الجيردە الاش ارىستارىنىڭ ۇيىندەگى ايداي انالارىمىز ازاپقا سالىنعان
«حالىق جاۋى» دەگەن ۇعىمدى عانا بىلەتىن ول ساياسات، ءتىپتى اياعى اۋىر ايەلدىڭ دە ءىشىن جارۋعا دايىن بولدى. ارىستارىمىزدى اتقان سوڭ، ارتىندا قالعان جارىن ازاپتاۋ ءۇشىن ارقانىڭ سايىن دالاسىن ازاپتى تۇرمەگە اينالدىرىپ، الجير دەپ اتاعانىن بىلەمىز. سول الجير-دە تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ جارى ءازيزا انامىز، بەيىمبەت مايليننىڭ جارى كۇنجامال اپامىز، سانجار اسفەندياروۆتىڭ جارى، تەمىربەك جۇرگەنوۆتىڭ جارى دامەش انامىز، جالپى، قانشاما الاش ارىستارىنىڭ ۇيىندەگى ايداي انالارىمىز ازاپقا سالىنعان ەدى.
الجير رەسمي تۇردە 1937 - جىلى جەلتوقساندا اشىلىپتى. جاقسىلىقتان گورى زۇلماتتىڭ جەتۋى وپ-وڭاي بولسا كەرەك، نەبارى ءبىر ايدان كەيىن، ياعني 1938-جىلدىڭ قاقاعان قاڭتار ايىندا ول جەرگە قازاقستاننىڭ، قالا بەردى كەڭەس وداعىنا قاراستى بەلورۋسسيا، كاۆكاز ەلدەرى، ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن ۆاگوندارعا تولتىرا تيەپ اكەلىنگەن ايەلدەر سانى 1500 دەن اسىپ جىعىلعان. سولايشا 1937-جىلدان مەن ستالين قايتىس بولعان 1953- جىلعا دەيىن وسى ءبىر ازاپ لاگەرىنە 18 مىڭنان اسا ايەل قامالعان ەكەن.
قازاقتىڭ «بىرەۋ ولمەي، بىرەۋگە كۇن جوق» دەگەن ءسوزى ءدال وسى جاعدايعا ايتىلعانداي، سەبەبى ستاليننىڭ باقيلىق بولۋىمەن وسى لاگەردەگىلەر وزدەرى قوش ايتىسا باستاعان جارىق دۇنيەگە قايتا كەلگەن. ياعني سول 1953- جىلى الجير جابىلىپ، ەندى قايتىپ سول ازاپتى تۇرمەگە ايەل بالاسىن قاماماۋ ءۇشىن تەمىر تورلار ارنايى بۇيرىقپەن قيراتىلىپتى. ءبىراق سول كەزدىڭ تاريحىن ۇرپاق جادىندا ساقتاپ قالۋ ءۇشىن الجير تۇرمەسىنىڭ ورنىنا مۇراجاي جاساقتالعان بولاتىن.
انا - ءتىپتى الجيردە دە انا... نەمەسە تۇتقىن ايەلدەر نەمەن اينالىستى؟
العاشقى جىلى تۇتقىنداردىڭ اشىق اياز بەن اپتاپ ىستىقتا پانالايتىن جەرى بولماعان، سوندا دا مويىماعان ايەلدەر قامىس ورىپ، ساز يلەپ، ودان سامان كىرپىش قۇيىپ، ءوز تۇرمەلەرىن وزدەرى سالىپ العان. سۋىقتان، اشتىقتان، ەڭ باستىسى، مورالدىق جاعىنان شىداماعان كوپ ايەل كوز جۇمعان، جانى قالسا دا، ءبىرشاماسى اقىلىنان الجاسسا كەرەك. تەگىندە ادام بالاسى اشتىققا دا، سۋىققا دا شىدايدى، ەڭ قيىنى - ەرتەڭگى كۇننىڭ كومەسكى، بولاشاقتىڭ بۇلىڭعىر تارتۋى، ياعني باقىتتىڭ بارلىعى كەشەگى كۇندە قالىپ، بۇگىن وتاعاسى بالا-شاعانىڭ قايدا جۇرگەنىن دە بىلمەۋدەن وتكەن باقىتسىزدىق جوق بولسا كەرەك.
