قۋانا سىيعا تارتار ەدىم: قامشىسىن پرەزيدەنت ساتىپ العان قولونەرشىمەن سۇحبات

تاراز. قازاقپارات - الپىسباي اعانى ءبىر كورگەننەن- اق ناعىز قازاق ەكەنىن بىردەن اڭعارۋعا بولاتىنداي. ءجۇرىس- تۇرىسى، اقكوڭىل مىنەزى، جالپى، قازاقيلىقتىڭ ءيسى بۇكىل بولمىسىنان اڭقىپ تۇرعانداي.

راسىمەن سولاي، جاس كەزىندە كوكپار تارتقان الپامسا دەنەلى الپىسباي بايشوكەنوۆ بۇگىندە قامشىنىڭ ءتۇر- ءتۇرىن ءورىپ، ات ابزەلدەرىن ارلەۋمەن اينالىسادى. بۇدان بولەك، بۇركىتتىڭ بيالايىن، توماعاسىن، بالاقباۋىن جاسايدى، دەپ جازادى قازاقپارات ءتىلشىسى.

جامبىل وبلىسىنىڭ بايزاق اۋدانى، تۇيمەكەنت اۋىلىندا تۋىپ- وسكەن، قازىرگى تاڭدا مەركى اۋدانىندا تۇراتىن شەبەردىڭ قولىنان شىققان دۇنيەلەرى كوزدىڭ جاۋىن الادى. قۇنى 1 ميلليون تەڭگە شاماسىندا تۇراتىن كۇمىسپەن ادىپتەلگەن ەر تۇرمان، ءسان- سالتاناتى كەلىسكەن جۇگەن، نوقتا، تارتپالار، قامشىنىڭ نەشە اتاسى.. . ءتورت ءورىم، التى، سەگىز، ون ەكى، ون ءتورت، ون التى، جيىرما ءتورت ءورىم قامشى دەيسىز بە، ساباۋ قامشى، ات قامشى، جىلانباس قامشى دەيسىز بە، قايىستان، بىلعارىدان، تاسپادان كەرەك پە، ءبارى- ءبارى قاز- قاتار ءتىزىلىپ تۇر. نەگىزىنەن قامشى ورۋمەن اينالىساتىن شەبەر ونىڭ سان الۋان ءتۇرىن جەتىلدىرە تۇسكەن. قامشىنى كۇمىسپەن ارلەپ، كوز سالىپ، توبىلعىدان عانا ەمەس، ەلىكتىڭ، تاۋتەكەنىڭ تۇياقتارىنان ساپ جاساپ تۇرلەندىرىپ قويعان.

جىل باسىندا جامبىل وڭىرىنە جۇمىس ساپارىمەن كەلگەن قاسىم- جومارت توقايەۆتىڭ قولونەرشىلەر كورمەسىندە ءدال وسى الپىسباي بايشوكەنوۆتىڭ قولىنان شىققان قامشىعا كوزى ءتۇسىپ، ساتىپ الۋى دا كەزدەيسوقتىق ەمەس. شەبەرمەن اڭگىمەمىز دە وسى توڭىرەكتەن باستالدى.

«پرەزيدەنت وبلىسىمىزعا كەلەردە قولونەرشىلەر كورمەسى وتەدى دەگەن سوڭ، قولىمىزدان شىققان دۇنيەلەردى ۇسىندىق. ءوزىم وسى جامبىل وبلىستىق قولونەر شەبەرلەرى وداعىنىڭ مۇشەسىمىن. مەملەكەت باسشىسى كەلگەندە بارلىعىمىزدى بىردەي كورمە زالىنا كىرگىزە بەرمەيتىنى انىق. سوندىقتان ول كەزدە باسقا دا شەبەرلەردىڭ دۇنيەلەرىن تانىستىرىپ، باسشىمىز تۇرعان بولاتىن. قاسىم- جومارت كەمەل ۇلى ون التى ورىمدىك قامشىنى تاڭداپ، ساتىپ الىپتى. سول جەردە ءوزىم بولعاندا، ونى قۋانا سىيعا تارتار ەدىم.

