اشارشىلىقتان سوڭ ونەركاسىپ قالاي دامىدى؟

استانا. قازاقپارات - اشارشىلىقتان كەيىنگى ەكىنشى بەسجىلدىق جوسپاردا قازاقستاندى يندۋستريالاندىرۋعا، اسىرەسە ءتۇستى مەتاللۋرگيانى، كومىر مەن مۇناي ونەركاسىبىن، تەمىرجول تاسىمالىن تەزدەتىپ دامىتۋعا ۇلكەن كوڭىل ءبولىندى.

جاڭا بەسجىلدىقتىڭ تالاپتارىنا سايكەس، ل.ي. ميرزويان قازاقستاننىڭ پارتيا ۇيىمدارىنىڭ الدىنا مىناداي مىندەتتەر قويدى: قازاقستاننىڭ ەكونوميكالىق جانە مادەني ارتتا قالۋشىلىعىن اياعىنا دەيىن جويۋ، ونى ك س ر و-دا الدىڭعى قاتارلى ۇلتتىق رەسپۋبليكالاردىڭ قاتارىنا شىعارۋ، حالىق شارۋاشىلىعىنىڭ بارلىق سالاسىندا تەحنيكالىق قالپىنا كەلتىرۋدى اياقتاۋ، رەسپۋبليكانىڭ اۋىل شارۋاشىلىعىن ۇجىمداستىرۋدى اياقتاۋ.

ەكىنشى بەسجىلدىق جوسپارى بويىنشا قازاقستان وداق بويىنشا قورعاسىن وندىرۋدەن ءبىرىنشى ورىنعا، مىس وندىرۋدەن - ەكىنشى، مۇناي مەن كومىردەن ءۇشىنشى ورىنعا شىعۋعا ءتيىس بولاتىن. قاراعاندىنىڭ الدىنا ورال مەن ەدىل بويى مەتاللۋرگيالىق زاۋىتتارىن كوكستەلگەن جانە بايىتىلعان كومىرمەن قامتاماسىز ەتۋ، قارساقپاي مەن بالقاش مىس كومبيناتتارىن، رەسپۋبليكانىڭ تەمىرجولدارىن، اۋداندىق ەلەكتروستانسىلاردى، جەرگىلىكتى ونەركاسىپ پەن تۇرعىنداردىڭ وتىنعا دەگەن سۇرانىستارىن تولىق قاناعاتتاندىرۋ مىندەتى قويىلدى. ەكىنشى بەسجىلدىقتا قاراعاندىنى دامىتۋعا 252،5 ميلليون سوم قارجى ءبولىندى، شاحتا قۇرىلىسىنا بولىنگەنى - 163 ميلليون سوم، تۇرعىن ءۇي مەن مادەني-تۇرمىستىق قۇرىلىستىڭ ەنشىلەگەنى - 83 ميلليون سوم. («نارودنوە حوزيايستۆو كازاحستانا»، 1934، №4، س-12).

ەكىنشى بەسجىلدىقتا پايدالانىلاتىن تەمىرجولدار جۇيەسىنىڭ ۇزىندىعى 47،74 كوبەيۋگە ءتيىس بولاتىن. جوسپار بويىنشا رەسپۋبليكانىڭ نەگىزگى ونەركاسىپ جانە اۋىل شارۋاشىلىعى اۋداندارىن وداقتىڭ جالپى تەمىرجول جۇيەسىمەن قوسۋ جانە ولاردىڭ ونىمدەرىنىڭ تۇتىنۋشىعا شىعارىلۋى قاراستىرىلعان بولاتىن. مىسالى، بولاشاقتا قۋاتتى ونەركاسىپ تارابىن وداقتىڭ جولدار جۇيەسىمەن قوساتىن قاراعاندى - بالقاش؛ قاراعاندى كومىرىن ماگنيتوگورعا، باكال مەن ور-حاليلوۆ كومبيناتتارىنا تاسىپ جەتكىزۋ ءۇشىن اقمولا - قارتالى؛ التايدىڭ رۋدنىيىن وتىنمەن قامتاماسىز ەتىپ، ونىڭ ءونىمىن الىپ شىعۋ ءۇشىن ريددەر - رۋبسوۆكا تەمىرجول جەلىستەرىنىڭ قۇرىلىستارى نىساناعا الىندى. ەكىنشى بەسجىلدىق تۇسىندا قاراعاندىنىڭ كومىرىن تۇتىناتىن اۋداندارىنىڭ اۋماعى ۇلعايدى. قاراعاندىنىڭ كومىرىمەن قامتىلۋعا ءتيىستى جاڭا زاۋىتتار، تەمىرجولدار، ەلەكتروستانسىلار پايدا بولدى.

حالىق كوميسسارى

گ.ك.وردجونيكيدزەگە

...مەن وسى حاتتا قاراعاندىنىڭ جۇمىسى مەن دامۋى ءۇشىن ەرەكشە ماڭىزى بار ءتورت ماسەلە قويعىم كەلەدى.

