كەنيگسبەرگ قۇپياسى
ءار كەزدە قالانى باسقارعان شونجارلار الگى ۇڭگىرلەرگە قازىنالارىن جاسىرىپ كەلگەن. زەرتتەۋشىلەردىڭ ەسەبىنە قاراساق، ول ۇڭگىرلەرگە جاسىرىلعان قازىنا-بايلىق تابىلا قالسا، جارتى الەمدى بىرنەشە جىل اسىراۋعا جەتەدى ەكەن.
سونىمەن... 1945- جىلى ساۋىردە كەڭەس اسكەرى قالا-قامال كەنيگسبەرگتى (قازىرگى كالينينگراد) باسىپ الدى. فاشيستەر كوپ قارسىلىق كورسەتپەگەن. دەگەنمەن قالانىڭ سىرتىندا، جەراستىندا ءتۇرلى جارىلىستار بولىپ جاتقان. شاماسى، نەمىستەر جەر استىنا تۇسەتىن جولداردى جارىپ جىبەرگەنگە ۇقسايدى. قالا ازات ەتىلىسىمەن بىردەن بۇل جەرگە مۇزداي قارۋلانعان، ءتۇرلى اپپاراتتارىن كوتەرگەن ن ك ۆ د-نىڭ جاساعى ساۋ ەتە تۇسكەنگە ۇقسايدى. ولاردىڭ العا قويعان ماقساتى نەمىستەردىڭ «بابالار مۇراسى» (انەنەربە) اتتى قۇپيا ۇيىمىنىڭ تىرلىگىن زەرتتەۋ ەدى. ال وسى ۇيىم شاهار استىنداعى ۇڭگىرلەردە ءتۇرلى سىناق، تاجىريبە جاساپ، وككۋلتيزممەن اينالىسىپ كەلگەنى ن ك ۆ د-عا بۇرىننان بەلگىلى بولاتىن. ءبىراق بۇگىنگى عىلىم شەشە الماي وتىرعان ماسەلەنى سول كەزدە ن ك ۆ د قىزمەتكەرلەرى ايعاقتاي الدى دەۋ - قاتە بولار.
جالپى، 1945- جىلعا دەيىن انەنەربە قىزمەتكەرلەرى جەر شارىندا ءۇش مىڭنان اسا قۇپيا سىناق جاساعان. قىسقاسى، ادام بالاسى قول جەتكىزە المايتىن تىلسىم كۇشتەردى يگەرۋگە كۇش سالعان. وعان قول جەتكىزدى مە؟ سولاي سياقتى... ويتكەنى انەنەربە قىزمەتكەرلەرى قۇپيا تاجىريبە جاساعان مەكەندەردە كەزدەسىپ تۇراتىن بەيمالىم جايتتار سونىڭ كۋاسى سەكىلدى. ءبىر مىسال.
سوعىس بىتكەنىنە ءبىر اي تولعاندا كەنيگسبەرگ قالاسىنىڭ كوشەلەرىندە مۇزداي قارۋلانعان، موتوسيكل مىنگەن نەمىس سولداتتارى پايدا بولعان. ەشقانداي جەڭىلگەن ەلدىڭ ارمياسىنا ۇقسامايدى. قايتا 1941- جىلعى كەزەڭدەي جولىندا كەزدەسكەندەردى قىرىپ-جويىپ، قالا كوشەلەرىندە ويىنا كەلگەنىن ىستەي باستاعان. تەك شۇعىل جەتكەن قىزىل ارميا بولىمدەرى نەمىستەردى قورشاپ، اتا باستاعان ساتتە ەسەسشىلەر ءىزىم-قايىم جوعالىپ كەتكەن. قالاي پايدا بولدى، سولاي زىم-زيا جوعالعان. ءتىپتى ولار بولماعانداي. تەك كوشەلەردە ولاردىڭ قىرعان ادامدارى عانا قانعا بوگىپ، ىلكىدە عانا ۇلى قىرعىن بولعانىنان حابار بەرگەندەي ەدى.
ءدال سول كۇنى بولعان وقىس وقيعا «وتە قۇپيا» دەگەن تاڭبا باسىلىپ، ءالى كۇنگە مۇراعاتتا ساقتاۋلى. بۇل نە؟ جىن با، شايتان با؟ قارۋلى نەمىستەر قايدان پايدا بولدى، قايدا كەتتى؟ ن ك ۆ د قىزمەتكەرلەرى قايتادان جەراستى جولدارىن تەكسەرۋدى، زەرتتەۋدى باستادى. ءبىراق ولار تۇپكىلىكتى ەشقانداي شەشىمگە كەلە المادى. ويتكەنى جەراستى جولدارىنا تۇسكەن تالاي ادامدى بەلگىسىز قورقىنىش، ۇرەي بيلەدى. ءوز-وزدەرىنەن ايقايلاپ، شىڭعىرعان قالپى جەر بەتىنە شىعۋعا ۇمتىلدى... تالايى جىندانىپ كەتتى. اقىرى ن ك ۆ د باسشىلارى امالسىز تەكسەرۋدى توقتاتتى. جەراستى ۇڭگىرلەرىن «قۇبىجىقتار مەكەنى» دەپ اتادى...
