ارال تەڭىزى: ەكولوگيالىق اپات جانە ونى شەشۋ جولدارى

استانا. قازاقپارات - الەمدەگى تەڭىزدەردىڭ كوپشىلىگى وتە كۇردەلى ەكولوگيالىق جاعدايدا تۇر. الايدا ولاردىڭ ىشىندە ارال تەڭىزىنىڭ جاي-كۇيى بارىنشا مۇشكىل. ەكولوگيالىق پروبلەمانىڭ سەبەپتەرى دە بەلگىلى.

وسى ورايدا «ارال تەڭىزىن قۇتقارۋعا بولا ما؟» دەگەن ساۋالعا جاۋاپ ىزدەگەن قازاقپارات ءتىلشىسىنىڭ ماتەريالىن وقىڭىزدار.

اپات حرونولوگياسى

سوناۋ 1960-جىلدارى اۋدانى 70 مىڭ شارشى شاقىرىمعا جۋىقتاعان ارال كولەمى جاعىنان الەمدەگى 4-كول (كاسپي تەڭىزى، سولتۇستىك امەريكاداعى جوعارعى كول جانە افريكاداعى ۆيكتوريا كولىنەن كەيىن - رەد.) سانالعان ەدى. تەڭىزگە سىرداريا مەن ءامۋداريا وزەندەرى كەلىپ قۇيىلاتىن. قازاقستان مەن وزبەكستان ارالىعىنداعى اعىنسىز تۇزدى سۋ قويماسى كەزىندە ۇزىنىنان 430 شاقىرىم، ەنىنەن 234 شاقىرىم اۋماقتا تولقىپ جاتتى. تەڭىزدە بالىقتىڭ 34 ءتۇرى تىرشىلىك ەتىپ، 24 ءى اۋلاناتىن. قازاقستاندىق تا، وزبەكستاندىق تا جاعالاۋدا بىرنەشە بالىق زاۋىتى مەن كەمە كاسىپورىندارى جۇمىس ىستەدى.

كەڭەس زامانىندا ەگىستىك القاپتارى ءۇشىن سۋدى ءتيىمسىز پايدالانۋ ءوڭىردىڭ گيدرولوگيالىق جۇيەسىندە تەڭدىكتى جويىپ، ارالدىڭ قۇرعاۋىنا الىپ كەلدى. تەك 1980-جىلدىڭ باسىندا عانا ك س ر و- دا ارالماڭى تۇرعىندارىنا كومەك كورسەتۋگە باعىتتالعان ءبىرىنشى باعدارلاما پايدا بولدى. الايدا، تەڭىزدىڭ ءوزىن قۇتقارۋعا قاتىستى ءىس-شارالار تالقىلانعان ەمەس. سونىمەن قاتار ءسىبىر وزەندەرىن بۇرۋعا قاتىستى ءورشىل جوبا وداق كۇيرەگەننەن كەيىن ۇمىت بولدى. 1989-جىلى ارال ەكى سۋ قويماسىنا ءبولىندى: كىشى ارال (قازاقستان اۋماعىندا) جانە وڭتۇستىك ۇلكەن ارال (وزبەكستان اۋماعىندا). 2002-جىلى ۇلكەن تەڭىز تارتىلىپ، شىعىس جانە باتىس بولىپ ءبولىندى. ال 2014-جىلى شىعىس تەڭىز تولىعىمەن بۋلانىپ، جەر بەتىنەن جوعالدى.

ەكولوگيالىق سالدارى

بۇكىلالەمدىك مەتەورولوگيالىق ۇيىم ارال تەڭىزىنىڭ قۇرعاپ قالۋىن ⅩⅩ عاسىرداعى ەڭ ءىرى انتروپوگەندىك ەكولوگيالىق داعدارىستاردىڭ ءبىرى دەپ اتايدى. تەڭىزدىڭ جوعالۋى ارالماڭىنىڭ وسىمدىك، جانۋارلار دۇنيەسىنە، لاندشافتى مەن كليماتىنا جۇيەلى تۇردە تەرىس اسەرىن تيگىزدى. تەڭىزدەن 100 شاقىرىمدىق راديۋس اۋماقتا جازدا بۇرىنعىدان گورى قاتتى ىستىق ءارى قۇرعاق، ال قىستا وتە سۋىق ءارى ۇزاق بولادى. جاۋىن-شاشىننىڭ ءتۇسۋى دە بىرنەشە ەسە قىسقاردى. جان-جانۋارلاردىڭ 173 ءتۇرىنىڭ نە ءبارى 38 ءى قالدى.