1939- جىلدان باستاپ لاگەردە فەرمالار اشىلىپ، ەگىن ەگۋ، مال شارۋاشىلىعى جۇرگىزىلە باستايدى. نەگىزى، الجير تۇتقىندارىنىڭ ىشىندە وقىماعانى كەمدە-كەم بولعان، ءتىپتى بارلىعى دەرلىك ينتەلليگەنسيا وكىلدەرى بولدى. ءارقايسىسى ساقا مامان، قانداي شارۋاشىلىقتىڭ بولسىن ءىسىن دوڭگەلەتىپ اكەتۋگە ءبىلىمى مەن الەۋەتى جەتەتىن. سونداي-اق لاگەردە تىگىن ءىسى جۇرگىزىلدى، ونداي يدەيانى ۇسىنعان ايەلدەردىڭ ءوزى بولسا كەرەك. سەبەبى سول تۇستا، ياعني 20 - عاسىردىڭ باسىندا قولىنان ءىس تىگۋ كەلمەيتىن ايەل زاتى از بولعان. ءتىپتى ۇسىنىستى اۋىزشا جاساماي، ءار ايەل ءوز قولىنان كەلەتىن بۇيىمىن تىگىپ، تۇرمەنىڭ قاپاسىنىڭ ءوزىن جارمەڭكەگە ۇلاستىرىپ جىبەرگەن.
سوندىقتان ايەلدەر قاۋىمىنىڭ بۇل ۇسىنىسى لاگەر باسقارماسىنان قولداۋ تاۋىپ، تىگىن فابريكاسىنا ارناپ ۇلكەن عيمارات تا سالىنادى. سولايشا عابەڭنىڭ سوزىمەن ايتقاندا، «ءومىر سەبەتىن» ايەلدەر قاۋىمى تەمىر توردىڭ ار جاعىندا وتىرىپ، ءولى-ءتىرىسىنىڭ حابارىن بىلمەيتىن كۇيەۋلەرىن ويلاپ كۇڭىرەنىپ جاتا بەرمەي، بەلدى بۋىپ، وزدەرىن سول لاگەرگە جاپتى دەمەي، جەڭىل ونەركاسىپ بار ما، اۋىل شارۋاشىلىعى بار ما، قولىنان كەلگەننىڭ بارلىعىن جاساپ، ەلگە پايدا اكەلۋدى ويلادى.
كەيىن سوعىس باستالعان جىلدارى سول ىستەرىنىڭ پايداسى ءتيىپ، مايدانعا ازىق-تۇلىك، جىلى كيىمگە دەيىن جىبەرۋگە بىردەن-ءبىر جاردەمشى وسى تۇتقىن ايەلدەر بولعانى تاريحتان ءمالىم.
«گۋلاگ بالالارى»
سولاقاي ساياسات ايەلدىڭ اياعىنىڭ اۋىرلىعىنا دا قاراپ اياۋدى بىلمەگەن. سولاي قانشاما بالا جارىق دۇنيەگە كەلمەي جاتىپ، قۇرساقتا تەمىر توردىڭ ءدامىن تاتقان. ءوزى اۋىر ەڭبەكپەن اينالىسىپ، ءوزى بالاسىن ەمىزسە دە، انالار ەشقاشان سونى اۋىرسىنباعان، قايتا ولار ءۇشىن ەڭ قيىنى - ومىراۋىنداعى بالاسىن تارتىپ الىپ، بالالار ۇيىنە الىپ كەتۋ ەدى. بالاسىنىڭ ءۇش جاسقا تولعان كۇنىنەن وتكەن قاسىرەت بولمادى دەسەك، ارتىق ايتپايتىن شىعارمىز، سەبەبى ءۇش جاسقا تولعان كۇنى بوتاداي بوزداتىپ، قۇلىنداي شىڭعىرتىپ انا مەن بالانى ەكى جاققا ايىرعان، ەشكىمنىڭ كوز جاسىنا قاراماعان...
