مۇقاعالي ماقاتايەۆ: نە دەگەن قيىن ۋاقىتتا ومىرگە کەلگەنبىز، باۋىرىم

استانا. قازاقپارات- ءبىز اقىننىڭ کۇندەلىگىندەگى ەستەلىکتەرىن بەرۋدى ءجون کورىپ وتىرمىز.

3-قاڭتار 1974- جىل

ءوز تۆورچەستۆومدا قاي جەردە ءالسىز، قاي جەردە کۇشتى ەکەندىگىمدى ءوزىم جاقسى بىلەم. ءالسىز جەرىم مەنىڭ کىنام ەمەس، ال کۇشتى جەرىم - مەن ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان ورتانىڭ ەڭبەگى ەمەس. ۇنەمى ءوزىمدى وزىمە قاداعالاتىپ، ماڭگى مەنى قاۋىپتەندىرۋمەن کەلە جاتقان ۋاقىتتىڭ دا ەڭبەگى ەمەس.

قازىر اقىن بولۋ قيىن...

11-قاڭتار 1974- جىل

ونىڭ تىنىشسىز ەلىنىڭ تاعدىرىنان گورى، اقىننىڭ ءوز تاعدىرى، ءومىرىنىڭ سوڭعى ساعاتتارى مەنى کوبىرەك تولقىتادى. ولەر الدىندا نە تۋرالى ويلادى ەکەن شىرکىن؟ بالکىم ىشتەي «چيلي، شۋاعىم مەنىڭ!» دەگەن شىعار. نەمەسە سوعان جاقىن ءبىر ءسوز ايتقان بولار. ءيا، ءبارى دە اقىننىڭ جۇرەگى ارقىلى وتەدى.

10-اقپان 1974- جىل

گازەتتەرگە ۇسىنعانداردان ازىرگە حابار-وشار جوق. جارىققا شىعارا ما، جوق پا، بىلمەيمىن.

جانىم اۋىرىپ، کۇيزەلۋ ۇستىندەمىن. ۇيات تا، باسقاسى دا شىداتپاي بارادى. نە ىستەۋىم کەرەك؟!

2-مامىر 1974- جىل

بىلگەندەرىن ىستەپ باعۋدا. نە جازا بار، ءبارىن قولدانۋدا. ميليسياعا دا بىرنەشە رەت تاپسىردى. ەندى قاماتپاق ويلارى. کولەڭکەمنەن قورقاتىن حالگە جەتتىم. ميليسيا قاشان کەلىپ، قاشان الىپ کەتەر دەگەن قاۋىپتەمىن. انەۋکۇنى ميليسيادا اسىلىپ ولمەك تە بولدىم، بالالارىمدى قيمادىم. موينىما تۇزاق سالىپ ءسال تۇردىم دا، ويلاندىم... بۇل حالگە دە جەتکىزدى. سونشاما نە ىستەپ قويدىم بۇلارعا؟ سەبەپسىز ادام ولمەيدى... و، نە دەگەن قيىن ۋاقىتتا ومىرگە کەلگەنبىز، باۋىرىم...

25-مامىر 1974- جىل

کەلەسى جىلدىڭ وسى کۇنى قانداي کۇيدە بولاتىنىم ماعان مۇلدەم بەلگىسىز. جالپى، مەنىڭ بۇکىل سانالى ءومىرىم، وسى کۇدىکتى شىر اينالۋمەن کەلەدى. مەن ءتىپتى ءدال ەرتەڭ نە بولاتىنىن دا بىلمەيمىن. ءاردايىم بەلگىسىز ءبىر کۇيدە قالام.

