سۇراپىل-اشارشىلىقتى اشكەرەلەگەن تۇڭعىش تۋىندى
كولحوزداسۋ قىزۋ ءجۇرىپ جاتىر، جۇرت ونى قاتتى قولداۋدا دەدىك، قىپ-قىزىل وتىرىك. اشارشىلىق كەلدى دەۋدەن ات-تونىمىزدى الا قاشتىق. سوۆەت وكىمەتىنىڭ بەدەلى تۇسەدى، مۇمكىن، جاعداي تۇزەلەر دەپ ەسەك دامەلى بولدىق. جاعداي تۇزەلمەدى، قيىنداي ءتۇستى. اقىرعى ناتيجەسى - مىناۋ. العاشقىدا ەپتەگەن عانا اشتىق بار دەدىك، ال ادامدار باۋداي ءتۇسىپ قىرىلىپ جاتتى. نەگە، نەگە جاسىردىق، اۋرۋىن جاسىرعان الدىمەن ولەدى. اتويلاپ، ويباي سالىپ تۇرعان سەزىمدى تۇنشىقتىردىق تا، وتىرىك اقپارعا قول قويدىق. اۋىلدىڭ نامىسى، اۋداننىڭ نامىسى. جالعان نامىستىڭ جاسىرىنباق ويناۋى.
وسىنداي كەيبىر اقپارلارمەن ءوزىمدى دە سوعۋى مۇمكىن-اۋ. سوقسا، سوقسىن. قولمەن ىستەگەندى مويىنمەن كوتەرۋ كەرەك. زورلىقشىل وكىلدەر بۇل جەردە دە جالت بەرىپ شىعا كەلەتىن شىعار. اشتىقتى ازايتتىق، پارمەندى شارا قولدانىلدى دەپ ۇيالماي-قىزارماي جازىپ جاتتى-اۋ. وزدەرى وتىرىكشى بولىپ قانا قويماي، بۇلاردى دا وتىرىككە ۇيرەتتى. ناعىز ەكىجۇزدىلىك! بۇل كەساپات قايدان كەلدى، قالاي كىردى؟ ۋاقىتشا جاقسى اتانۋ ءۇشىن بە؟ تاپ سولاي شىعار-اۋ. قىزمەت قىمبات، جەتكەن دارەجەنى قيۋ قيىن. شىندىعىن ايتساڭ، وماقا اساسىڭ. ودان قايتا كوتەرىلىپ كور.
ەل ارالاپ جۇرگەن وكىلدەردىڭ كوبىنىڭ ۇلكەن قىزمەتتەن، تاعى دا دارەجەلى بولا تۇسۋدەن دامەلەرى زور بولدى. ەندى قايتسىن، سالىپ وتىرعان ەگىنى، باعىپ وتىرعان مالى جوق. ساۋىپ وتىرعانى - اقشا، اي سايىن الاتىن جالاقىسى. ونىڭ كوبەيگەنىن كىم جەك كورسىن؟ جالاقىدان ايىرىلدى - تىرشىلىك كوزىنەن ايىرىلدى. بۇل دا تىرشىلىك، ۇلكەن كۇرەس ەكەن-اۋ ءوزى. قۇرىسىن ءويتىپ نان جەگەنى. وتىرىك ايتىپ تىرلىك ەتپەي-اق قويدىم. بۇل ءبىر ۋاقىتشا نارسە شىعار. ادالدىقتى، ادىلدىكتى تۋ ەتىپ كوتەرگەن قوعامدا بۇل ادەتتىڭ ورنىعۋى مۇمكىن ەمەس. سوندىقتان تاپ وسىلاي اششى جازعانى دۇرىس، ادالدىعىنىڭ كوتەرىپ وتىرعان اق تۋى.
«سوسياليزمنىڭ بەدەلىن تۇسىرگەن قاسىرەتتى وقيعا» دەگەنىنە جارماسىپ جۇرمەس پە ەكەن؟ نەگە جارماسادى، شىندىعى سول عوي. اشارشىلىق ءتىلىمىزدى بايلاپ، تىرلىگىمىزدى قۇرتقان جوق پا؟ انە، گازەت بەتىندە شەتەل شۋلاپ جاتىر. «ءبىز بىلگەنبىز سوۆەت ەلىنىڭ وسىنداي جارعا قۇلارىن، وكتيابر رەۆوليۋسياسى - تاريحتىڭ قاتەلىگى» دەگەن ەسكى اندەرىن قايتا قۇيقىلجىتتى. قولدارىنا كوزىر بەردىك، بەرمەۋگە بولاتىن ەدى. وسىنداي جاعدايدا شىندىقتى نەگە ايتپاسقا؟ مەن قارا باسىمنىڭ قامى ءۇشىن ەمەس، اۋداننىڭ قامىن جازىپ وتىرمىن عوي.