1. ۇلكەن ەلەكتروستانسى سالۋ تۋرالى. ءسىزدىڭ بۇيرىعىڭىزعا قاراماستان، بۇل ستانسىنى سالۋ ءۇشىن وسى ۋاقىتقا دەيىن تۇك تە ىستەلىنگەن جوق. وسى جىلى بۇل ستانسىنىڭ قۇرىلىسىن مۇلدە توقتاتىپ تاستادى.

2. كار گرەس-تىڭ كەشىگىپ قالۋى مۇمكىندىگىنە بايلانىستى، قاراعاندى ەلەكتر قۋاتىنسىز قالماۋى ءۇشىن ءبىرقاتار شارالار قابىلداۋ قاجەت.

3. ترانسفورماتورلار مەن ەلەكتروقۇرىلعىلار تۋرالى. بۇل جۇمىستار جىلجيتىن ەمەس، ەڭ باستى سەبەبى - ۇساق موتورلار جوق، ترانسفورماتور، ەلەكتروقۇرىلعىلار جوق.

4. اعاش پەن قۇمتاس تۋرالى ماسەلە قاراعاندىنىڭ قۇرىلىسى ءۇشىن ەڭ وتكىر ماسەلە بولىپ قالۋمەن كەلە جاتىر.

ترەسكە تىم بولماعاندا چەليابىنىڭ 20-30 تراكتورىن ءبولۋدى سۇرايمىن. وداقتاعى وزگە قۇرىلىستاردان قاراعاندى قاراپايىم عانا كوممۋنالدىق كاسىپورىندارىنىڭ جوقتىعىمەن دە تيىمسىز ەرەكشەلەنەدى. مىسال ءۇشىن ايتاتىن بولساق، مۇندا ءجىبى ءتۇزۋ كوشە مەن جولدى كەزدەستىرە المايسىز؛ نە ەسكى، نە جاڭا شاحتالارعا كىرەبەرىس جول دا جوق؛ جۇمىسشى پوسەلكەلەرىندە كورىكتەندىرىلگەن بىردە-ءبىر جولدى تابا المايسىڭ. قازىلىپ، ويىلىپ كەتكەن شۇرىق-تەسىك جولدار جاۋىندى-شاشىندى كۇندەرى شالشىق سۋعا تولىپ، كىشىگىرىم كولشىكتەرگە اينالادى. ولار ماشينەلەردىڭ، باسقا دا كولىكتەردىڭ كوپتەپ سىنىپ، قيراۋىنا سەبەپ بولىپ، قانشا جۇمىستارعا قولبايلاۋ بولۋدا. مەملەكەتكە بۇدان ۇلكەن كولەمدە شىعىن كەلۋدە.

مەن بيۋدجەتتەن 1935- جىلعا ارنالىپ، كوشەلەردى تارتىپكە كەلتىرۋگە، شاحتالار مەن نەگىزگى كاسىپورىندار اراسىنا ساپالى جولدار سالۋعا جانە كوممۋنالدىق كورىكتەندىرۋگە (كوگالداندىرۋ، جولداردى، ۇيلەردى جوندەۋ، كانالداندىرۋ ت.ب) ارنايى قارجى كولەمىنىڭ قاراستىرىلۋىن سۇرايمىن.

ەڭ ىزگى نيەتپەن سالەمىمدى جولدايمىن ل.ميرزويان.

(ق ر پرەزيدەنتىنىڭ مۇراعاتى، 141-قور، 1-تىزبە، 5756-ءىس، 219 ب).

1935 - جىلدىڭ ناۋرىزىندا ل.ي. ميرزويان قاراعاندى پارتيا بەلسەندىلەرىنىڭ جينالىسىندا ءسوز سويلەدى. «قاراعاندىنىڭ ماڭىزى، - دەدى ميرزويان، - الىپ كومىر قاباتتارىمەن عانا انىقتالمايدى، سونداي-اق ونىڭ نەگىزگى تۇتىنۋشى مەتاللۋرگيالىق ونەركاسىپ وشاقتارىنا جاقىندىعى دا قاراعاندىنى تاياۋ جىلداردىڭ ىشىندە ەلدىڭ ءۇشىنشى قۋاتتى كومىر بازاسىنا اينالدىرۋعا مىندەتتەيدى.

ميرزويان قۇرىلىسشىلاردىڭ نازارىن ەڭ الدىمەن، كۇردەلى قۇرىلىستىڭ جوسپارىن ورىنداۋعا اۋدارۋ كەرەكتىگىن اتاپ كورسەتتى.

ۇكىمەتتىڭ الىپ قۇرىلىستاردى جاريالاعان تىزىمىنە ەنگەن سەگىز شاحتانى جەدەل ىسكە قوسۋ، ەكىنشى ورتالىق ەنەرگيا اگرەگاتىن تەزىرەك پايدالانۋعا بەرۋ، سۋقۇبىرىن مەزگىلىنەن بۇرىن سالىپ ءبىتىرۋ - باسسەيننىڭ بار ومىرىندەگى ەڭ وزەكتى ماسەلە بولاتىن. مىنە، وسىلار شەشىلگەندە عانا بۇكىل قاراعاندى جىلدام قارقىنمەن العا قاراي داميدى. قۇرىلىسشىلار وزدەرىنىڭ سانا-سەزىمدەرىمەن ءبىر ءسات شىن مانىندە جاۋىنگەرلىك كۇزەتتە تۇرمىن دەپ ەسەپتەسىن.