ءتىپتى بالاسىن قايدا الىپ كەتكەنىن ايتۋ بىلاي تۇرسىن، كەڭەس وكىمەتىنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندەگى بالالار ۇيىنە الىپ كەتىپ وتىرعان، سونداعى ساياسات - انا بالاسىن، سونداي-اق ءبىر انادان تۋعان باۋىرلار ءبىرىن-ءبىرى تابا الماسىن دەگەن وي. وكىنىشكە قاراي، قازاقستان بويىنشا تۇرمەدە تۋعان، تۇرمەدە انالارىمەن بولعان بالالار سانى قانشا بولعانى جايلى ناقتى دەرەك جوق بولسا كەرەك، ءتىپتى الجير مۇراجايىنىڭ وزىندە دە. الايدا جالپى قازاقستانداعى لاگەرلەردە (وعان دولينكا، سەمەي لاگەرلەرى دە كىرەدى) بارلىعى 1507 بالا دۇنيەگە كەلسە كەرەك.
ءوزى سوتتالعان بالالار بولدى دەگەنگە سەنەسىز بە؟ سونىڭ ءبىر عانا مىسالىن ايتساق، نيكولاي بۋلكا ەسىمدى بالا 15 جاسىندا لاگەرگە ايدالعان. سونداعى جازىعى - مەكتەپتە ءۇزىلىس كەزىندە قۇرداستارىمەن ويناپ ءجۇرىپ، وقىستان م.ي.كالينيننىڭ پورترەتىن جىرتىپ العان. سول ءۇشىن الگى وقۋشىنى 58-باپپەن «حالىق جاۋى» دەپ تۇرمەگە قاماپتى.
بولات جۇنىسبەكوۆ، ساياسي قۋعىن-سۇرگىن جانە توتاليتاريزم قۇرباندارىنىڭ «الجير» مەموريالدى مۇراجاي كەشەنىنىڭ ديرەكتورى:
- الجير-دە 62 ۇلت وكىلدەرى تۇتقىندا بولعان. كەڭەستەر وداعىنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن، سوناۋ لاتۆيا، ليتۆا، ۋكراينا، بەلورۋسسيا، بالتىق جاعالاۋى ەلدەرى، قىرىمنان، جالپى، 20 مىڭنان استام ايەل زاتى وسى تۇرمەنى 10 جىلداي مەكەن قىلعان. سونىڭ ىشىندە 8 مىڭ ايەل لاگەر العاش اشىلعاننان سوڭعى جابىلعان كۇنىنە دەيىن لاگەر قاماۋىندا بولعان. سونداي-اق تۇرمە ىشىندە 1000 نان استام ءارتىس، ال جالپى كارلاگ جۇيەسىندە 100 دەن استام سۋرەتشى وتىرعان. قىلقالامدى ءتىپتى تۇرمەدە دە سەرىك قىلعان سۋرەتشىلەردىڭ سول كەزدە سالعان سۋرەتتەرى بۇگىندە تاريحي قۇندى جادىگەرگە اينالىپ، ءبىز ونى مۇراجاي قابىرعالارىن بەزەندىرۋگە قولداندىق.
الدانعان ءۇمىت نەمەسە «تاستار قىسپاعىنداعى قايىڭ»
ايەل مەنەن انا اتاۋلىنىڭ كوز جاسىمەن جۋىلىپ، قارعىسىن ەستىگەن تۇرمەنىڭ تەمىر تورلارى مەن تاس قابىرعالارى بۇگىندە قيراتىلعان. ارينە، ادام اتاۋلىعا ءولىم مەن وكىنىش، وزەكتى ورتەر وكسىك ارقالاتقان تۇرمەنىڭ جەرمەن-جەكسەن بولعانى دۇرىس تا شىعار، الايدا بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ سول ءبىر تاريحي ساتتە انالارىمىزدىڭ قانداي ازاپتى باستان وتكەرگەنىن ءبىر ءسات تە بولسا سەزىنۋى ءۇشىن، بالكىم، ول تۇرمەلەر مۇراجاي رەتىندە ساقتالعانى دا دۇرىس پا ەدى.