«بۇگىنگىنىڭ زارى ەرتەڭگىنىڭ زاڭىنا اينالىپ كەتىپ جۇرمەسىن». جاڭا بۇل سوزدەردى تاپقاندا قاتتى قۋانىپ كەتىپ ەدى. تىڭ وي جاتىر وزىندە. قايتا وقىعاندا بوگەلىپ قالدى. كەرەك پە وسى؟ ءوڭىن اينالدىرام دەگەنگە تىرپ ەتكىزبەي ۇستاپ بەرەتىن تۇجىرىم. نەگە ءوڭىن اينالدىرۋعا ءتيىس. ءبۇيتىپ قورقا بەرسە، قورقىتقان سوزدەردى سىزا بەرسە، مىنا جازعاندارىنان تۇك قالمايدى عوي. وندا نە بولدى، سەزىمگە تيمەس، سەلت ەتكىزبەس بىردەڭەنى جىبەرۋى كەرەك پە؟ ءويتىپ اۋرە بوپ قايتەدى؟ ودان دا ۇندەمەي-اق قوي. ءوزى سەكىلدى رايكوم حاتشىلارىنىڭ ءبارى جازىپ جاتىر دەيسىڭ بە؟ اسىرەبەلسەندىلىك نە كەرەك وسى؟ جوق، اسىرەبەلسەندىلىك ەمەس، قانىن قارايتقان، جۇرەگىن سىزداتقان قايعىلى، قاسىرەتتى سەزىم بۇل. اناۋ ولگەندەردىڭ وسيەتى، ءتىرى قالعانداردىڭ اماناتى. تەك وسىلاي جازىلۋ كەرەك. جانسىز ءسوز دە جاسىق ينە سەكىلدى وتپەي، جاسىق تەمىر سەكىلدى بىلقىلداق. ال بولشەۆيكتەر الماس قىلىشتاي وتكىر دەگەندى وڭدى-سولدى سوعىپ جۇرگەن جوقپىز با؟ بۇل سول وتكىرلىگىم بولسىن، قالتامدا بولشەۆيكتەر پارتياسىنىڭ 1920- جىلدان مۇشەسى دەگەن بيلەت نە ءۇشىن ءجۇر؟
بۇل ارىز، شاعىم ەمەس. اقيقاتقا تابىنعان ادامنىڭ، اقيقاتتى جاستايىنان ءپىر تۇتقان ادامنىڭ اشارشىلىق جونىندەگى اششى زارى. مۇنداي زار جەتەر جەرىنە جەتۋگە ءتيىس. ويتكەنى ولگەندەر سويلەي المايدى، ال مەن ءتىرىمىن. ەندەشە، نەگە قيپاقتايمىن، نەسىنە قايتا-قايتا وقي بەرەم؟ وقىعان سايىن كۇدىك كوبەيىپ، ىشتەي سەزىم كۇرەسى كۇشەيىپ بارادى. قورقاقتىق سەزىمى جەڭىپ جۇرسە شە؟ بۇعان دەيىن ونىڭ جىققان ورى از با؟
قاسىندا ءجۇسىپ جوق-اۋ اقىلداساتىن. ول «جىبەر، تارتىنبا» دەر ەدى. تاۋەكەلدىڭ اتىن ءاردايىم جاراتىپ ءمىنىپ جۇرگەن ازاماتتىڭ تاپ ءوزى. جەگەن تاياعى دا از ەمەس. باياعىدا وسەتىن-اق جىگىت، باتىلدىعى، وتكىرلىگى، بەتكە ايتاتىنى بوگەت بولىپ ءجۇر. ايتپەسە وبكومنىڭ ناسيحات جانە ۇگىت جونىندەگى سەكرەتارى بولىپ ءالى كۇنگە دەيىن وتىرا بەرە مە؟ ساۋات قانداي، ءبىلىم قانداي! انەۋكۇنى «ەڭبەكشى قازاقتاعى» ماقالاسىنا قاراعاندا، تاريح ماسەلەسىنە دەن قويا باستاعان سياقتى. قايدا، قاي جەردە ءجۇرىپ ۋاقىت تابادى. ءوزىن ايامايتىن، وزىنە دەگەن تالابى كۇشتى ادام-اۋ. تاعدىردىڭ ونىمەن كەزدەستىرگەنىنە شۇكىر. كوپتەن كورگەن جوق. ساعىنىپ كەتتى. ۇمبەتتىڭ قازاسىنان كەيىن بۇل جاققا كەلمەدى. مىناۋ اشارشىلىق بۇلاردى مۇلدە الىستاتىپ جىبەرگەندەي بولدى. اۋدانعا مۇنشا قينالىپ وتىرمىن، وبلىستىڭ جايى ءتىپتى اۋىر شىعار.