بيىل 19- مايدا ومىرىمدە ءبىرىنشى رەت، بالکي سوڭعى رەت ۇلکەن کىسىگە ءوتىنىش ءبىلدىردىم. ونىڭ اتىنا ورىسشا جازىپ، ۇلکەن حات جىبەردىم. شىنىمدى ايتسام، اشىنا ءبارىن مويىندادىم. ەشکىمگە شاعىم ايتپادىم. بۇل ارەکەتىمنەن نە شىعاتىنى، مەنى الدىمدا نە کۇتىپ تۇرعانى - بەلگىسىز. حاتىم قولىنا تيە مە، بىلمەيمىن، ول ءوزى وقىپ تانىسار ما ەکەن، الدە جوق پا؟ مەنى تەك ءبىر نارسە ۇمىتتەندىرەدى، ەگەر ول ءوزى تانىسسا، سونداي ۇلکەن ادامدا قالايشا ۇلکەن جۇرەك بولمايدى؟ وعان ءوتىنىش ءبىلدىرىپ وتىرعان کوپتىڭ ءبىرى ەمەس، اقىن عوي، نازىك جاندى اقىن... ازىرگە کۇتۋدەمىن.

«چيلي، شۋاعىم مەنىڭ!» 27- اقپاندا (1974) «سوسياليستىك قازاقستاندا» تولىق باسىلدى... جۇرتتىڭ ءبارى ءبىر ادامداي جاقسى قابىلدادى. کورگىسى کەلمەگەندەر کورمەي-اق قويسىن.

ءبىر نارسەگە وزىمە ءوزىم ءدان ريزامىن. ول ءوزىمنىڭ - اقىندىق بولجامىم، اقىندىق ينتۋيسيام، پابلو تۋرالى مەنىڭ پوەمامنان کەيىن وداقتىق باسپاسوزدە کوپ ماتەريالدار جاريالاندى. ارينە، ولاردىڭ بىرىمەن دە مەن تانىس بولعان ەمەن. سولارمەن کەيىن تانىسا وتىرىپ، ءدال باسىپ، بۇرىن بىلمەگەن جايتتارىمدى الدىن الا ناق ايتقانىما ماقتانام. نەرۋدانىڭ سۇيەگىن قابىرىنەن قازىپ، ۇرلاپ اکەتىپتى، کىتاپتارىن ورتەپتى. مەن مۇنى بىلگەم...

***

سۇيىکتى بالالارىم مەنىڭ! اقىلسىز بولماڭدار! ءومىر تولا قاۋىپ، اباي بولىڭدار! ءومىردىڭ ءاربىر قۇبىلىسىنا بايىپپەن، اقىلمەن قاراڭدار! ءجونى جوق مەيىربان، جۇمساق بولماڭدار. ءومىر بار دا جاۋىزدىق تا بار. مەيىرباندىقپەن، جۇمساقتىقپەن جاۋىزدىقتى جەڭۋگە بولمايدى... ءبىر سوزبەن ايتقاندا، سۇيە دە، جەك کورە دە بىلىڭدەر، ءبىراق ءارقاشان دا ادام قالىپتارىڭدا قالىڭدار! ءاردايىم ساق بولىپ، ءاردايىم وزدەرىڭدى قورعاي بىلىڭدەر!

بالالارىم مەنىڭ! بالالارىم مەنىڭ! ەگەر سەندەر تۇسىنسەڭدەر عوي مەنى...

***

تاپ کەلە قالعان جاعدايعا دەرەۋ بەيىمدەلە کەتىپ، کەز کەلگەن ءلاجسىز جاعدايدان امال تاۋىپ، کەز کەلگەن قاۋىپتى اينالىپ وتە الاتىن، قارسىلاسپايتىن، تەك ءبىراق جەل شايقاعان کوك شىبىقشا مايىسىپ قانا قوياتىن ادامدار عانا اقىلدى ءارى تابىستان تابىسقا جەتکىش، باقىتتى بولىپ سانالماق پا؟ ال ەشکىمگە باس يمەيتىن، کەز کەلگەن جاۋىزدىق پەن زورلىققا ءاردايىم قارسى تۇرۋعا تىرىساتىن جانە جاۋىزدىقتىڭ قورلانعان قۇلى بولعانشا ءتۇپ-تامىرىمەن قوپارىلىپ قالعاندى ارتىق سانايتىن قارت ەمەنشە قارا داۋىلعا قاسقايىپ قارسى تۇراتىندار نەگە باقىتتى دەپ ەسەپتەلىنبەيدى؟ قالاي دەگەنمەن دە، بۇل عاسىردا ءبىز الدىڭعىلاردى اقىلدى سانايمىز. جانە ولارعا قىزىعامىز، ال سوڭعىلاردى نەگە اقىماق سانايمىز، نە جولى بولماعاندار دەيمىز بە، بايعۇستى کەکەسىنمەن مەنسىنبەي شىعارىپ سالامىز، وندايعا جوعارىدان، جاقتىرماي قارايمىز. مىڭداعان مىسال کەلتىرە الام، ول ءسىزدىڭ دە قولىڭىزدان کەلەدى...