كومىر ءوندىرۋ جاۋاپتى مىندەت سانالادى. وكىنىشكە وراي، ءوندىرۋ جونىندەگى باعدارلاما تۇراقتى تۇردە ورىندالماي جۇرگەنى بايقالۋدا.

جىبەرىلگەن اقاۋلىقتىڭ سەبەپتەرىنە تالداۋ جاساعان ميرزويان وك پەن سوۆناركومنىڭ دونباسس تۋرالى قاۋلىسى قاراعاندى ءۇشىن دە جۇمىستىڭ جاۋىنگەرلىك باعدارلاماسى بولىپ تابىلاتىنىن اتاپ كورسەتتى.

كومىر وندىرۋدەگى، ونى سىرتقا، جەر بەتىنە شىعارۋداعى كەلەڭسىزدىكتەردى اشكەرەلەي كەلىپ، ميرزويان قازىردىڭ وزىندە مەحانيكالاندىرۋ ءادىسىن كەڭ قولدانۋ مەن اتپەن سۇيرەتۋ ارقىلى جۇمىس ۇدەرىسىن ءبىرشاما جىلدامداتۋعا نۇسقاۋ بەردى. قول جۇمىسىنان دا ازىرشە باس تارتۋعا بولمايتىنىن ەسكەرتتى.

جاس ونەركاسىپتىك اۋداندا تۇرعىن ءۇي مەن كوممۋنالدىق قۇرىلىس ەرەكشە ماڭىزعا يە. وكىنىشكە وراي، وتكەن جىلعى 16 ميلليون سوم قارجىنىڭ 6 ميلليونى عانا يگەرىلدى. ۇستىمىزدەگى جىلى 200 ءۇيدىڭ قۇرىلىسى باستالدى. بۇل قامتاماسىز ەتۋ كەرەكتىڭ ەڭ كەمى عانا. فابريكا-اسحانانىڭ، نان زاۋىتىنىڭ، دۇكەندەردىڭ، اسحانالاردىڭ قۇرىلىسىن ءبىتىرۋ - مامانداردىڭ تۇراقتاماۋىن تەجەۋ دەگەن ءسوز.

ءسوزىنىڭ قورىتىندى بولىمىندە ميرزويان جەكە ازىق-تۇلىك بازاسىن قۇرۋ قاجەتتىلىگىنە جان-جاقتى توقتالدى. قاراعاندىدا بۇل ءۇشىن بارلىق نەگىز بار ەكەنىن ايتتى: مال وسىرۋگە جەم-ءشوپ تە، جايىلىم دا جەتكىلىكتى. ءسوزىن قورىتىندىلاپ، ميرزويان پارتيا ۇيىمدارىنىڭ الدىنا بارلىق كۇش پەن قوسىمشا قورلاردى جابايى كاسىپشىلىكتى، ناداندىقتى، قۇرىلىستىڭ الىپ اۋقىمىن يگەرىپ كەتۋ ءۇشىن جۇمىستىڭ جوعارى قارقىنىنان قورقۋدى جويۋ كۇرەسىنە جۇمىلدىرۋ مىندەتىن وتكىر قويدى. (رگاسپي، 160-قور، 1-تىزبە، 1916-ءىس، 49-50 ب ب).

ميرزوياننىڭ ماسكەۋگە ارنايى ساپارىنان كەيىن 1935 - جىلى ساۋىردە قازاقستاننىڭ ونەركاسىبىنە تەحنيكالىق كومەك بەرۋ شتابى قۇرىلدى.

قاراعاندى كومىر باسسەينىنە ماسكەۋ كومىر-تەحنيكالىق ينستيتۋتىنىڭ «كومىر بايىتۋشىلار» ترەسىنەن ارنايى بريگادالار قاراعاندى كومىرىنىڭ ساپاسىن انىقتاۋعا جىبەرىلدى. ماسكەۋ كومىر-تەحنيكالىق ينستيتۋتىنىڭ كۇشىمەن 1935- جىلى قاراعاندىدا حيميالىق زەرتحانا ۇيىمداستىرىلدى. كەيىننەن ول ەلىمىزدىڭ ءۇشىنشى وتىن وشاعىنىڭ ءىرى عىلىمي-زەرتتەۋ ورتالىعىنا اينالدى.