قوي، ءجۇسىپتى نەگە ارالاستىردىم بۇل جەرگە. مەن ولكەلىك كوميتەتكە، ونىڭ ءبىرىنشى حاتشىسىنا جازىپ وتىرمىن. وسى كۇيىمەن بارسىن، وزگەرتپەيمىن، ەش تيمەيمىن. العاشقى وق قاشاندا ءدال اتىلادى، بىردەن سىڭگەن بوياۋ وڭبايدى. سەزىم دە سول سەكىلدى. العاشقى سەزىم اششى دا بولسا، قاشاندا تۇنىق.
فەودور افاناسەۆيچ ءوز ويىمەن ءوزى ارپالىسىپ وتىرىپ اڭعارمادى ما، قىرعاۋىلدىڭ ءۇنى ەستىلمەدى. ونىڭ ورنىنا العاشقى تاۋىق شاقىردى. تەرەزەگە قاراسا، تاڭ سىلەم بەرىپتى. ءتۇنى بويى وتىرعانى ما؟ وتىرىس-اق. ەندى كۇندەگى تىرشىلىك تاعى باستالادى. ەڭ اۋىرى - اشتاردىڭ قان جىلاپ شۇبىرعانى، كوشەدە تەڭكيىپ-تەڭكيىپ ءولىپ جاتقانىن كورۋ.
مالىباي باستۇماعا كەلگەندە قوسپانبەتتىڭ ءۇيىنىڭ ورنىن سيپاپ قالدى. تۇندىگى تۇرىلگەن، ەسىگى اشىلعان كۇيى ءۇي قاڭىراپ بوس تۇر. قىرىلىپ قالعان با دەيىن دەسە، ولىكتىڭ ءىزى جوق. كادىمگى ءىز-ءتۇزسىز جەر جۇتىپ كەتكەندەي بىردەڭە. وتىز شاقتى ءۇيدى جاعالاي ارالاپ ەدى، جىندانىپ كەتە جازدادى. جيىرماسىندا ىلعي ولىكتىڭ ۇستىنەن شىقتى. ونىندا جان جوق، قاڭىراپ تۇر.
مىنە، مىناۋ - شاكەن قارتتىڭ ءۇيى. جارىقتىق، جايۋلى جاتقان جاينامازىنا ەتپەتىنەن قۇلاپتى. ءالى كەتسە دە، ناماز وقىعىسى كەلدى مە ەكەن، الدە ولەر الدىندا وزىنە-ءوزى ايتقان يمانى ما؟ اق كۇمىس ساقالى ىرگەدەن سوققان سامالمەن ەپتەپ جەلبىرەيدى. ادامنىڭ نازارىن وزىنە بىردەن اۋداراتىن وسى ساقالى ەدى. كۇمىس كىسەسىن بەلىنە بايلاپ، اساتاياعىن تىق-تىق ەتكىزىپ، ءتىپ-تىك دەنەسىن پاڭ ۇستاعان كۇيى اۋىل ورتاسىنا شىققاندا شالدار جان-جاقتان جينالا باستاۋشى ەدى. شاكەننىڭ اۋزىنا قاراپ، ادەمى اڭگىمەنى كۇتەتىن. ورگەن قامشىسى، اعاشتان جونعان قاسىق، اياعى، قوسقان ەرى عانا ەمەس، ءسوزى دە سىرلى، ادەمى بولۋشى ەدى. اجى تۇقىمىنان شىقپاسا دا، وسى اجى اۋىلىنىڭ اسا ءبىر سىيلى اقساقالى بولىپ كەتىپ ەدى.
- سەندەر ءبىر مومىن، تازا تۇقىمسىڭدار. الا ءجىپتى اتتاپ باسپاۋدى اللانىڭ ءوزى امانات ەتكەن سياقتى. اتتەڭ شىركىن، ءبىزدىڭ ارعىننىڭ پىسىقتىعىنان ءبىر مىسقال قوسسا، قانداي جاقسى بولار ەدى، - دەپ قالجىڭدايتىن كوڭىلى تۇسكەندە.