باياعىدا عوي، قامشى ءورۋدى العاش باستاپ جۇرگەندە تۇركىستان قالاسىنىڭ 1500 جىلدىعىنا وراي، قولونەر شەبەرلەرىنىڭ ۇلكەن كورمەسى ءوتتى. سوندا مەن دە قولىمنان كەلگەنىن جاساپ اپارىپ، ۇسىندىم. ءبىراق وندا قامشىنى ارلەپ، ادىپتەۋدى، كوز سالۋدى بىلمەيمىن، ايتەۋىر ورەمىن. ۇيىمداستىرۋشىلار شىنى كەرەك، مەنىڭ دۇنيەمدى مەنسىنە قويمادى، ءبىر قۋىستاۋ جەردەگى ورىنعا ىسىرا سالدى. سودان كورمەنى ارالاپ جۇرگەن گەرمانيادان كەلگەن قوناقتار مەنىڭ سول قاراپايىم قامشىمنىڭ بىرىنە قاتتى قىزىعىپ، سول قۋىستان- اق ساتىپ الىپ كەتكەن. سول سەكىلدى، قولىمىزدان شىققان دۇنيە پرەزيدەنتىمىزدىڭ قىزىعۋشىلىعىن تۋدىرىپ، نازارىن اۋدارعانىنا ارينە، تەك قۋانامىن»، - دەيدى قامشىگەر اعىنان جارىلىپ.

الپىسباي بايشوكەنوۆكە اتاكاسىپ اتاسى بايشوكەننەن دارىعان. اكەسى نۇرمانقۇل دا وڭىرگە بەلگىلى ەتىكشى بولعان. جاس كەزىندە قوسالقى بولشەكتەر شىعاراتىن زاۋىتتا جۇمىس ىستەپ، مال باققان شەبەر بۇل كاسىپپەن 1997 -جىلدان باستاپ تۇبەگەيلى اينالىسا باستاپتى. ءوزى مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىسا ءجۇرىپ، جىلقىنىڭ توزعان نوقتا، جۇگەنىن جوندەۋدى ۇيرەنەدى، كەيىننەن اينالاسىنداعى مالشىلاردىڭ تاپسىرىسى بويىنشا ولاردى ءوزى جاساي باستايدى. سودان بىرتىندەپ قىزىعۋشىلىعى ارتا ءتۇسىپ، وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىندا تۇراتىن تانىمال شەبەر قۇربانالى ارىستانبەكوۆتەن تەرىنى يلەپ، تاسپا جاساۋدى، قامشى ءورۋدى مەڭگەرسە، زەرگەرلىكتى، شەگە جاساۋدى مۇرات جەكسەمبيەۆ ەسىمدى زەرگەردەن ۇيرەنەدى.

«ءبىز، نەگىزىندە، جامبىل وبلىسىندا وسى كاسىپپەن اۋلەتىمىزبەن اينالىسامىز. مەنىڭ ىنىلەرىم دە تاراز قالاسىندا ەر توقىم، نوقتا، جۇگەن، ۇزەڭگى سەكىلدى ات ابزەلدەرىنىڭ بارلىق ءتۇرىن جاسايدى. مەن قازىر ارنايى تاپسىرىستار بولىپ قالماسا، نەگىزىنەن تەك قامشى ورەمىن. اپتاسىنا ون قامشىنى بازارداعى ات ابزەلدەرىن ساۋدالايتىن ورىنعا اكەلىپ وتكىزەمىن. ودان بولەك، تاعى ءبىر- ەكى تاريحي ورىنداعى كادەسىيلار ساتاتىن ساۋداگەرلەر تاپسىرىس بەرىپ تۇرادى. قۇنى 10 مىڭ تەڭگەدەن باستالىپ، كۇمىسپەن، تيىندارمەن ارلەنگەنىنە قاراي 45-50 مىڭ تەڭگەگە دەيىن بارادى.

ەندى بۇل قامشىلاردىڭ ەرەكشەلىكتەرىن ايتار بولسام، ماسەلەن، تاسپادان ورىلگەن قامشى جاۋىن- شاشىننان قورىقپايدى. سۋ تيسە جۇمسارادى دا، كەپكەن سوڭ قايتا قاتايا تۇسەدى. بىلعارىدان جاسالعان قامشى ەرەكشە كۇتىمدى قاجەت ەتەدى. ونى مايلاپ، سۋ تيگىزبەي ۇستاعان ءجون. بۇل قامشىعا نەگىزىنەن ەمشىلەر، تاۋىپتەر تاپسىرىس بەرىپ جاتادى. تاسپادان جيىرما ءتورت ورىمگە دەيىن قامشى ورۋگە بولادى. ال قايىستان جيىرما ءتورت ورىمگە جەتكىزە المايسىز، جۋان بولىپ كەتەدى. نەگىزى ءورىمنىڭ تورەسى - ءتورت ءورىم. ول شارۋاشىلىققا مىقتى بولادى. قايىستىڭ دا سارى، قارا قايىس دەيتىن تۇرلەرى بولادى. ونىڭ بىرەۋى ەتىكشىلەرگە جارامدى بولعانىمەن، ول قايىس قامشى جاساۋعا كەلمەيدى. ساباۋ قامشى بار، ول بەس، جەتى، توعىز ءورىم بولادى. شاشاقسىز قامشى - اتتى پوليتسەيلەرگە ارناپ جاسالادى. ونىڭ سابى اعاشتان بولمايدى. ەگەر سابى توبىلعىدان جاسالسا، ول ات قامشى. ءوزىم ويلاپ تاپقان، اۆتورلىق قامشىم دا بار.

