرتۇتاس ساياسي، الەۋمەتتىك، ۇلتتىق ساناعا جەتکىزۋدە ۇلى تاريحي مىندەتتىڭ ماڭىزدى ءبىر بولىگى زيالىلاردىڭ ۇستىنە جۇکتەلەدى». مىنە، الاشتىڭ ارداقتى ۇلى مۇستافانىڭ زيالىلىققا بەرگەن انىقتاماسى وسىنداي.

وسىعان سايساق، ءبىزدىڭ بۇگىنگى زيالىلىق دەڭگەيىمىز قاي دەڭگەيدە؟ بۇرىن قالاي بولعان؟ قازىر شە؟

قازاق - ءالىمساقتان مۇسىلمان حالىق. ال ءبىر زاماندا دۇرىلدەگەن مۇسىلمان ەلدەرىنىڭ بۇگىن قاي دەڭگەيگە دەيىن قۇلدىراعانىن كورىپ-ءبىلىپ وتىرمىز. قازاق تا ودان شەت ەمەس. ەندەشە، نەگە مۇسىلمان ەلدەرى، ونىڭ ىشىندە بىزدەر دە كەرى كەتتىك؟ الدىمەن ءبىر ءسات تاريحقا ۇڭىلەيىكشى. اراب حاليفاتىندا 750 - 1258 - جىلدارداعى ابباسيدتەر بيلىگى كەزىندە جەردىڭ شار تارىزدەس دومالاق ەكەندىگى ءارى ءوز ءوسىن اينالىپ تۇراتىنى دالەلدەنىپ قويىلعان. ونى دالەلدەگەن - ءال-بيرۋني.

ال ەۋروسەنتريستىككە نەگىزدەل-گەن عىلىم-ءبىلىم ونى ءبىزدىڭ سانامىزعا كوپەرنيك پەن گاليلەي اشقان دەپ ءسىڭىرىپ كەلدى. ءالى دە سولاي. امەريكانى اشقان ەشقانداي حريستوفور كولۋمب ەمەس، مۇسىلماندار ەكەن. سوڭعى جىلدارداعى زەرتتەۋلەر انىقتاعانداي، 1312 - جىلدار شاماسىندا باتىس افريكا مۇسىلماندارى مۇحيت ارقىلى سولتۇستىك امەريكا قۇرلىعىنا، دالىرەك ايتقاندا، مەكسيكا شىعاناعىنا كەلىپ جەتكەن. ميسسيسيپي وزەنىن بويلاي جۇزە وتىرىپ، قۇرلىققا ىشكەرى ەنگەنى تۋرالى مالىمەتتەر جازباشا جانە زاتتاي ايعاقتارمەن انىق دالەلدەنىپ وتىر.

مەديسينانىڭ اتاسى - يبن سينا (اۆيسەننا). الگەبرانىڭ اتاسى - ءال-حورەزمي. مۋزىكانىڭ اتاسى - ءال-فارابي. ەڭ العاشقى ۋنيۆەرسيتەتتەردى اشقان دا - مۇسىلماندار. سەنبەيسىز بە؟ انگليادا 1100- جىلى تۇرعىزىلعان وكسفورد ۋنيۆەرسيتەتى، 1200- جىلى قۇرىلعان كەمبريدج ۋنيۆەرسيتەتىنەن دە بۇرىن 970- جىلى اشىلعان ەگيپەتتەگى ءال-ازحار ۋنيۆەرسيتەتىن قايدا قوياسىز؟! باسىندا مەشىت-مەدرەسە بولىپ اشىلعانمەن، سول كەزدە-اق ول جەردە ۋنيۆەرسيتەتتىك ءبىلىم بەرگەن.

الەمنىڭ ەڭ ەجەلگى وقۋ ورىندارى قاتارىنا تۋنيستەگى ءال-كايرۋۆان مەن ءال-زايتۋنا، ماروككوداعى ءال-كاراۆيين وقۋ ورىندارىن جاتقىزۋعا بولادى. ءتىپتى الىسقا بارماي-اق، بۇحارا مەن سامارقاندتى، ءوزىمىزدىڭ تۇركىستاندى-اق الايىقشى. سوپى قوجا احمەت ياسساۋي بابامىز قىرىق مىڭ شاكىرت تاربيەلەپتى. وسمان يمپەرياسىن قۇرعان - سول ياسساۋيدىڭ شاكىرتتەرى ەكەنىن تۇرىكتەر اۋزىنان تاستامايدى. ءوز زامانىن ءدۇر سىلكىنتىپ وتىراتىن وسىنداي زيالىلارىمىز بولعان. باياعىدا.