سول اۋىل سانىن كەلتىرگەن ارعىن تۇقىمى، كۇمىستەي اق ساقالىمەن، جۇتىندىرعان ونەرىمەن ۇلكەندى دە، كىشىنى دە وزىنە تابىندىرعان شاكەن قارت تا كوز جۇمىپتى. مىناۋ اشارشىلىق دەگەن پالە وسىنداي ابزال جاندى دا جالماپتى. ونىمەن بىرگە ونەر كەتكەنىندە، اقىل، اسا ءبىر سۇلۋ مىنەز كەتكەنىندە ول پالەنىڭ نە شارۋاسى بار؟ جەمە-جەمگە كەلگەندە سول ونەرى دە، اقىل-پاراساتى دا اراشاشى بولا الماپتى. شاكەن قارتتىكى ەكەنىن نەعىلسىن، اشتىق القىمنان العان سوڭ، ونىڭ كوك بيەسىن بىرەۋ ۇرلاپ اكەتتى. سوڭعى تالشىعىنان، سوڭعى قاناتىنان ايىردى. انەۋگۇنى عانا ايتىپ وتىر ەدى ونى. سونداعى جۇدەۋلىگى كۇدىك تۋعىزعان-دى. قايىر سۇراۋعا نامىس جىبەرمەگەن شىعار، قارتايعان شاعىندا قايدا بارادى؟
مالىباي كوزىنەن جاسى تامشىلاپ، شاكەن قارتتى شالقاسىنان جاتقىزدى. سالالى ساقالىن ساۋساعىمەن تارادى. قول-اياعىن تۇزەدى. ءوزى بىلەتىن «قۇلقۋاللاسىن» ايتىپ، قۇران وقىدى. قولىنان كەلگەنى - وسى. ولگەندە ەكى كەز جەر قازىپ، بەتىڭدى بىرەۋدىڭ توپىراقپەن جاپقانى دا جاقسى ەكەن عوي. جاپادان-جالعىز ءوزى نە ىستەي الادى مىناۋ قارتقا. وسىدان ەكى كۇن بۇرىن ولگەن مالداردىڭ ساسىعان دەنەسىن كومگەندە قاسىندا قوسپانبەتتىڭ بولۋى ءتىپتى ۇلكەن مەدەۋ ەكەن-اۋ. بۇل اۋىلدا ءيت تە قالماعان با؟ ءتىپتى تىرشىلىك بەلگىسى سەزىلمەيدى عوي. تىشقان اۋلاپ كەتكەندە، ءيتتى قايدان قالدىرسىن.
مالىبايعا ءبارى ءبىرتۇرلى ۇرەيلى كورىندى. انشەيىندە الىستان كوز تارتىپ، وتە ىستىق كورىنەتىن مىناۋ كيىز ۇيلەر مەڭىرەۋ مولا سەكىلدى شوقايىپ-شوقايىپ تۇر. ۇرەيلەنگەنى سونشا، تۋعان اۋىلىنان تۇرا قاشقىسى كەلدى. «سەن نەعىپ ءتىرى ءجۇرسىڭ؟» دەپ اشارشىلىق دەگەن ءازازىل مۇنىڭ سوڭىنان ءتۇسىپ بەرەتىندەي.
قوسپانبەت قايدا؟ قارا قۇناندى سويۋعا قيماعان مەنى مۇلدە كورگىسى كەلمەي، تىك كوتەرىلە كوشىپ كەتتى مە ەكەن؟ جىلقىنىڭ قالعانىن ايداپ كەتسە، جاقسى بولار ەدى، ءبارىبىر وعان ەندى يە جوق قوي. ءوزىن دە، قالعان بالا-شاعاسىن دا امان الىپ قالار ەدى سوندا. نە ىستەرىن بىلمەي، دالاعا شىعىپ، مولاداي مەلشيگەن ءاربىر ۇيگە قاراپ تۇرعاندا، الىستان، باتىس جاقتان كەرۋەن سەكىلدى بىردەڭە كورىندى. كوزىن ۋقالاپ تاعى قارادى. بەلدەۋدە بايلاۋلى تۇرعان اتى الدەبىر تىرلىك ءيىسىن سەزگەندەي موينىن سول جاققا بۇرىپ، تۇرعان ورنىندا ەكى-ءۇش رەت اينالدى. ءتورت اربا، ون شاقتى اتتى كەلە جاتىر، انىق كورىندى. ءبىر-ەكەۋىنىڭ اسىنعان مىلتىعى بار. ولار بەلدەۋدە ات بايلاۋلى تۇرعان ۇيگە قاراي بەتتەدى.