يحتيوفاۋناعا دا زور زيان كەلىپ، تەڭىزدىڭ اۋماعى قىسقاردى جانە سۋدىڭ تۇزدىلىعىنىڭ ارتۋى سالدارىنان بارلىق دەرلىك ءتولتۇر جوعالدى. بالىق ءتۇرى 20 ەسەگە قىسقارىپ، ۇلكەن ارالدا بالىق مۇلدەم قالمادى.

تەڭىزدىڭ كەۋىپ قالعان بولىگىندە سۋ ايدىنىنىڭ ورنىنا 5,5 ميلليون گەكتاردى الىپ جاتقان ارالقۇم قۇمدى- تۇزدى ءشول پايدا بولدى. ءدال وسى جەردەن جىل سايىن ماقتا القاپتارىن سۋعارۋ بارىسىندا قولدانىلعان جانە تەڭىزگە وزەندەر نەمەسە جەراستى اعىندار ارقىلى سۋمەن تەڭىزگە قۇيىلعان پەستيتسيدتەر مەن حيميكاتتار قوسپاسى بار 75 ميلليون توننادان استام قۇم اۋاعا كوتەرىلەدى. شاڭ شلەيفىنىڭ ۇزىندىعى 600 شاقىرىمعا، ال توزاڭنىڭ جوعارى كوتەرىلۋى 4 شاقىرىمعا دەيىن جەتەدى. ارال ءوڭىرىنىڭ ۋلى تۇزى انتاركتيداداعى پينگۆيندەردىڭ قانىنان، نورۆەگيا ورماندارىنان، گرەنلانديا، تيان-شان مەن پامير مۇزدىقتارىنان تابىلعان. جاھاندىق كليماتتىڭ وزگەرۋىنەن ونسىز دا ەرىپ جاتقان مۇزدىقتار لاستانۋ سالدارىنان جىلدام ەري باستادى. توزاڭ بورانى ادامداردىڭ دەنساۋلىعىنا تىكەلەي اسەر ەتەتىن تەرىس ەكولوگيالىق فاكتور سانالادى. ارالماڭى تۇرعىندارىنىڭ اراسىندا كوز، تىنىس الۋ جۇيەسى اۋرۋلارى، قان ازدىق، قانت ديابەتى، تىنىس الۋ جانە ونكولوگيالىق اۋرۋلار ءورشىپ تۇر.

ورتالىق ازياداعى سۋ ىنتىماقتاستىعىنىڭ تاجىريبەسى

ساراپشىلاردىڭ پايىمىنشا، ەندىگى ۋاقىتتا ارال تەڭىزىن تولىقتاي قالپىنا كەلتىرۋ مۇمكىن ەمەس. ماڭىزدى مىندەت - وتكىر ەكولوگيالىق داعدارىستىڭ قىرعىن اسەرىن قىسقارتۋ. ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ باسشىلارى وزدەرىنىڭ مۇمكىندىگىنە قاراي ارال مەن ارالماڭىن قۇتقارۋعا جاردەمىن تيگىزۋگە تىرىسىپ كەلەدى.

ورتاازيالىق وڭىرىندە ارالدى قۇتقارۋ حالىقارالىق قورى سىندى ۇيلەستىرۋشى ورگاننىڭ بولۋ قاجەتىلىگى مەن ماڭىزدىلىعىن ۋاقىتتىڭ ءوزى كورسەتىپ بەردى. حالىقارالىق قور 1993-جىلدىڭ 4- قاڭتارىندا 5 مەملەكەتتىڭ، اتاپ ايتقاندا، قازاقستان، وزبەكستان، قىرعىزستان، تاجىكستان جانە تۇرىكمەنستان باسشىلارىنىڭ شەشىمىمەن قۇرىلعان ەدى.