سۇيىکتى مەنىڭ بالالارىم، بۇل جونىندە ماعان سەندەرگە ەکىنىڭ ءبىرىن ۇسىنۋ قيىن، وزدەرىڭ قالاپ الىڭدار. سەندەردىڭ تاعدىرلارىڭنىڭ قالاي بولاتىنى ماعان بەلگىسىز...

29-مامىر 1974- جىل

مەنىڭ ۇلکەن کىسىم ءۇنسىز، قالامداستارىم دا ءۇنسىز. مەنىڭ تاعدىرىم، اقىن تاعدىرى قالايشا ەشکىمدى سەلت ەتکىزبەدى؟ بىلمەيمىن، مەن ءوزىمدى ءوزىم ابدەن اياماي ايىپتاپ بىتکەندە، ولار مەنى قالايشا تاعى قايتا جازعىرماق؟ مەن بالکىم، ءوزى دە وڭدى بىتکەلى تۇرعاندا، ءوتىنىش ايتپايتىن جاققا ءوتىنىش ايتىپ، شالىس قادام جاساپ قويدىم با؟ کەيدە شىن جۇرەکتەن ايتقان سىرىڭنىڭ بۋمەرانگقا اينالىپ، وزىڭە قايتا ورالىپ سوعۋى دا عاجاپ ەمەس. ەگەر تاعى دا قايتادان باس-کوز جوق سوگۋ، داتتاۋ باستالىپ کەتسە قايتەم؟

اشىعىن ايتقاندا، ءوزىمنىڭ قانداي ادام ەکەنىمدى دە بىلمەيمىن. کوڭىلشەک ەکەنىم راس. الايدا، جانىم مەنىڭ تىم مەيىربان، جۇرەگىم مەنىڭ وتە جۇمساق. ءسىرا، سوندىقتان شىعار تولستويدىڭ «جاۋىزدىققا، زورلىققا قارسىلاسپاۋىن» مەنىڭ دە قولدايتىنىم؟ سولاي ما؟

ادامداردى جاۋىز دەپ ايتا المايمىن، ويتکەنى ولاردى از بىلەم. مەن زەرتتەۋشى ەمەسپىن، اقىنمىن. ادامزاتتىڭ قايعىسى مەن قۋانىشى مەنى جەکە ادامنىڭ وزىنەن ارتىق قىزىقتىرادى. ادامداردىڭ جامان ەکەنىن، جاقسى ەکەنىن اجىراتۋشى مەن ەمەسپىن، ويتکەنى ءوزىم دە سولاردىڭ ءبىرىمىن. مەنى جۇرتتىڭ تاعدىرى، ولاردى قورشاعان ورتانىڭ شىندىعى، ولار ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان ۋاقىت، ولاردى باسقارىپ وتىرعان قوعام قىزىقتىرادى...

1-ماۋسىم 1974- جىل

کەشە ۇلکەن ءۇيدىڭ ءبىر ادامىن جازۋشىلار وداعىندا جولىقتىردىم. ول چ-ك (چينوۆنيک) مەنىڭ حاتىم جايىندا بىلەتىن بولىپ شىقتى. انا کىسىگە دەگەن ءوتىنىشىم مىناۋ سەکىلدى بىرەۋلەردىڭ قولىنا ءتيدى مە دەگەن مەنى کۇدىک بيلەدى. ەگەر ولاي بولسا، وندا ءۇمىت از، ويتکەنى مەن کىمنىڭ کىمدىکى ەکەنىن، کىمنىڭ کىمگە قىزمەت جاسايتىنىن بىلەم... شىنىمەن-اق ادامداردىڭ جۇرەگى بىتەۋ ەتکە اينالىپ کەتکەنى مە؟ مەملەکەتتىک قىزمەتکەرلەردىڭ شىنىمەن-اق حالىقتىڭ، ونىڭ ءبىر بولشەگى بولىپ سانالاتىن مەن سياقتىلاردىڭ مۇڭ-مۇقتاجىنا قۇلاق اسۋدى قويعانى ما؟