شەپتىك كومەك كەلىسىمشارتىندا تەحنيكالىق جاردەم كورسەتۋ عانا جازىلعانمەن، ءبىراق ول ءوز ماقساتىنىڭ اۋقىمىنان كوپ شىعىپ كەتكەن بولاتىن. قازاقستانعا وزىق تاجىريبەلەر مەن تەحنيكالىق ءبىلىم بەرۋمەن قاتار، ونەركاسىپ جابدىقتارى دا، سونداي-اق جوعارى كاسىبي ماماندار دا جىبەرىلىپ جاتتى. ونەركاسىپ سالاسى بويىنشا ءتۇرلى اقىل-كەڭەستەر مەن نۇسقامالار، ونەركاسىپ سالاسى ءۇشىن نىسانداردىڭ ساۋلەتتىك-ينجەنەرلىك جوبالارىن دا دايىنداپ بەردى. ماسكەۋدىڭ جوعارى وقۋ ورىندارىندا قازاقستان ونەركاسىبى ءۇشىن ماماندار دايىندالدى. قازاقستاننىڭ ونەركاسىپتىك تاپسىرىستارى ورىندالدى. ماسكەۋ ساۋلەتشىلەرى قاراعاندىنىڭ ءىرى عيماراتتارىنىڭ قۇرىلىستارىن جوبالادى. ولار 1935-1936- جىلدارى الماتى مەديسينالىق ينستيتۋتىنىڭ، مال شارۋاشىلىعى، كەڭەستىك قۇرىلىس ينستيتۋتتارىنىڭ، مادەنيەت ءۇيىنىڭ، قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ جوبالارىن جاسادى.

1935 - جىلدىڭ تامىز ايىندا ماسكەۋ وبل اتكومى قازاقستاننىڭ ونەركاسىپتىك كاسىپورىندارىنداعى دەنساۋلىق ساقتاۋدى شەپتىك كومەككە الۋ تۋرالى قاۋلى قابىلدادى. بۇل جونىندە ل.ي. ميرزويانعا جازعان حابارلاماسىندا بىلاي دەلىنگەن:

«ماسكەۋ جۇمىسشىلارىنىڭ قازاقستان جۇمىسشىلارىمەن تۋىسقاندىق ىنتىماقتاستىعىنىڭ بەلگىسى رەتىندە ماسكەۋ وبل اتكومى ماسكەۋ وبلىستىق دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمى مەن مەچنيكوۆ اتىنداعى ينستيتۋتقا قازاقستاننىڭ ونەركاسىپتىك ورتالىقتارىنداعى دەنساۋلىق ساقتاۋ ىسىندە جۇقپالى اۋرۋلار تارالۋىنىڭ الدىن الۋ مەن ءبىرىڭعاي ديسپانسەرلىك ۇيىمىن قۇرۋدى شەپتىك قامقورلىققا الۋدى تاپسىرادى. (رگاسپي، 160-قور، 1-تىزبە، 1916-ىس، 105-ب).

1936- جىلدىڭ قاڭتارىندا وتكەن الماتى پارتيا بەلسەندىلەرىنىڭ جينالىسىندا ءسوز سويلەگەن ل.ي. ميرزويان بىلاي دەدى:

«مۇنداي كومەك كەڭەستىك رەسپۋبليكالاردىڭ بارلىق ەڭبەككەرلەرىنىڭ ينتەرناسيونالدىق بايلانىسىن بىلدىرەدى: ورىس جانە ۋكراين حالىقتارىنىڭ قازاق حالقىنا دەگەن تۋىسقاندىق باقاي ەسەپسىز، شىنايى كومەگى قازاقستاننىڭ قايتا تۇلەگەن تاريحىندا التىن ارىپتەرمەن جازىلىپ قالدى. وسىناۋ بۇكىل حالىقتىق قايتارىمسىز كومەك قاراعاندىنىڭ ەلىمىزدىڭ ءۇشىنشى كومىر بازاسىنا اينالۋىن تەزدەتتى، سونىمەن بىرگە قازاق حالقىنىڭ ەڭسەسىن ۇزاق جىلدار بويى ەزۋمەن كەلگەن ەكونوميكالىق جانە مادەني ارتتا قالۋشىلىقتى جويۋعا دا، قازاقتاردىڭ ورىستارمەن، ۋكرايندارمەن جانە كەڭەس وداعىنىڭ باسقا حالىقتارىمەن دە دوستىعىن بەكىتە تۇسۋگە جاردەمدەستى». (رگاسپي، 160-قور، 1-تىزبە، 1916-ءىس. 109 ب).

1936- جىل قاراعاندى كومىر وندىرىسشىلەرىنىڭ ەكىنشى بەسجىلدىقتاعى بارلىق جوسپارلارىنىڭ ورىندالۋىنىڭ شىرقاۋ بيىگىنە اينالعان جىل بولدى.

1936- جىلدىڭ جەلتوقسانىندا س.وردجونيكيدزە مەن ل.ميرزويان ەسەپ بەردى:

ب ك(ب) پ وك - ستالين جولداسقا

ك س ر و سوۆناركومى - مولوتوۆ جولداسقا

1936 - جىلى قازاننىڭ جىلدىعىنا مەجەلەنگەن قاراعاندى كومىر ترەسى جىلدىق جوسپارىن مەزگىلىنەن بۇرىن ورىندادى. قاراعاندى و ك-نىڭ تاريحي شەشىمىنەن كەيىن وسىدان بەس جىل بۇرىن ءوزىنىڭ دامۋىن باستاپ، ايتارلىقتاي تابىستارعا قول جەتكىزدى.

1931- جىلى بۇكىل باسسەين 280 مىڭ توننا كومىر وندىرگەن. 1936 - جىلى باسسەين 3 ميلليون 500 مىڭ توننادان استام كومىر وندىرەدى. بۇل كومىر ءوندىرۋ بويىنشا جىلدىق جوسپاردان ارتىق.