الەمگە ءىلىم-ءبىلىم نۇرىن شاشقان الگىندەي كۇش-قۋاتىمىز قۇمعا سىڭگەن سۋداي جوعالدى. توقتاپ-توقىرادىق. كەرى كەتۋ ءداۋىرى باستالدى. جاسامپاز عاسىرلاردىڭ ورنىن جاتتامپازدىق عاسىرلار باستى. الەمدى ءدۇر سىلكىنتكەن جاڭالىق اشۋلار جوعارىدا اتتارى اتالعان عۇلامالارمەن بىرگە اياقتالدى. ولاردان كەيىنگىلەر وزدەرىنەن بۇرىنعىلار جاساپ كەتكەن ءىلىم-ءبىلىمدى جيناقتاپ، تۇپتەپ، شۇقشيعان قاعازباستىلىقپەن عانا اينالىستى. ءالى دە سولاي. جاتتامپازدىق عاسىرلار دەپ وتىرعانىمىز - سول.

بۇل الاپات ىندەت نەدەن باستالدى؟ مۇنىڭ ءبارى اقىل مەن جۇرەكتىڭ قوشتاسۋىنان، ياعني ءدىن مەن عىلىمنىڭ اجىراۋىنان باستالعان. «عىلىمسىز ادام - اقساق، ءدىنسىز ادام - سوقىر» دەپ كەتىپتى قاسقا باس ەينشتەين. «ءدىن - عىلىمنىڭ اتاسى، عىلىم - ءدىننىڭ بالاسى» دەيدى مۇقاعالي ماقاتايەۆ. عىلىم مەن ءدىننىڭ ءبىرىنسىز ءبىرىنىڭ كۇنى جوق. ەكەۋى ەكى جاققا بولىنگەن سوڭ-اق بۇلىنۋ باستالدى. عىلىم ازدى، ءدىن توزدى. زيالىلار تۋدىراتىن التىن جۇلگە، جول-جۇيە جوعالدى. جۇيە بولماعان سوڭ ءار-ءار جەردە بولشەكتەنىپ، بولەكتەنىپ شىققان قاداۋ-قاداۋ زيالىلارعا عانا كۇنىمىز قاراپ قالدى. سونىڭ ءبىرى - اباي. اباي -جالعىز. جالعىز بولعاندىقتان دا، قانشا جەردەن عۇلاما بولسا دا، مەكتەپ قالىپتاستىرا المادى (بۇل جەردە ابايدىڭ اقىندىق مەكتەبىن ايتىپ وتىرعان جوقپىز). زامانى سولاي بولدى. «قايران ءسوزىم قور بولدى، توبىقتىنىڭ ەزىنە» دەپ كۇڭىرەنىپ كەتتى.

ۇلتتىق زيالىلار بۋىنىنىڭ ءۇزىلىپ قالۋىنا، ارينە، ءتۇرلى فاكتور: اشتىق، سوعىس، جاپپاي جازالاۋ اسەر ەتپەي قويمادى. قازاقتىڭ شىن، يماندى زيالىلارى كەشەگى تار زاماندا اتىلدى، اسىلدى. زيالىلار شوعىرى ءۇزىلدى. كەشەگى شيرىققان زاماندا شيرىعىپ تۋعان ءاليحان، احمەت، مىرجاقىپ، ماعجان، قوجانوۆ، تورەقۇلوۆ، رىسقۇلوۆ، ساكەن، ءىلياس، بەيىمبەتتەر سەكىلدى ارىستارىمىز بەن الىپتارىمىزدىڭ سوڭى اۋەزوۆ، ساتبايەۆ، مارعۇلاندارمەن اياقتالعانداي اسەر بەرەدى. ارينە، ودان كەيىن دە ءبىرتالاي بۋىندى ساناپ شىعۋعا بولار ەدى، ءبارىبىر سيرەك، قاداۋ-قاداۋ عانا. جالعىز-جارىمدار.

قانشا جەردەن تەحنولوگيا، ينتەرنەت دامىسىن، ءبارىبىر بىزدەر ەنسيكلوپەديالىق دەڭگەيدەگى ساۋاتتىلىققا جەتە العان جوقپىز. ول ساۋاتتىلىق ينتەرنەتتەن الا سالاتىنداي نارسە ەمەس، ونىڭ ءبارى ءبىزدىڭ سانامىزدا بولۋى ءتيىس. ال ينتەرنەت - عىلىم ەمەس! كوپ وقۋ، كوپ بىلۋدە تۇرعان ەشتەڭە دە جوق. «كوپ وقىعان ادام جۇك ارقالاعان ەسەكپەن تەڭ» دەيدى ءدىنىمىز. كوپ وقۋ، كوپ ءبىلۋ جۇزەگە اسپاسا، وڭدى ناتيجەسىن بەرمەسە، كەرىسىنشە، اداستىرۋعا الىپ بارسا، ودان نە پايدا، نە قايىر؟! وندا ول زيالى ەمەس، زياندى.