ادامداردى ەندى تۇسىنە باستاعاندايمىن. مەنىڭ ىشىمدە الدەنە ءولدى. ادامدارعا دەگەن سەنىمىمدى جوعالتا باستادىم. سوندىقتان قولىندا بيلىگى بارلارعا تيتتەي دە ىقىلاسىم جوق! ارالارىندا ءبىر-بىرىنە دەگەن ساتۋسىز، ەکى جاققا بىردەي تازا سەنىمى، سانالى، کىسىلىکتى سىيلاسىمدى بولعاندىقتان دا ادامداردىڭ مالدان ايىرماسى بار، ءبىز ونسىز ءبىر-بىرىمىزدەن ايىرىلامىز، ءوزىمىزدى دە، وزگەنى دە ءبىرجولا قۇرتامىز. شابىت دەيتىن بايلىقتان ايىرىلامىز. ونسىز ەشتەڭە جاسالىنبايدى. ول کەتکەن سوڭ، ءوزىڭدى ولىک دەپ ەسەپتە! دەمەک، ونى ساقتاۋ ءۇشىن کۇرەسۋگە بولادى.

***

...ءبىر کەششە وتىرىپ الىپ ماعان «التىن ادام» کۇماندى قازاق تۋرالى پوەما جاز دەپ اقىل ايتادى. ونىڭ مۇمکىن ەمەستىگىن ايتىپ، جۋىردا جازعان «التىن ادام» اتتى ولەڭىمدى وقىپ بەردىم. «التىننان قىمبات ادام قايدا؟» دەدىم الگىگە. ءبىر نارسەگە عانا انىق کوزىم جەتەدى، ەگەر ول ادام شىنىندا دا ءبىزدىڭ ارعى تەگىمىز بولسا، ول ءوزىنىڭ دە، التىننىڭ دا باعاسىن بىلگەن ەکەن. «التىن ادامنىڭ» کىم ەکەنىن انىقتا، ماعان ءتۇسىندىرىپ بەر، ءوزىنىڭ بۇکىل التىنى التىن تابىتقا اينالاتىنىن، ال کەيىنگى ۇرپاققا تەک التىننىڭ ءوزى عانا جەتەتىنىن تىرلىگىندە بۇل التىنعا ورانعان ولىک ويلادى ما ەکەن؟

ماعان ونىڭ کىم ەکەنىن، قانداي ادام بولعانىن، انا التىن کيىمدى کيۋگە تاتي ما، سونى ءبىلۋ قاجەت. سونشا التىندى ونىڭ قايدان تاپقانى ماعان بەلگىسىز، ال التىننىڭ وڭايلىقپەن تابىلمايتىنى جانە ارکىمنىڭ تابا المايتىنى بارىمىزگە ايان. سوندىقتان مەنى دۇرىس ءتۇسىن، قىمباتتىم، پوەزيا جۋرناليستيکا ەمەس، ال اقىن دابىرا تۋعىزاتىن جاعدايلارعا جۇگىرە بەرەتىن جۋرناليست ەمەس. التىنمەن کيىندىرىپ قويعان قاڭقاسۇيەک تابىلعانى ءۇشىن عانا پوەزيا جازۋعا بولا ما؟ التىنعا مالىنعان ادام تۋرالى جازعانشا، ەلسىز دالادا کومۋسىز قالعان ادامنىڭ باس سۇيەگى جايىندا مەن قۋانا-قۋانا پوەما جازار ەدىم.

10-ماۋسىم 1974- جىل

بۇگىن تۇسکە دەيىن ءبىر ميليسيانىڭ کىشى سەرجانتىندا سۇراقتا بولدىم، ال تۇستەن کەيىن ءبىر بەلگىلى اقىن ماعان ءوز ولەڭدەرىن وقىپ، ءوزىنىڭ جاڭا ولەڭدەر جيناعىن سىيلادى، ارينە، ول مەنىڭ پىکىرىمدى ۇلکەن ۇمىتپەن کۇتەدى. مەنىڭ ءومىرىم - وسى.