قىسقا اماندىقتان كەيىن اقسۋ اۋدانىنىڭ ورتالىعىنان شىققان «كومەك كەرۋەن» ەكەنىن ءبىلدى مالىباي.
- كىمگە كومەكتەسەسىڭدەر، ولگەندەرگە مە؟ - دەپ كەكەتتى ول.
- بۇكىل ءبىر اۋىلدا ءتىرى پەندە قالماعان با؟
- سەنبەسەڭدەر، ارالاپ كورىڭدەر.
- ءوزىڭىز قايدانسىز؟
- مەن مىنا كورشى سارقاند اۋدانىنانمىن. تۋىستارىما كەلىپ ەدىم، ورنىن سيپاپ تۇرمىن.
- ءيا، بۇل ەڭ شەتكى اۋىل ەكەن. جەتكەنىمىز وسى بولدى، - دەدى اق حالات كيگەن بىرەۋى كىنالى ادامداي.
- شەتتىڭ كورگەن كۇنى قاشان دا سول عوي. ءبىر اۋىلدان ءبىر ءتىرى جان قالمادى دەگەن نە سۇمدىق!
مالىباي داۋىستاپ جىلاپ جىبەردى. مۇڭىن وسى ءبىر كەلگەندەرگە شاققانداي، مانادان تاماققا تاس بوپ تىعىلعان ىزا بۋلىعىپ سىرتقا شىقتى. مۇندايدى كورە-كورە ەتى ولگەن بە، كەلگەندەر ءمىز باقپاي ۇندەمەستەن تۇر. تىنىشتىقتى اق حالاتتى بۇزدى. وتكىر كوزدى، شاش قويعان جاس جىگىت ەكەن.
- ۇيلەردى ارالاپ شىعۋ كەرەك. مۇمكىن، ءتىرىسى بار شىعار. ىندەت جوق پا ەكەن؟
كەلگەندەر ەكى شەتتەن اۋىلدى ارالاۋعا كىرىستى. مالىباي زات تيەلگەن كەرۋەن قاسىندا قالدى. ءبىر ۇيدەن الگى اق حالاتتى اتىپ شىقتى.
- ويباي، وبا! ءولۋ بەلگىسى تۇپ-تۋرا وبانىكى. اشىعىپ اسا جۇدەمەگەن. مەنىڭشە، وبادان ولگەن.
مالىباي بايقاپ تۇر، قالعاندارىنىڭ زارەسى ۇشىپ كەتتى. ءبىرازى ۇيلەرگە كىرۋدى قويىپ، كەرۋەنگە قاراي ىعىسىپ كەلەدى.
ءبارى اراسىنداعى اق حالاتتىعا قارايدى. سونىڭ شەشىمىن كۇتكەندەي. ول سالدەن كەيىن ەسىن جيعانداي بولدى دا، قولىندا ۇستاپ جۇرگەن قوبديشاسىن اشتى. ىشىنەن تاپال شىنى قۇمىرا الىپ، سۇيىق ءبىر نارسەمەن قولىن شايدى. اششى ءبىر ءيىس اينالانى الىپ كەتتى. سوسىن ينە سەكىلدى تاعى بىردەڭەنى بىرىنە-ءبىرىن كيگىزدى دە، وعان قوڭىر ءتۇستى سۇيىق قۇيدى، الگى ينەنى ءوز قولىنا ءوزى كىرش ەتكىزىپ تىقتى.
- سىزدەر ءارى تۇرىڭىزدار. مەن تاعى كىرىپ، نەدەن ولگەنىن ءبىرجولا انىقتاپ شىعايىن.
مالىباي مۇندايدى كورمەگەن. قولىن اششى سۇيىقپەن شايعاندا، ءوز قولىنا ءوزى ينە تىققاندا، وبا بۇعان جۋىماي ما ەكەن؟
- كورمەگەنىمىز وسى ەدى. وزگەنى اشتان امان الىپ قالامىز دەپ ءجۇرىپ، ءوزىمىز مەرت بولماساق جارادى. شىن وبا بولسا، وندا قۇرىعانىمىز، - دەدى ەگدەلەۋ تارتقان بىرەۋ. - وسىناۋ قيىرعا دەيىن نەسىنە كەلدىك؟ ولەتىندەر ءبارىبىر ولگەن عوي.
الگى اق حالاتتىنىڭ شىعۋىن ءبارى دە تاعاتسىز كۇتتى. جاقسى حابارمەن شىقپادى ول.