ارالدى قۇتقارۋ حالىقارالىق قورى وڭىردەگى ساپالى جاڭا مەملەكەتارالىق قارىم-قاتىناسقا، وڭىرلىك ىنتىماقتاستىقتى نىعايتۋعا، سۋ شارۋاشىلىعىنىڭ كۇردەلى ماسەلەلەرىن جانجالسىز شەشۋگە سەپتىگىن تيگىزدى. قور جانە ونىڭ ۇيىمى ەلدەر، دونور جانە حالىقارالىق ۇيىمدار اراسىنداعى كەلىسسوزدەر پروتسەسى ءۇشىن پلاتفورماعا اينالدى. سۋ ءبولۋ، ءوڭىردىڭ سۋ رەسۋرستارىن بىرلەسىپ باسقارۋ، پايدالانۋ جانە قورعاۋ سالالارىنداعى ىنتىماقتاستىق تۋرالى ءبىرقاتار شارتتار مەن كەلىسىمدەر قابىلداندى. ارال تەڭىزى باسسەينى ەلدەرىنە كومەك كورسەتۋ جونىندەگى ءىس- ارەكەتتىڭ بىرنەشە باعدارلاماسى جۇزەگە اسىرىلدى. 2008-جىلدىڭ جەلتوقسان ايىندا ارالدى قۇتقارۋ حالىقارالىق قورى بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىندا بايقاۋشى مارتەبەسىن الدى.

كىشى ارال تەڭىزىن قالپىنا كەلتىرۋدىڭ قازاقستاندىق تاجىريبەسى

قازاقستان ءىس جۇزىندەگى العاشقى قادامدى 90-جىلداردىڭ باسىندا جاسادى. ەڭ الدىمەن، ارالدىڭ سولتۇستىك بولىگىن وڭتۇستىكتەن ءبولىپ الۋ قاجەت بولدى. بۇل كىشى ارالدىڭ دەڭگەيىن قالپىنا كەلتىرۋدى باستاۋعا مۇمكىندىك بەرەر ەدى. ويتكەنى، سول ۋاقىتتا ارالدىڭ سۋ دەڭگەيى بالتىق تەڭىزى دەڭگەيىنەن 40 مەترگە تومەندەپ كەتكەن ەدى. قۇمنان بوگەت تۇرعىزۋ جۇمىسى 1992-جىلى باستالعانىمەن كەلەسى جىلى ونى سۋ شايىپ كەتتى. 1997-جىلعى ۇمتىلىس تا ساتسىزدىككە ۇشىرادى.

بۇل ۋاقىتتا تەڭىز جاعدايى ودان ارى مۇشكىلدەنە ءتۇسىپ، 2003-جىلى ارال دەڭگەيى «بالتىق شكالاسىنان» تاعى 30 مەترگە قۇلدىرادى. سول جىلى قازاقستان «سىرداريا وزەنى ارناسىن رەتتەۋ جانە ارال تەڭىزىنىڭ سولتۇستىك بولىگىن ساقتاپ قالۋ» اتتى وتە اۋقىمدى كەشەندى جوبانى جۇزەگە اسىرۋعا كىرىستى. دۇنيەجۇزىلىك بانكتىڭ 64,5 ميلليون دوللار كرەديتتىك كومەگى مەن قازاقستان بيۋدجەتىنەن 21,29 ميلليون دوللار ءبولىپ، اقلاق سۋ تورابى سالىندى. سونىڭ ارقاسىندا سىرداريا سۋى ۇلكەن سارىشىعاناق شىعاناعىنا، ايتەك سۋ قۇرىلىسى كەشەنىنە، سىرداريانىڭ قورعانىس بوگەتىنە قۇيىلا باستادى.

باستى قورىتىندىسى 2005-جىلى كوكارال بوگەتىن سالۋ جانە تەڭىزدىڭ سولتۇستىك بولىگى - كىشى ارالدى قالپىنا كەلتىرۋ بولدى. مۇنىڭ ۇستىنە ارال مامانداردى دا تاڭ قالدىرىپ وتىر. ويتكەنى، بولجامعا سايكەس، تەڭىز سۋىنىڭ قاجەتتى دەڭگەيى 2010-جىلى جينالۋى ءتيىس بولاتىن. ءبىراق، 2007-جىلى-اق سۋ دەڭگەيى بولجامدى كورسەتكىشكە جەتىپ، تۇزدىلىعى دا تومەندەدى. ناقتىراق ايتقاندا، سۋ تۇزدىلىعى 2008-جىلى 23 پروميللەدەن 17 گە دەيىن، ال بۇگىندە 10 عا دەيىن تومەندەپ وتىر. بۇعان قوسا تەڭىز اۋدانى 3100 شارشى شاقىرىما دەيىن، سۋ قورى 2,5 ەسە - 27 تەكشە شاقىرىمعا دەيىن ۇلعايدى. بالىق تۇرلەرىنىڭ پوپۋلياتسياسى دا جىلدام ءوسىپ، ءتىپتى بالىق اۋلاۋ كاسىبى قايتا جانداندى.