7 - قاراشاعا قاراي ون شاحتانىڭ سەگىزى جىلدىق باعدارلامالارىن ورىنداپ شىقتى. باسسەيندە ستاحانوۆتىق قوزعالىس كەڭ دامۋ الدى، كوپتەگەن ستاحانوۆشىلار ءوسىپ شىقتى، اسىرەسە قازاقتار اراسىندا، كەڭەستىك جاس تەحنيكتەر مەن ينجەنەرلەردەن ماماندار جاساقتالدى.

و ك پەن سوۆناركومنان مىنا جولداستاردى وردەندەرمەن ماراپاتتاۋ تۋرالى ماسەلەنى قاراپ، شەشۋدى سۇرايمىز.

(ق ر پرەزيدەنتىنىڭ مۇراعاتى، 141-قور، 1-تىزبە، 484-ءىس، 132-ب).

ولكەلىك پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى ل.ي. ميرزويان قارساقپاي مىس كومبيناتىن دامىتۋدى ءبىرىنشى كەزەكتەگى ماڭىزى بار ءىس دەپ سانادى. ونىڭ نەگىزگى جابدىقتارى شەتەلدە وندىرىلگەن. ولاردى جوندەۋ، ارتىق تەتىكتەرىن الماستىرۋ ءبىرقاتار قيىندىقتار تۋدىراتىن. سوندىقتان ماشينەلەردى، مەحانيزمدەردى ءوز كۇشتەرىمەن جوندەۋگە، سىنعان تەحنيكالىق جابدىقتاردى جەرگىلىكتى كاسىپورىنداردا جاسالعان بۇيىمدارمەن الماستىرۋعا باعىتتالعان كەز كەلگەن ۇسىنىستىڭ زور ماڭىزى بولدى.

بالقاش مىس قورىتۋ زاۋىتىنىڭ كەن قورى (قوڭىرات) ا ق ش-تىڭ اتاقتى «سالليۆان» كەنىشىنەن كەم تۇسپەيتىندەي دەڭگەيدە دامىتىلۋعا ءتيىس بولاتىن. دەگەنمەن قوڭىرات كەنىن قايتا وڭدەۋ تەحنولوگياسىن تاڭداۋ وڭايعا سوقپادى. ەڭ باستىسى، بۇل باعىتتا نەعۇرلىم ۇنەمدى دە ءتيىمدى ءتاسىل تاڭداۋ قاجەت بولدى. 1931- جىلى قوڭىراتتا تاجىريبە رەتىندە گيدرومەتاللۋرگيالىق قوندىرعى ىسكە قوسىلعان بولاتىن. ول كەندى ۇساقتاپ، ۇنتاقتاۋعا ارنالعان. 1933- جىلى بۇل تاجىريبە ءساتتى اياقتالدى.

بالقاشقا ەلىمىزدىڭ ءار تۇكپىرىنەن كاسىبي جۇمىسشىلار مەن ماماندار اعىلىپ كەلىپ جاتتى. 1934- جىلدىڭ شىلدەسىندە مۇندا داڭقتى ستالينگراد تراكتور زاۋىتىنىڭ ارنايى جىبەرىلگەن 200 مامانى كەلدى. وسى جىلدىڭ كۇزىندە، 1935- جىلدىڭ 25 - قىركۇيەگىندە بالقاش قۇرىلىس ۇجىمىنىڭ جالپى جينالىسىندا كومبينات قۇرىلىسىنا دايىندىق كەزەڭى قورىتىندىلاندى. جينالىسقا ل.ي. ميرزويان قاتىستى.

جينالىستا ءسوز سويلەگەن ل.ي. ميرزويان قۇرىلىس جۇمىستارىنىڭ ساپاسىنا ايرىقشا توقتالدى. ول قۇرىلىس جۇمىستارىنداعى جابايى كاسىپشىلدىك ءادىستى قاتتى سىنعا الدى. ءوندىرىستى ۇيىمداستىرۋدىڭ تەحنيكالىق تاسىلدەرىن جەتىلدىرۋگە نۇسقاۋ بەردى. ل.ي. ميرزويان اسىرەسە، ماماندارعا تەحنيكالىق جانە ينجەنەرلىك ماماندارعا جاناشىرلىق پەن قامقورلىق كورسەتۋگە كوڭىل ءبولۋ كەرەك ەكەنىن باسا ايتتى.

د.ا.قونايەۆ جانە بالقاش ءوڭىرى

«... مەن 1936- جىلدىڭ شىلدەسىندە ماسكەۋدىڭ ءتۇستى مەتالل التىن ينستيتۋتىنىڭ تاۋ-كەن فاكۋلتەتىن ءبىتىرىپ، قوڭىرات-بالقاش قۇرىلىسىنا جولداما الدىم. وسى جەردە مەنىڭ ناعىز ەڭبەك جولىم باستالدى...» - دەپ باستالادى «مەنىڭ ءداۋىرىم تۋرالى» كىتاپتىڭ ءبىر تاراۋى. ونىڭ اۆتورى دىنمۇحامەد احمەت ۇلى قونايەۆ.