- ءيا، قاتەسى جوق، وبا. بۇل ندەتتى تاپ وسى ارادا تۇنشىقتىرۋ كەرەك.
- قالاي؟
- الدىمەن وسى تۇرعان بارىڭىزگە مەن قازىر ۋكول، ينە سالىپ شىعام. سوسىن مىنا ۇيلەردى ورتەيمىز.
- ورتەيمىز! - مالىبايدىڭ داۋسى ىشقىنا شىقتى.
- ءيا، وتاعاسى، ورتەيمىز. ايتپەسە مىنا ىندەت بۇكىل اۋداندى، بۇكىل ايماقتى جالمايدى.
- قاراعىم-اۋ، وسىدان ءۇش جىل بۇرىن انارباي دەگەن ءبىر اقىماق ءۇيىمىزدى ءبىر ورتەپ ەدى، ەندى سەن قايدان شىقتىڭ؟
- ول كەزدە وبا شىعىپ پا ەدى؟
- جوق، ول وتىرىقشىل بولمايسىڭ دەپ ەگەسىپ، ورتەگەن بولاتىن.
- جوق، بۇل ەكەۋىنىڭ اراسى جەر مەن كوكتەي. وبا دەگەن - بۇكىل دۇنيەءجۇزىن تىتىرەتەتىن ىندەت. ونىڭ وشاعىن شىققان جەرىندە ءوشىرۋ كەرەك. مىنە، مەنىڭ قولىمدا قاعاز بار. دارىگەر رەتىندە مەن شۇعىل شەشىم قابىلداۋعا مىندەتتىمىن. كانە، بارىڭىزگە ينە سالىپ شىعايىن الدىمەن.
- ول الدەنەنىڭ قامىنا كىرىستى.
مالىبايدىڭ دەنەسى ءدىر-ءدىر ەتتى. كەلگەندەر وڭ جاق قولدارىن يىعىنا دەيىن تۇرىنە باستادى. الگى اق حالاتتى كىرشىلدەتىپ ينەنى بىرىنەن سوڭ بىرىنە سالىپ جاتىر.
- قاراعىم، سوندا مۇنىڭ ىندەتتەن امان الىپ قالا ما؟
- ارينە، ايتپەسە سىزدەردى اۋرە عىپ نەم بار؟
- وباعا ەم جوق دەيتىنى قايدا؟
- ءبىر كەزدە بولماسا بولماعان شىعار. قازىر بار. ءبىراق دەر كەزىندە جاساۋ كەرەك.
جانى قۇرعىر ءتاتتى، مالىباي دا قولىنىڭ قارىن بەردى. ينەنى سۇعىپ كەپ قالعاندا، ەكى كوزى جۇمىلىپ كەتتى.
- ال ەندى مىنا ۇيلەرگە وت قويۋ كەرەك.
- وتىزىن تۇگەل ورتەيسىڭ بە، قاراعىم؟ سول وبا شىققان ءۇيدى جاقساڭ دا جەتپەي مە؟
- جوق، وتاعاسى. قارسىلاسپاڭىز. قاڭىراپ قالعان ۇيلەردى قيمايمىز دەپ بۇكىل القاپقا ىندەت تاراتۋعا بولمايدى. ايتىلدى، ءبىتتى. وبانىڭ اتى - وبا.
بۇ عۇمىرىندا مالىباي «وبادان قىرىلعان جىل» دەگەندى اۋىزەكى ەستىگەنى بار-دى. ءبىراق ونىڭ مىناداي ۇرەيلى سۇمدىق ەكەنىن بىلمەيتىن ەدى. بۇل دا اسىرا سىلتەۋمەن قابات كەلگەن اپات بولىپ جۇرمەسە جارادى. ايتپەسە بارلىق ءۇيدى ورتەپ، نە كەرەك؟ ەسىنە اناربايدىڭ وزبىرلىعىنا ايەلى دامەلىنىڭ جاساعان قارسىلىعى ءتۇستى. ول ساتتەگى جارىنىڭ ءتۇرى، اشۋى ادام شوشىعانداي ەدى. ءبىر ۇيگە بولا سولاي ەتتى، ال قازىرگى مىنا سۇمدىقتى كورسە شە! اتىنا ءمىنىپ «ورتەتپەيمىن» دەپ ايعاي سالعىسى كەلدى. ءبىراق بايقايدى، وزىنەن باسقا بۇلاي ويلايتىن ءبىر جان جوق، ءبارى ۇندەمەي ماقۇل دەپ تۇر. وبا دەگەن پالەڭ نەتكەن قاهارلى ەدى.