وسى جاعىن مۇراجاي ديرەكتورىنان سۇراعانىمىزدا، ول كىسى بيىل نە كەلەسى جىلدان باستاپ باراكتىڭ كەيبىر كەزدەرىن كوزبەن كورسەتەتىن، ماسەلەن، «تارتىپ الىنعان بالالار» سەكىلدى كومپوزيسيالىق ماكەتتەر جاسالاتىندىعىن ايتتى. كارلاگ جۇيەسىندە دۇنيەگە كەلگەن 1500 بالانىڭ قاسىرەتىن كوز الدىمىزعا كەلتىرىپ، بۇگىنگى بەيبىت كۇننىڭ باعاسىن ءبىلۋ ءۇشىن ونداي يگى شارانىڭ ماڭىزى زور. وتكەن كۇننەن قالعان جادىگەرلەردىڭ ەڭ قۇندىسى دەپ مۇراجاي قىزمەتكەرلەرى سول تۇستا ءالى بالالار ۇيىنە اكەتپەي تۇرعان بالالاردىڭ قولىمەن يلەنگەن ناننان جاسالعان ويىنشىقتاردى ايتتى. ءار جەردە مانەكەنگە كيگىزىلگەن ايەلدەردىڭ ادەمى كويلەكتەرىن كورىپ، ولار جايلى سۇراعانىمىزدا مىناداي دەرەكتەرگە قانىقتىق:
الگى كويلەكتەر ايەلدەردىڭ لاگەرگە كيىپ كەلگەن كيىمدەرى ەكەن، ءبىراق «ءوزى تۇرمەگە كەلە جاتىپ ولار نەگە سونشالىق جاسانا كيىنگەن؟» دەگەن سۇراق تۋۋى زاڭدى عوي، سويتسەك، ارىستاي ازاماتتاردىڭ جارلارىن جەندەتتەر ۇيدەن «كۇيەۋلەرىڭمەن كەزدەستىرەمىز» دەپ الداپ اكەتكەن ەكەن. سوندىقتان ولار بارىن كيىنىپ، اشەكەيلەرىن تاعىنىپ، جارقىراي شىقسا كەرەك. ال ناتيجەسىندە بىردەن قاماۋعا الىپ، ازاپ ۆاگوندارىنا تيەپ، قيىر شەتتە جاتقان ايازى ادام توزگىسىز دالاعا، الجير-دىڭ تۇتقىندارىنا اينالدىرعان. ايتپاقشى، ءدال سول ازاپتى شاقتىڭ قۇندى جادىگەرى - وسى ۆاگونداردىڭ ءبىرى قازىر مۇراجاي اۋلاسىندا تۇر. بۇگىنگىدەي كۋپەگە ءبولىنىپ، بار جاعدايى قايدان جاسالسىن، «حالىق جاۋىنىڭ» ايەلدەرىن قازىرگى تاۋار تاسيتىن ۆاگوندارعا 100-200-دەن تيەپ، اشقۇرساق كۇيدە جەتكىزگەن.
سول ساتتەن قالعان ءبىر بەلگىنى ىزدەگەن جان بولسا، لاگەر ماڭىندا كەزىندە تۇتقىن ايەلدەردىڭ ءوز قولىمەن وتىرعىزعان اعاشتارى قالىپتى. سونداي-اق مۇراجايىنان كىرگەن بەتتە ەكى جاق قابىرعانى تۇتاس كومپوزيسيالار قۇرايدى. سونىڭ ىشىندە لاگەردە وتىرعانداردىڭ ءبىرى بورحمان اتتى سۋرەتشى ايەلدىڭ «تاستار قىسپاعىنداعى قايىڭ» اتتى كارتيناسى كوزگە ەرەكشە تۇسەدى. تابيعاتتا ەڭ سۇلۋ اعاش سانالاتىن قايىڭنىڭ قىسپاققا ۇشىراپ، سونىڭ كەسىرىنەن قيسىق ءوسۋىنىڭ ءوزى سول كەزەڭدەگى سۇلۋ دا نازىك جاراتىلىس يەسى - ايەلدەردىڭ تاعدىرىن تاپ باسقانىنا داۋ جوق.
اۆتور: ماريام ءابساتتار
دەرەككوز: «الاش ايناسى» گازەتى. 2012