و، مەن ءۇشىن قانداي ءبىر جەکسۇرىن کۇندەر تۋىپ تۇر دەسەڭشى!

قالاسا دا، قالاماسا دا جۇرت مەنى اقىن رەتىندە تۇسىنەدى، ال ادام رەتىندە کىم تۇسىنە قويار دەيسىڭ. ءتىپتى ەڭ جاقىندارىم دا. تۇسىنسەڭدەرشى، مەن تۋعاننان اداممىن، ادام قالپىندا قالام، ال مەن کەيىن اقىن بولدىم، ۇقساڭدارشى، بولدىم.

21-قىرکۇيەک 1974- جىل

ءبارى ماعان جات، جەکسۇرىن، جيىرکەنىشتى! کىمنىڭ دوس، کىمنىڭ قاس ەکەنىن ۇعۋدان مەن باياعىدا-اق قالعانمىن. جوق! مەنىڭ دوستارىم جوق. مەن تەک اينالامنان وزىمە قاراي جىلجىپ کەلە جاتقان سەگىز اياقتى سۇمدىقتاردى عانا کورەم. قورعانا الامىن با، بىلمەيمىن. مەنى بۇدان تەك قانا ءبىر کەرەمەت قۇتقارا الادى. ال مەن کەرەمەتکە سەنەمىن. کەرەمەتتەر بولۋعا ءتيىس! قازىرشە مەنى قارۋسىز قالدىرعىلارى کەلەدى. دۇشپاندارىم توقتاۋسىز شابۋىلداۋدا. ولار مەنى قۇرتىپ جىبەرۋگە دە دايىن. ەگەر بىرەۋ قولىنا مىلتىق بەرىپ، ات دەسە قايسىسى بولسا دا قولى قالتىراماستان بۇکىل ادامزاتتى سۇيگەن، ەشکىمگە زيانى تيمەگەن مەنى سول زاماتتا-اق اتىپ جىبەرۋگە ءازىر.

مەنىڭ بەلگىسىز دوسىم! سەن ماعان، ءوز سەمياڭ، ءوز ءۇيىڭ، ءوز وشاعىڭ بار، تاعى ساعان نە جەتپەيدى دەرسىڭ؟ جوق، ولاي ەمەس.

مەندە سەميا، اتا-انا، تۋىس جوق... وندا نەمەنەگە ءومىر ءسۇرىپ، سەمياڭنىڭ قامىن جەپ، ءپىرى بولۋعا تىرىسىپ ولەڭ جازىپ، کىتاپ شىعارماق بولىپ ءجۇرسىڭ دەرسىڭ. جاۋاپ بەرەيىن، بالالارىم ءۇشىن، ءوز تامشى قانىم ءۇشىن. قالاي بولعاندا دا ولار مەنىڭ ءومىرىمنىڭ جالعاسى عوي. کەيدە ولار دا، مەنىڭ سول کىشکەنە جىرتقىشتارىم دا، ماعان ءوز تىرناقتارىن کورسەتىپ قويادى، کەز کەلگەن ۋاقىتتا مەنىڭ جانىمدى اۋىرتۋعا، قاتتى جاراقاتتاۋعا ولار دا دايار...

ولار مەنى سولاي قابىلدايدى، سولاي تانيدى. مەنىڭ ىشىمدە الدەنە ولگەن، ونى ەندى قايتا ءتىرىلتۋ مۇمکىن ەمەس... ءبارىبىر سوڭعى ءسوزدى مەن ايتام. قالاي بولعاندا دا اقىرعى ءانىمدى ايتىپ بىتۋگە ءتيىسپىن عوي.

...ويلاڭدار، دوستار!

ونەردە «جارىس» بولمايدى!

ورەسى جەتپەي،

کۇندەستىک قىلعان وڭبايدى.

ونەرىڭ جەتىپ،

وسە الماي قالساڭ، سول قايعى...

کۇندە تالاسقان،

ونەرىڭ ونەر بولمايدى!!!

16 - جەلتوقسان 1974 - جىل...

دەرەككوز: «مۇقاعالي» جورنالى، № 8 (56)، تامىز، 2010 ج.