سونىمەن، بۇگىنگىدەي قولدان جاسالعان قۋىرشاق تۇلعالار ەمەس، ناعىز ۇلتتىق زيالىلارىمىزدىڭ قالىپتاسۋى ءۇشىن بىزگە ءالى قانشا جىل كەرەك؟ مۇمكىن، ەلۋ، الپىس جىل ءوتۋ كەرەك شىعار. بالكىم، ودان از، بالكىم، كوپ. ماسەلە وندا ەمەس. ماسەلە زيالىلارىمىزدى قالىپتاستىرا بىلۋدە. ءدال بۇگىن «زيالىلارىمىز جوق» دەپ اۋىزدى قۋ شوپپەن ءسۇرتۋدىڭ دە قاجەتى جوق شىعار. زيالىلارىمىز، قۇدايعا شۇكىر، از دا بولسا بار. ءبىراق سول زيالىلارىمىزدىڭ اۋزىن باعىپ، ايتقانىنا قۇلاق ءتۇرىپ، ەڭبەگىنە وتەۋ بەرىپ وتىرعان قوعام، بيلىك بار ما؟ كەز كەلگەن ادام بەينەتىنىڭ زەينەتىن كورۋگە قاقىلى. ابدەن قاقىلى. ەندەشە، زيالىلارىمىزعا قوعام تاراپىنان ازداپ بولسا دا ءىلتيپات كورسەتىلۋى كەرەك. اتكوپىر اقشا ارزان، جالعان شوۋلارعا، ارزىمايتىن عىلىمعا ەمەس، ناعىز عالىمدارعا ءبولىنۋى ءتيىس.

الەمدىك ماڭىزى بار جاڭالىق يەلەرىن اشۋشىلار ەشقانداي جالاڭاياقتار ەمەس! ولارعا جاقسى جاعداي جاسالعان. ماسەلەن، باتىستىڭ ءبىر عالىمى سانالى عۇمىرىن ءبىر عانا ورمەكشىنى زەرتتەۋگە ارناپتى. سونداعىسى - تور توقيتىن ورمەكشىنىڭ ەركەگى مە، ۇرعاشىسى ما ەكەنىن انىقتاۋ. ناتيجەسىندە تور توقيتىن تەك ۇرعاشىلارى ەكەن. وسى سەكىلدى باتىستا بىرەۋلەر تەك قىبىرلاعان قوڭىزدى، قۇمىرسقانى زەرتتەۋمەن شاشتارىن اعارتادى. ولار كەيبىرەۋلەر ويلايتىنداي اقىماق ەمەس. ولاردىڭ ەسەپشوتتارىنا ۇلكەن اقشا ءتۇسىپ تۇرادى. بەلگىلى قورلار، ۇيىمدار اقشا اۋدارادى. كەيىن الگى عالىم ەڭبەگىنىڭ ناتيجەسىن تەلەارنالارعا ساتىپ، تاعى باييدى. ورمەكشى، قۇمىرسقا، قوڭىز - قۇدايدىڭ جاراتقان جاندىگى. قۇدايدى تانۋ ءۇشىن اۋەلى ونىڭ جاراتقانىن تانۋ كەرەك. مىنە، قۇدايعا دا، ادامعا دا كەرەك عىلىم - وسى. ال جاقىندا بىرەۋ 11-پلانەتانى تاپتى. سالماعىن، تىعىزدىعىن جاريالادى. سول 11-پلانەتانى تاپقاننان قوعامدا ەشتەڭە وزگەرىپ كەتكەن جوق. كەدەيلەر بايىعان جوق، اشتار تويىنعان جوق. ءبىراق ونىڭ ءبارى بولاشاق ءۇشىن كەرەك. سول ءۇشىن الگى عالىمعا ميلليونداعان قارجى ءبولىنىپ وتىر. بۇل جەردە ايتپاعىمىز، زەينەتسىز بەينەتتىڭ ناتيجەسى بولمايتىندىعى. ارزاننىڭ سورپاسى تاتىمايتىندىعى. ارينە، ناعىز عالىمدار اشقۇرساق ءجۇرىپ تە ءبىر قۇدايدىڭ ريزاشىلىعى ءۇشىن تىربانىپ ەڭبەك ەتە بەرەتىن بولار، ءبىراق تا...

توقسان اۋىز ءسوزدىڭ توبىقتاي ءتۇيىنى: بىزگە ۇلتتىق زيالىلاردى تاربيەلەيتىن جۇيە قالىپتاستىرۋ قاجەت، بىزگە جالاڭ ۇلتشىلدار ەمەس، يماندى ۇلتشىلدار كەرەك! ول ءۇشىن قازاقتىڭ شىن يماندى زيالىلارى قالىپتاسۋى ءتيىس. ءسىرا، ول زيالىلار قازىرگى عىلىم مەن ءدىندى قاتار ۇستانعان جاستاردان شىعىپ، قالىپتاساتىن بولار دەپ ۇمىتتەنەمىز.

اۆتورى: تورەعالي تاشەنوۆ