جاڭاعى ىندەت شىققان ۇيگە الدىمەن وت ءتيدى. جانعان كيىزدىڭ ءيىسى تۇنشىقتىرىپ بارادى. ءبارى جەل جاققا شىقتى. كەرەگەلەردىڭ، ۋىقتاردىڭ بىتىرلاعانى جاندى جانشىپ، وزەكتى ورتەدى. وتتىڭ ءتىلى جالاڭداپ جوعارى قاراي ورلەپ بارادى. كوپ كەشىكپەي شاڭىراق گۇرس ەتىپ ورتاعا تۇسەدى. مالىباي بۇل قيامەتتى كورگىسى كەلمەي، تەرىس اينالدى. اۋىزدى جيىپ العانشا گۇرس ەتكەن داۋىس ەستىلدى. قۇپ-قۋ كەرەگە، ۋىق شاتىر-شۇتىر جانىپ جاتىر. وت ءوز ويرانىنا قۋانعانداي.
كەرۋەنمەن كەلگەندەر وزگە ۇيلەرگە قاراي بەتتەدى. تاعى دا ىرگەدەن وت قويىلدى، تاعى دا شاتىر-شۇتىر، تاعى دا كيىزدىڭ كۇيگەن ءيىسى قولقانى الادى. ءۇي عانا جانىپ جاتىر ما، ونىڭ ىشىندەگى ولىكتەر دە قۇرىسىپ-بىرىسادى عوي. مالدىڭ ۇيتىلگەنىن كورگەنمەن، ادامنىڭ ۇيتىلگەنىن مالىباي كورگەن جوق ەدى، مۇنى دا كورسەتكەن مىناۋ ءتاڭىردىڭ جازعانىنا بولايىن. اناۋ قوڭىرسىعان كيىزدەردىڭ، شاتىرلاعان ۋىقتاردىڭ استىندا قانشا اۋىلداسى، كارى، جاس، بالا-شاعا قالىپ بارادى. كوردە قالعان دەگەن مىنادان كوش ىلگەرى ەكەن عوي. نەگە كوردى مۇنى؟ ەسى اۋىپ كەتپەسە جارار ەدى. اشارشىلىعى ازداي. كەزەك شاكەن قارتتىڭ ۇيىنە جەتكەندە، مالىباي شىداي المادى.
- قاراقتارىم، وسىندا جاتقان - جالعىز قاريا. دەنەسىن وتقا بەرمەي، جەرگە بەرەيىكشى. مەن ءۇيىنىڭ قاسىنان ەكى كەز قابىردى ءوزىم قازايىن. بەتىن وتپەن ەمەس، توپىراقپەن جابايىق.
دارىگەر رۇقسات ەتتى. مىلتىق اسىنعان ءبىر جىگىت اربادان كۇرەك اكەلىپ، مالىبايعا كومەكتەستى. قابىر قازىلىپ بولعان سوڭ، كيىمشەڭ كۇيى شالدى اكەلىپ كورگە سالدى. تۇرعان جۇرتتىڭ كوزى ونىڭ سالالى كۇمىس ساقالىنا ءتۇستى.
- ي سمەرت ۋ نەگو اريستوكراتيچەسكايا، - دەدى مىلتىق اسىنعان ءبىر ورىس.
مالىباي بۇل سوزدەردى تۇسىنگەن جوق. بوقتاپ تۇر ما دەگەندەي ونىڭ بەتىنە باجىرايا قاراپ ەدى:
- پاڭ ادام بولسا كەرەك، ولگەندە دە پاڭ جاتىر دەپ تۇر، - دەدى اق حالاتتى جاس جىگىت.
- ايتىپ ايتپاي نەمەنە، «ءولدىڭ، ماماي قور بولدىڭ». قانداي سىيلى اقساقال ەدى، مۇنىمەن بىرگە و دۇنيەگە ونەر دە كەتىپ تۇر، - دەپ كۇرسىندى مالىباي. - قاراعىم-اي، ءدىنىڭ تىم قاتتى ەكەن، ءبارىن دە وسىنداي ءبىر-ءبىر شۇڭقىرعا تاستاۋعا بولاتىن ەدى عوي.