بيلىكتىڭ باسىندا ۇزاق جىلدار بويى وتىرعان ادام، قازاقستاننىڭ تاريحي تاعدىرىنا ۇلكەن ىقپال ەتكەن د.ا. قونايەۆ ءوزىنىڭ مەملەكەتتىك ىستەرىمەن ۇنەمى جۇمىس باستى ەكەنىنە قاراماستان بالقاشتىڭ جاعدايىن ءبىلىپ وتىرۋعا ءاردايىم ۋاقىت تاباتىن ەدى. بالقاش تاۋ-كەن مەتاللۋرگيالىق كومبيناتىنىڭ قۇرىلۋىنا، بالقاش كولىنىڭ جاعاسىنداعى قالانىڭ تاماشا كوركەيىپ، دامۋىنا تىكەلەي اتسالىسقان.

العاشقى بەسجىلدىقتاردا پايدالى قازبالاردىڭ كوپتەگەن جاڭا كوزدەرى اشىلدى. التايدا، قاراتاۋ مەن جوڭعار الاتاۋلارىنىڭ ەتەگىندە پوليمەتالل كەندەرىنىڭ ۇلكەن قورلارى انىقتالدى.1936- جىلى گەولوگتار وڭتۇستىك قازاقستان مەن قاراتاۋ قىراتتارىندا فوسفوريتتىڭ قور قاباتتارىنىڭ الەمدە تەڭدەسى جوق ۇلكەن قورىن بارلاپ تاپتى. بۇل فوسفوريتتەردىڭ فوسفورلى قىشقىلدارى قوسارلى سۋپەر فوسفات وڭدەۋدە پايدالانۋعا جارامدى بولىپ شىقتى.

سونىمەن بىرگە كالي ي ءتۇزىنىڭ، سۋلفاتتاردىڭ، ماگنيلى كەندەردىڭ، بروم مەن باسقا دا ءتۇرلى حيميالىق شيكىزاتتاردىڭ مول كوزدەرى تابىلدى.

مۇناي ونەركاسىبىنىڭ جاڭا كوزدەرى اشىلدى. كەنگە جاتپايتىن پايدالى قازبالار مەن ءتۇرلى قۇرىلىس ماتەريالدارىنىڭ كوزدەرىنە گەولوگيالىق بارلاۋلار جاسالدى. سۋ رەسۋرستارىن بارلاۋ، ىزدەستىرۋ جۇمىستارىنا مول قارجى ءبولىندى.

كوپتەگەن پايدالى قازبالاردىڭ قورى جونىنەن رەسپۋبليكا ك س ر و-دا الدىڭعى ورىن الدى. ول كەزدە، اسىرەسە، مىستىڭ، قورعاسىننىڭ، سينكتىڭ جانە قالايى كەندەرىنىڭ قورى ءالى مولاياتىنى بەلگىلى بولعان. بۇلاردان بولەك، قالايىنىڭ، ۆولفرامنىڭ، موليبدەننىڭ، ۆيسمۋتتىڭ مول قورى انىقتالدى. ال حروميتتەردىڭ قورى بويىنشا قازاقستان بۇرىنعى وداق كەڭىستىگىندە ءبىرىنشى ورىن، مارگانەس بويىنشا - ءۇشىنشى، قالايى مەن ۆولفرام بويىنشا ءتورتىنشى ورىن الدى.

1936- جىلدىڭ جەلتوقسانىندا ل.ي. ميرزويان ستاليننىڭ مىنا مازمۇنداعى كەزەكتى نۇسقامالىق حاتىن الدى.

قازولكەكوم - ل.ميرزويانعا

وداقتىڭ سوۆناركومىنىڭ -1936 جىلدىڭ 19 -جەلتوقسانىنداعى شەشىمىمەن ناركوم تياجپرومعا شىعىس جانە وڭتۇستىك قازاقستاننىڭ اۋماقتارىندا كەلەسى جىلى قالبا كەنىشىن ونەركاسىپتىك ماقساتقا پايدالانۋعا بەرۋ مىندەتتەمەسىمەن قالايى بويىنشا كەڭ گەولوگيالىق بارلاۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋ ۇسىنىلعان بولاتىن. وداق بويىنشا قالايى ونەركاسىبىن دامىتۋدىڭ ايرىقشا ماڭىزى بارىنا، قالايى بويىنشا شيكىزات قورىن جەدەل انىقتاۋعا بايلانىستى بەلگىلەنگەن باعدارلامانىڭ ورىندالۋىن قامتاماسىز ەتۋگە بارلىق شارالاردى قابىلداڭىز.

بۇل ءىستى تىكەلەي ءوزىڭىزدىڭ باقىلاۋىڭىزعا الىڭىز. بارلىق اۋداندىق، وبلىستىق جانە ولكەلىك ۇيىمداردى بارلاۋ پارتيالارىنىڭ بارلىق قاجەتتىلىكتەرىن، اتاپ ايتقاندا، كولىكپەن، جۇمىسشى كۇشىمەن جانە بارلىق تۇرلەرمەن قامتىلۋىن ءبىرىنشى كەزەكتە قاناعاتتاندىرۋعا مىندەتتەڭىز. ءبىرىنشى كەزەكتە جۇمىستىڭ بارىسى تۋرالى اي سايىن سوۆناركوم مەن وك-كە حابارلاپ وتىرىڭىز.