ارال تەڭىزىن قۇتقارۋدىڭ ءبىرىنشى كەزەڭى جاعدايدى تەك تۇراقتاندىرىپ قانا قويماي، وڭ ناتيجەگە دە باستاما بولدى. كەلەسى ماڭىزدى كەزەڭ كوكساراي بوگەتىن 6 مەترگە ۇلعايتۋ بولماق. بۇل سولتۇستىك ارالدىڭ سۋ دەڭگەيىن 48 مەترگە دەيىن كوتەرۋگە مۇمكىندىك بەرەدى جانە ول 1960-جىلعى دەڭگەيدەن نە ءبارى 5 مەترگە تومەن بولادى. سونىمەن قاتار تەڭىز اۋدانى تاعى دا 4600 شارشى شاقىرىمعا، سۋ كولەمى 59 تەكشە شاقىرىمعا ارتادى.

2021-جىلى «ارال تەڭىزىنىڭ قۇرعاپ قالعان تابانىن كوگالداندىرۋ» جوباسى باستالدى. 2023-جىلعا قاراي ارال تابانىنىڭ قازاقستاندىق بولىگىندە 300 مىڭنان استام القاپقا سەكسەۋل وتىرعىزىلدى. تاياۋ 5 جىلدىڭ ىشىندە 2021-2025-جىلدارعا ارنالعان قىزىلوردا وبلىسىندا ورمانداردى مولىقتىرۋ جانە اعاش وتىرعىزۋ كولەمىن ارتتىرۋ كەشەندى جوسپارى اياسىندا ارال تەڭىزىنىڭ تابانىنا تاعى 177,5 ميلليون سەكسەۋل كوشەتىن وتىرعىزۋ جوسپارلانعان. وسى جوسپارعا سايكەس، قىزىلوردا وبلىسىندا تاعى 400 مىڭ گەكتاردان استام جەردە سەكسەۋل ورمانى پايدا بولادى. اۋقىمدى جوبانى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن وبلىستىق جانە رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتەردەن 1,9 ميلليارد تەڭگە بولىنەدى.

عالىمداردىڭ ەسەپتەۋىنشە، 1 گەكتار اۋماقتاعى ءتورت جىلدىق سەكسەۋل جىل سايىن 1158,2 كەلى كومىرقىشقىل گازىن ءسىڭىرىپ، 835,4 كەلى وتتەگى بولەدى جانە 800 توننادان استام قۇمدى ۇستاپ قالادى.

قازاقستاندا سۋ رەسۋرستارىن كەشەندى پايدالانۋ ۇلتتىق باعدارلاماسى اياسىندا ەكولوگيا جانە الەۋمەتتىك- ەكونوميكالىق باعىتتا 550,95 ميلليون دوللارعا 142 جوبا جۇزەگە اسىرىلدى. نەگىزگى كۇش-جگەر ارالماڭى تۇرعىندارىنىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق ماسەلەلەرىن شەشۋگە باعىتتالدى.

بۇگىندە كىشى ارال قالپىنا كەلدى. ارينە، وسىدان 50 جىل بۇرىنعىداي ەمەس. دەگەنمەن، ءدال بۇگىندە قايتا جاسالىپ جاتقان شارۋالار تاياۋ ۋاقىتتا ارالدىڭ قايتا ورلەيتىنىنە دەگەن سەنىمدى نىعايتا تۇسەدى.

وزبەكستاننىڭ ەكوجۇيەنى قالپىنا كەلتىرۋ تاجىريبەسى

وزبەكستان ۇكىمەتى ۇلتتىق دەڭگەيدە ارال جانە ارالماڭىنىڭ پروبلەماسىنا ەرەكشە نازار اۋدارىپ وتىر. 2017-جىلى اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ دامۋى مەن ادامداردىڭ ءومىرى ءۇشىن ارال تەڭىزى كەبۋىنىڭ تەرىس سالدارىن جەڭىلدەتۋ جونىندەگى جۇيەلى ءىس-شارالاردى كوزدەيتىن 2017-2021-جىلدارعا ارنالعان ءوڭىردى دامىتۋدىڭ مەملەكەتتىك باعدارلاماسى قابىلداندى. سول جىلى ارالماڭى ءوڭىرىن دامىتۋ قورى قۇرىلدى.