كەيىننەن ارناۋلى ورگاننىڭ قىزمەتكەرلەرى جەر استىنا تۇسكەندە، بويلارىن بەلگىسىز قورقىنىش بيلەپ، ەشكىمدى كورمەسە دە تۇرا قاشقاندارىن مويىنداعان. نەدەن؟ بەلگىسىز... دەمەك، فاشيستىك انەنەربە ۇيىمى ادامعا قورقىنىش سەبەتىن ءبىر نارسە ويلاپ تاپقانى دا... وسى جەر استىنداعى ۇڭگىرلەردە نەمىستەر ادامدار مەن قاتار وزگە دە سالا بويىنشا كوپتەگەن سىناق جاساعان. ماسەلەن، بۇگىنگى اتوم بومبىسى، يادرولىق زىمىران ت.ب. نەمىستەر جاساعان ۇشاتىن تاباقشا، بۇگىنگى يادرولىق زىمىرانداردىڭ اتاسى «فاۋ-1» دەگەن زىمىراندار، بارلىعىن نەمىس ينجەنەرلەرى ويلاپ تاپقان. تەك سوعىس ءبىتىپ كەتىپ، قاهارلى قارۋدى ساپقا قويىپ ۇلگەرمەدى. ەگەر دە ءسال ەرتەرەك قيمىلداعاندا، ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا ءۇشىنشى رەيح جەڭىلە قويماس ەدى.
شىندىعىن ايتار بولساق، نەمىستەر جەر كىندىگى - شامبالانى ىزدەپ تاۋىپ، (گيمالايعا ساپار) «ۋاقىت كىلتىن» كەرى بۇرۋعا كۇش سالعانى تەككە كەتپەگەن. از دا بولسا جەتىستىكتەرگە قول جەتكىزگەن. سونىڭ ءبىرى - 1942 جىلى لەنينگرادى قورعاپ تۇرعان قىزىل ارميا بولىمشەلەرىنە ناپولەون ۋاقىتىنداعى فرانسۋز سولداتتارىن ايداپ سالۋ، 1944- جىلى بەلارۋس سەلوسىنا ورتا عاسىرداعى نەمىس رىسارلارىنىڭ شابۋىل جاساۋى ت.ب. ءۇشىنشى رەيح «ۋاقىت كىلتىن» كەرى بۇراي العان... ءبىراق تولىقتاي ەمەس. جوعارىداعى كەلتىرگەن مىسالداردىڭ ءبارى قازىر رەسەي مۇراعاتتارىندا «قۇپيا» ساقتاۋلى.
ارينە، سوعىس بىتكەلى قاشا-ا-ن-ن. ءبىراق كالينينگرادتى سول كەزدەن قالعان ەلەس كەزىپ ءجۇر. وتكەن 9 - مامىر - جەڭىس كۇنى ءبىر توپ ستۋدەنت قالا ورتالىعىندا تۇرعان اتاقتى فيلوسوف كانتتىڭ ەسكەرتكىشىنىڭ تۇبىنە كەلىپ سۋرەتكە تۇسكەن. سۋرەت قاعازعا شىققاندا ستۋدەنتتەردىڭ ارتىندا ءبىر قولىندا اۆتومات، ەكىنشى قولىمەن سالەم بەرىپ تۇرعان نەمىس سولداتىنىڭ بەينەسى كورىنىپ قالعان. بۇل نە؟ قالا تۇرعىندارى كەيدە تۇندە ەلسىز، جارىقسىز كوشەدە تالاي مارتە نەمىس سولداتىنىڭ فورماسىن كيگەن اسكەريلەرگە جولىققان. ءبىراق ولار ەشكىمگە تيمەي، ءۇنسىز ءوتىپ كەتەتىن كورىنەدى...
ءبىر اقيقات دۇنيە، گيتلەر وككۋلتتىق عىلىمعا قاتتى قىزىققان. كالينينگراد قالاسىنىڭ استىندا ورنالاسقان قۇپيا زەرتحانالاردا «ماڭگىلىك ادامدار» جاساۋعا ءتۇرلى تاجىريبەلەر جۇرگىزىلگەن. الگى «ەلەستەر» سولار بولۋى دا مۇمكىن. بۇل ماسەلەمەن اينالىسقان رەسەي عالىمدارى وسىنداي جورامال جاساۋدا. ءبىراق بۇل ناقتى تۇجىرىم ەمەس. قازىرگى عىلىم فاشيستەردىڭ «بابالار مۇراسى» ۇيىمىنىڭ قىر-سىرىن ءالى اشا الماۋدا....
سەيسەن امىربەك ۇلى
دەرەككوز: «ايقىن» گازەتى