ب ك(ب)پ و ك حاتشىسى ي.ستالين.

1936 -جىل. 28 - جەلتوقسان.

ءتۇستى مەتالداردىڭ، كومىردىڭ، مۇنايدىڭ كەندەرىن تاۋىپ، ىسكە قوسۋ قازاقستاننىڭ حالىق شارۋاشىلىعىن كوتەرۋگە جارقىن يندۋستريالدىق سيپاتتى سەرپىن بەردى. ءبىرىنشى بەسجىلدىقتاردىڭ كەزىندە-اق نەگىزگى سالالار بولىپ سانالعان بۇل سالالار ودان ءارى كەڭ دامۋ قارقىنىن الدى. ەكىنشى بەسجىلدىقتا اۋىر ونەركاسىپكە باعىتتالعان كۇردەلى قارجىنىڭ 60 پايىزدان استامى تەك وسى سالاعا جۇمسالدى. ولار بۇكىل وداقتىق ماڭىزعا يە بولدى، تۇتاس ەلدى يندۋستريالاندىرۋدا بەلگىلى رول اتقاردى.

اسىرەسە ءتۇستى مەتالداردىڭ ماڭىزى زور بولدى. ولاردىڭ ونىمىنە دەگەن سۇرانىس ءۇستى-ۇستىنە ارتىپ وتىردى. ولارسىز ەلەكتروتەحنيكالىق، اۆتوكولىك، تراكتور ونەركاسىبىن، سونداي-اق قورعانىس ونەركاسىبىن دامىتۋ مۇمكىن بولمادى.

1937 - جىلدىڭ 16 - قاراشاسىندا قانىش يمانتاي ۇلى ساتپايەۆتىڭ ل.ي.ميرزويانعا جازعان حاتىنان:

اسا قۇرمەتتى لەۆون يسايەۆيچ!

جەزقازعانعا باراتىن تەمىرجول قۇرىلىسى اياقتالدى. وسىعان بايلانىستى ۇلكەن جەزقازعان كومبيناتىنىڭ قۇرىلىسىن باستاۋعا قولبايلاۋ بولىپ وتىرعان باستى سەبەپ جويىلدى. الداعى 1938 - جىل ۇلكەن جەزقازعان مۇددەسى ءۇشىن تولىق پايدالانىلۋعا ءتيىس. ولاي بولماعان كۇندە ءنىلدى-جەزقازعان تەمىرجولى ءبىر جىلعا دەيىن ءولى كۇيىندە قالادى. قۇرىلىستىڭ شتابى قۇرىلىس باسقارماسىن قۇرۋ ىسىمەن تىعىز اينالىساتىن ۋاقىت جەتتى. ويتكەنى بۇل - 1938- جىلدان باستاپ، وسى كومبيناتتىڭ بارلىق ۇيىمداستىرۋشىلىق، دايىندىق جۇمىستارىنا باسشىلىق جاساۋدى جالعاستىراتىن قۇرىلىم.

باس تۇستى مەتالل (گلاۆسەتمەت) بارلىق نىشاندارىمەن جەزقازعانعا دەگەن بۇرىنعى ەنجار بويكۇيەز كۇيىندە قالىپ وتىر. ل.ي.كاچانوۆيچتىڭ الدىندا ۇلكەن جەزقازعان ماسەلەسى پىسىپ-جەتىلدى دەگەن باستاماسىن كوتەرۋدى ەندى بىزدەرگە تەك قازاقستان باسشىلىعىنىڭ تاراپىنان عانا كۇتۋگە تۋرا كەلەدى.

بۇگىنگى كۇنى ەڭ وزەكتى ماسەلە - ۇلكەن جەزقازعان قۇرىلىسى باسقارماسىن راسىمدەۋدى ناقتى شەشۋ، ءبىرىنشى كەزەكتە - قۇرىلىس باسقارماسىنىڭ باستىعىن تاعايىنداۋ بولىپ سانالادى. وداقتىق ءتۇستى مەتاللۋرگيا سالاسىنىڭ بەلگىلى قىزمەتكەرلەرىنىڭ اراسىندا ۇلكەن جەزقازعان كومبيناتىنىڭ قۇرىلىسىن باسقارىپ كەتە الادى دەيتىن ادامدى اتاپ كورسەتۋ قيىن ماسەلە بولىپ تۇر. دەگەنمەن ۇلكەن جەزقازعان قۇرىلىسىنىڭ باستىعىنا گ.ي. پينحاسيك جولداس لايىقتى بولىپ قالۋى مۇمكىن. ءبىزدىڭ تەرەڭ سەنىمىمىز بويىنشا، بۇل جولداس - وسى جاۋاپتى قىزمەتكە دەگەن تالاپتاردىڭ بارىنە قاناعاتتانارلىقتاي ساي كەلەتىن سياقتى. سوندىقتان دا مەن سىزدەن قازاقستاننىڭ اتىنان ورتالىقتىڭ الدىندا ۇلكەن جەزقازعان كومبيناتى قۇرىلىسىنىڭ باستىعى رەتىندە گ.ي. پينحاسيك جولداستىڭ ۇمىتكەرلىگىن قولداۋىڭىزدى سۇرار ەدىم. قازىر پينحاسيك جولداس اتقارىپ وتىرعان قىزمەتتىڭ مەملەكەتتىك ماڭىزدىلىعى وتە زور.