- ءدىندى قاتتى عىپ تۇرعان ۋاقىت قوي، وتاعاسى. ءار ۇيدە كەمىندە ءۇش ادامنان بولعاندا 90 ادامعا قازۋ ءۇشىن قانشا ۋاقىت كەرەك، ەسەپتەپ كورىڭىزشى. تاعى ارالايتىن جەر كوپ. مەنى وبانىڭ شىققانى قاتتى الاڭداتىپ تۇر. بۇل اشارشىلىقتان دا جامان وپات، اقساقال. ءبىر اۋىلمەن قۇتىلساق جارادى...
مالىباي ماڭگىرىپ قاي جاققا كەلە جاتقانىن ءوزى دە بىلمەيدى. ءتۇس اۋا كەرۋەنمەن قوشتاسقان. ولار باتىسقا قاراي، بۇل تۇستىككە قاراي جول تارتقان-دى. ارتىنا قارايىن دەسە، قورقادى. قاپ-قارا ءۇيىندى بوپ قالعان وتىز شوقى وتىز ءۇيدىڭ وتىنىن ءبىرجولا وشكەنىن دايەكتەپ جاتىر. التى بولىس اجى تۇقىمىنان ءتىرى قالعان جالعىز ءوزى سەكىلدەنىپ كەتتى.
كوزى قاراۋىتىپ بارا ما، قالاي، شاۋجايىنان جاپىرلاي كەلىپ بىرەۋلەر العانداي بولدى. ىشىندە ساقالى جەلپىلدەپ شاكەن قارت ءجۇر. ءبىر ۋاقىتتا قوسپانبەت ايعانىممەن كورىندى. قارا قۇناننىڭ تەرىسىن جايىپ جىبەرىپ، «وران مىناعان، تىرىدەي كومەمىز سەنى» دەيدى. جان ءتاتتى، قاشقىسى كەلەدى. ءبىراق قامالاپ تۇرعان جۇرت جىبەرمەيدى. تەبىنگەنىمەن اتى ورنىنان قوزعالار ەمەس. ۇدايى تۇنجىراپ جۇرەتىن بيمەندى اعاسى ساق-ساق كۇلەدى. «مەنىڭ ءتىلىمدى المادىڭ با، ارعى بەتكە بىرگە كەتپەدىڭ بە، ساعان سول كەرەك، تالاڭدار، تالاڭدار مۇنى»، - دەپ، ونسىز دا جەپ قويايىن دەپ تۇرعان جۇرتتى شاپتاي تۇسەدى. ءبىر كەزدە ىلعي جالاڭاش ايەلدەر مەن بالا-شاعا ۇستەرىنەن مايلارى سورعالاپ، شىج-شىج ەتكەن كۇيى وت اراسىنان كورىندى. انە بىرەۋ جالماۋىز كەمپىردەن دە سيىقسىز، وبا دەگەن پالەڭ سول ەمەس پە، ادام تۇرپاتتى بولادى ەكەن عوي. اۋزىن اشىپ كەپ قالىپ ەدى، الگى جالاڭاشتار پەشتىڭ ىشىنە تىققان سابانداي سۋىلداپ كىرىپ بەردى. ەي، مىناۋ نە دەگەن قورقاۋ، ات-ماتىمەن مۇنى دا قازىر جۇتىپ قويۋى مۇمكىن عوي. قورىققانىنان بەتىن باسا بەرىپ، جالماۋىزدىڭ ارانداي اشىلعان اۋزىنا قامشىسىن سىلتەپ قالدى.
استىنداعى اتى ىرشىپ كەتتى. توپ ەتىپ تۇسىپ قالا جازدادى. ۇيىقتاپ كەتكەن بە، نەمەنە؟ كوزىن ۋقالاپ اينالاسىنا قارادى. جوق، ابىروي بولعاندا، قامالاعان ەشكىم دە جوق، جالماۋىز بوپ كورىنگەن وبا دا جوق، قاراۋىل توبەگە قاراي قايقايعان جولدا جالعىز ءوزى كەلە جاتىر ەكەن. جاڭاعىنىڭ ءبارى ەلەس بولدى عوي سوندا. قانداي ۇرەيلى ەلەس، ءا؟! مۇمكىن، كۇنى بويى كورگەنى، كەرۋەننىڭ كەلۋى دە، وتىز ءۇيدىڭ ورتەنگەنى دە، الگى جىلماڭ قاققان دارىگەر دە ەلەس شىعار. تۇسىنسە بۇيىرماسىن، ءوڭى ەكەنىن دە، ءتۇسى ەكەنىن دە بىلمەيدى. ۇرماي-سوقپاي ەستەن تانۋ دەگەن وسى شىعار.
كاكىمجان قازىبايەۆ
(سوڭى)