بۇرىنىراقتا ەر تۇرمان جاساپ، ارلەۋمەن كوبىرەك اينالىستىم. ماسەلەن، كۇمىسپەن ادىپتەلگەن قۇنى 3 ميلليون تەڭگە تۇراتىن ەر تۇرماندى ءبىر پروكۋرورعا جاساپ بەرگەنىم بار. كەزىندە ەسىمدەرى دۇركىرەپ تۇرعان ماحمادوۆتار دا مەنىڭ تۇراقتى تاپسىرىس بەرۋشىلەرىمنىڭ قاتارىنان بولدى. تەمىر جول سالاسىنىڭ دا ءبىراز شەندى قىزمەتكەرلەرى اسىرەسە، لاۋازىمدارى جوعارىلاردا ءسان- سالتاناتى جاراسقان ەر تۇرماندارعا تاپسىرىس بەرەتىن. ول كەزدە مەن دە زەرگەرمەن بىرگە بارىمدى سالىپ، ايانىپ قالمايتىنمىن. سپورتتىق ۇلگىدەگى تارتپا دا جاساپ شىقتىم. سوزىمە سەنسەڭىز، باتىس، شىعىس وڭىرلەردى بىلمەدىم، ءبىراق ونى جامبىل، وڭتۇستىك قازاقستان، الماتى وبلىستارىنىڭ ەشبىرىندە، ەشقانداي شەبەر جاساماعان. ەندى مىنا شەگەلەرگە قاراڭىز. مۇندا مەن ءوز ەسىمىمدى ويىپ قالدىرعانمىن، «60 باي» دەگەن قولتاڭبانى مەنىڭ بارلىق جۇمىسىمنان كورۋگە بولادى»، - دەپ پايعامبار جاسىنا كەلگەن شەبەر ءوزىن تولعاندىرىپ جۇرگەن ماسەلەگە دە توقتالدى.

«قازىر ماعان شىنى كەرەك، اتاق- داڭق، ماراپات ەمەس، ءىسىمدى جالعاستىرا بىلەتىن شاكىرت كەرەك. بار بىلگەنىمدى ۇيرەتىپ كەتەر مىقتى شەبەر دايىنداسام دەيمىن. ءبىراق، بۇل سالاعا باستاپقىدا قىزىعۋشىلىقپەن كەلگەندەر بولعانىمەن، ەڭبەكتىڭ اۋىرلىعىنا شىداماي، ورتا جولدان تاستاپ كەتىپ جاتاتىندار كوپ. كومەكشىڭ بولماسا، جالعىز ادامعا قيىن، كوپ ۋاقىت كەتەدى. قازىر مۇرات دەگەن جيەنىم بار، ۇيرەنىپ جۇرگەن. جاساۋ ءتاسىلى، قولى مەنىكىنە كەلەدى. سودان كوپ ءۇمىت كۇتەمىن. كەزىندە ماعان دا 104 جىل ءومىر سۇرگەن جامباي ەسىمدى مىقتى شەبەر ريزا بولىپ، باتاسىن بەرگەن ەدى. سول سەكىلدى مەن دە اتا ءداستۇرىمىزدى جالعاپ، دامىتا تۇسەتىن، باتامدى بەرىپ كەتەتىن جاستاردىڭ قاتارى كوپ بولسا دەيمىن» دەپ كۇرسىندى قامشىگەر.

ەسكە سالايىق، بيىلعى 3 -اقپاندا پرەزيدەنت قاسىم- جومارت توقايەۆ جۇمىس ساپارىمەن جامبىل وبلىسىنا بارعان بولاتىن. ساپار بارىسىندا «كونە تاراز» تاريحي- مادەني ورتالىعىنداعى كورمەدە جەرگىلىكتى قولونەرشىنىڭ قولىنان شىققان قامشىنى ساتىپ العان ەدى. كەيىننەن قامشىنى الپىسباي بايشوكەنوۆ جاساعانى بەلگىلى بولدى.