سونىمەن بىرگە ۇلكەن جەزقازعاننىڭ مىس قورىتۋدان الەمدە ءبىرىنشى ورىن الاتىن كومبيناتتىڭ قۇرىلىسى قازاقستان مەن وداقتىڭ حالىق شارۋاشىلىقتىق جانە ساياسي ماڭىزى ايرىقشا ماڭىزدى ەكەنىن دە ۇمىتپاعان ءجون.

ءوزىڭىزدى قۇرمەتتەۋشى ينجەنەر ق.ي.ساتپايەۆ.

(ق ر پرەزيدەنتىنىڭ مۇراعاتى، 708-قور، 1-تىزبە، 81-ءىس، 72-73 ب ب).

قازاق اۆتونوميالىق كەڭەستىك سوسياليستىك رەسپۋبليكاسى ب ك(ب) پ ولكەلىك كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى ل.ي. ميرزوياننىڭ باسشىلىعىمەن ەكىنشى بەسجىلدىق جىلدارىندا ەلدىڭ عاسىرلىق تەحنيكالىق-ەكونوميكالىق ارتتا قالۋشىلىعىن تۇپكىلىكتى جويۋعا شەشۋشى قادامدار جاسادى. قازاقستاننىڭ ونەركاسىبى باسقا دا كەڭەستىك ۇلتتىق رەسپۋبليكالار سياقتى توڭكەرىسكە دەيىن مەشەۋ قالىپ كەلگەن بولسا، ەندى ەلىمىز بويىنشا ورتاشا قارقىننان دا جىلدامىراق ءوستى.

ەكىنشى بەسجىلدىق جىلدارىندا قازاقستانداعى يندۋستريالاندىرۋ دەموگرافيالىق وزگەرىستەرگە دە اسەر ەتتى. قازاقستانعا ارنايى شاقىرتۋمەن 553 مىڭ ادام كەلدى. ال ءوز بەتىنشە كەلگەندەر 1 ميلليون 800 مىڭ ادام. وسىنداي سەبەپتەرمەن قازاقتار 1926 - جىلعى 57،6 %-دان 1939- جىلى 38 %-عا كەمىپ كەتتى. ورىستار تيىسىنشە 20،9 %-دان 40،24-عا ءوستى.

ەكىنشى بەسجىلدىق جىلدارى قۇرىلىستار مەن جاڭا كاسىپورىنداردى يگەرۋ كەزەڭىنە اينالدى. 1935- جىلدىڭ قازانىندا گۋرەۆ-ورسك مۇناي قۇبىرى، قاراعاندى، بالقاش، الماتى مەن سەمەي تەس-تەرى مەن ءۇلبى سۋ ەلەكتر ستانسىسى ىسكە قوسىلدى. ەمبى كاسىپشىلىكتەرىن، كەندى التايدىڭ كەنىشتەرى مەن زاۋىتتارىن قالپىنا كەلتىرۋ جالعاستى.

قازاقستان يندۋسترياسىنىڭ دامۋى كولىك پەن بايلانىستىڭ وسۋىمەن قاتار ءجۇردى.

قاراعاندا - بالقاش، شىمكەنت - لەڭگىر، رۋبسوۆقا - ريددەر، ورال - ەلەك تەمىرجولدار جۇيەسى ىسكە قوسىلدى. رۋبسوۆكا - ريددەر جولى التايدىڭ نەگىزگى كەن ورىندارىن بۇكىل وداقتىق تەمىرجول جۇيەسىمەن بايلانىستىردى، قاراعاندى - بالقاش جەلىسى قاراعاندىنىڭ كومىرىنە بالقاش مىس قورىتۋ زاۋىتىنا تاسىلاتىن جول اشتى.

اۋە قاتىناسى جەلىسى دە ۇزارا ءتۇستى. اۋە تاسىمالى 40 ەسەدەن دە كوبەيدى.

الماتىدا، سەمەيدە، گۋرەۆتە، قاراعاندىدا، ورالدا، شىمكەنتتە، اقمولادا ءىرى راديوتەلەگرافتى تەلەفون ستانسىلارى سالىندى. اۋىلدىق كەڭەستەر، كەڭشارلار، م ت س-تەر مەن ۇجىمشارلاردىڭ ءبىر بولىگى تەلەفون بايلانىسىمەن قامتىلدى.

يندۋستريالاندىرۋدىڭ باستى قورتىندىسى - ونەركاسىپتەگى مەشەۋلىك تولىق جويىلدى. وداق قازاقستان سياقتى تىلدارىنىڭ ارقاسىندا 30-جىلداردىڭ سوڭىندا الەمنىڭ ءۇش-ءتورت ەلىنىڭ قاتارىنا ىلىكتى.

تىلەۋ كولبايەۆ، تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور ق ر گ ع ا-نىڭ اكادەميگى . 2012