2020-2023-جىلدارعا ارنالعان قاراقالپاقستاندى كەشەندى الەۋمەتتىك- ەكونوميكالىق دامىتۋ باعدارلاماسى اياسىندا 1359 جوبانى جۇزەگە اسىرۋ جوسپارلانىپ، ونىڭ شامامەن 750 ءى جۇزەگە اسىرىلدى. 4,5 مىڭنان استام جۇمىس ورنى قۇرىلدى. 2018-جىلى ب ۇ ۇ قامقورلىعىمەن ارالماڭى ءۇشىن ادامي قاۋىپسىزدىك جونىندەگى كوپسەرىكتەستىكتى سەنىمگەرلىك قورى قۇرىلدى. سەنىمگەرلىك قور اياسىندا تىكەلەي ءتۇسىم جانە پاراللەل قارجىلاندىرۋ تۇرىندە 230 ميلليون دوللاردان استام قاراجات تارتىلدى. مۇنان بولەك، ارالماڭى وڭىرىندەگى بالاما ەنەرگەتيكانى دامىتۋ ءىس-شارالارى قابىلدانىپ جاتىر.

2018-جىلى وزبەكستان پرەزيدەنتى شاۆكات ميرزيەيەۆتىڭ باستاماسىمەن «ارالدى قۇتقارامىز» ۇكىمەتتىك باعدارلاماسى ىسكە قوسىلدى. وسى ۋاقىتقا دەيىن ەلدىڭ توتەنشە جانە اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىكتەرى ارالدىڭ قۇرعاپ قالعان تابانىنا سەكسەۋل، جىڭعىل جانە وزگە دە شولدە وسەتىن وسىمدىكتەردەن 1,62 ميلليون گەكتار ورمان جاسادى.

2023-جىلدىڭ ىشىندە تاعى 100 مىڭ گەكتارعا ورمان وتىرعىزۋ جوسپارلانىپ وتىر. وزبەكستاندىق مامانداردىڭ باعالاۋىنشا، 12 جىلعا دەيىنگى مەرزىمدە جاسىل بەلدەۋ وتىرعىزۋ جوباسى ءساتتى دامىعان جاعدايدا ارالماڭىنىڭ ەكولولگيالىق احۋالى ايتارلىقتاي جاقسارا ءتۇسۋى ءتيىس.

2021-جىلدىڭ 1-8 مامىرىندا ب ۇ ۇ باس اسسامبلەياسىنىڭ 75-سەسسياسىنىڭ جالپى وتىرىسى بارىسىندا وزبەكستان باسشىسىنىڭ ۇسىنىسىمەن ارالماڭى ءوڭىرىن ەكولوگيالىق يننوۆاتسيالار جانە تەحنولوگيالار ايماعى دەپ جاريالاۋ تۋرالى ارناۋلى قارار قابىلداۋعا ءبىراۋىزدان داۋىس بەرىلدى. قاراردا ارال تەڭىزى داعدارىسى سالدارىن ەڭسەرۋ جانە وڭىردەگى ەكولوگيالىق احۋالدى تۇراقتاندىرۋ جونىندەگى بىرلەسكەن ءىس-شارالاردى جۇزەگە اسىرۋدا وڭىرلىك ىنتىماقتاستىقتى جانداندىرۋدىڭ ماڭىزدىلىعى اتاپ وتىلەدى.

وسىدان ءبىراز ۋاقىت بۇرىن كوپتەگەن ساراپشى ارال تەڭىزى ماڭگىلىككە جوعالدى دەپ ساناپ كەلگەن ەدى. دەگەنمەن، سولتۇستىك كىشى ارالدى قالپىنا كەلتىرۋدەگى جەتىستىكتەر، وسىناۋ سۋ قويماسى كولەمىنىڭ ءبىرشاما ۇلعايۋى ونىڭ الداعى ۋاقىتتا ەكولوگيالىق جانە ەكونوميكالىق جەمىستى ايماققا اينالا الاتىندىعىن كورسەتەدى.

ارال تەڭىزىنىڭ تاريحى قازىرگى زامانعى تەحنولوگيالىق قوعام تابيعات الەمىن قۇرتىپ جىبەرۋگە قابىلەتتى ەكەندىگىنىڭ عانا ايقىن ۇلگىسى ەمەس. سونىمەن بىرگە ول ادامنىڭ قورشاعان ورتانى قالپىنا كەلتىرۋ ىسىندەگى زور مۇمكىندىكتەرىن دە پاش ەتەدى.