تەكتى ءسوزدىڭ تەنتەگى - ەربول الشىنبايدىڭ «جوعالعان تاۋلار» كىتابىنىڭ تۇساۋكەسەرىنە
بۇل كۇندە ءسوز قادىرىن، نارقىن، بوياۋىن جانە ەمەۋىرىن تۇسىنەتىن جان بولسا، ونى بىلەر، اڭعارار. «ءسوز ونەرى دەرتپەن تەڭ» دەپ ۇلى اباي ايتقانداي، قازىر ءسوزدىڭ ازابىن تارتىپ جازاتىندار قالماي بارادى. بۇگىنگى ادەبيەتتىڭ، ولەڭنىڭ شالعىنى سۇيىلىپ، انە- مىنە اتارقاندىق قانا اۋقىمدا قالعانداي. سونى وي مەن سۇبەلى ءسوزدىڭ اۋىلى الىستاپ بارادى. قايدا بارساڭ جاتتاندى بولعان تويلىق- اسابالىق سارىن.
ەڭ اۋەلى، ونەردىڭ، ولەڭ- ءسوزدىڭ قۇدىرەتى ونىڭ ۇلتتىق جادىندا عوي. ۇلتتىق جادى دەگەنىمىز ادەتتە تىم قاراپايىم نارسەلەردەن تۇرادى، مىسالى، ءبىز كەستەنىڭ بۇرشىگى، التىن ەردىڭ ايشىعى، كونە كۇيدىڭ سارىنى، ءبىر اۋىز تەكتى ءسوز، ت. ب.. . مىنەكي، مىنا كىتاپ سونداي ولەڭ- سوزدەگى ۇلت بولمىسىن، ونىڭ بۇگىنگى قالپى مەن تاريحي جادىن سومداعان كىتاپ. ول ەربولدىڭ ءوزى. جىپ- جيناقى، ەركە- بۇلا، سىرباز، كەيدە ءسال اتقالاق، قارشىعاداي كەۋدەلى، قاراشا بيدەي كوشەلى، ات- تۇرمانى ساي جىگىت. ءسوزىن، ويىن بەكەر شىعىندامايتىن، ورنىن تاۋىپ ايتاتىن، تىم ۇقىپتى، ۇتىمدى اقىن. سۋرەتكەرلىكتىڭ ءجونى وسى دەپ ءسوزدى تىم ەزبەلەمەيتىن، تاۋسىلىپ - ەزىلمەيتىن جان. ونىڭ تابىنارى تالاسبەك، ولەڭ- سوزدەگى ونەگەسى ەسەنعالي، ايتمان. تاريحي پروزاداعى شابىت بەرگەن تۇلعالارى ماعاۋين، ەسەنبەرلين، ... ارى كەتسە ءۇش- ءتورت ادام. كىتاپتا سول تالاسبەك اعاسىنىڭ ءولىمى تۋرالى ايتقانى سۇمدىق:
سىلكىنىپ ءومىر اعاش ۇشتى ءبىر قۇس...
اينالىپ قارا اسپاندى ءجۇردى سول قۇس،
جەردى ەمەس، بوزداپ قالعان كۇيدى قيماي.
وسىلاردى وقىعاندا ءوزىنىڭ كىشكەنتاي قۇجىراسىندا «بوستەك قىپ قوڭىر ايۋ تەرىسىن» وتىرعان ءسوز زەرگەرى ەلەستەيدى كوز الدىما. ءيا، ول بالا كەزىنەن «بالعىن قيالى توبىلعىلى بەتكەيگە جىلقىلارمەن بىرگە ورگەن» اقىن. ەندەشە، باسقانى نە قىلسىن. سول ءتاتتى ويدىڭ، سۋرەتتىڭ، اسەردىڭ سوڭىنان كەتپەي مە! كەيدە ءبىر اۋىق ويدان، سوزدەن ىركىلگەن ساتىندە جورعا اتتاي ويقاستاعان قالامىمەن سىرلاسىپ، «اياعىڭا قان ءتۇستى مە سەنىڭ؟» دەپ جابىرقاپ قالادى ەكەن.
قيالىم كولبەي شوككەن قۇبا نارداي،
قۇبا نار ەندى ورنىڭنان تۇر الاڭداي.
جىن بۋعان باقسىداي بوپ قىستىعامىن،
ىشتەگى الاپاتتى شىعارا الماي...
قاراساڭ وبراز، سۋرەت، وي ءبىر- بىرىمەن ەپتەسىپ جاتىر. اقىن قيالى ۇشقىر- اق. الاساتىپ شارق ۇرىپ، اي- جۇلدىزدى اسپاندى اڭسايدى. كوك اسپانمەن مۇڭداسىپ، كوك ءتاڭىرلى، كوك ءبورىلى الەمىن ىزدەيدى. مۇنى بالكىم، وتۇكەن قىراتىندا وتىرعان ايدارلى ۇلدىڭ بۋلىققان مۇڭلى- مۇنار كوز جاسى دەرسىڭ. وسىلايشا، ەسكى مەن جاڭانىڭ اراسىن جالعاي الماي جۇرگەن بولار. ايتپەسە، ەركەك قويداي قىرلانىپ بولەك جۇرگەن ول نە ويلايدى دەيسىڭ.
تۇسىمە ىلعي كىرەدى ءبىر كوك ءبورى،
جانە كۇمىس ۇرشىعى بار ءبىر انا...
مەن تۇسىمدە ساعان قاراپ ءان سالام،
ساعان قاراپ ءبورى ۇليدى اداسقان.
ايتىپ- ايتپاي، بورىلەر ۇيىرىنەن اداسقالى قاشان. بوعدا بوكتەرىندە ۇيالاپ، التاي بەتىندە ۇيىسىپ، وتۇكەن قولاتىندا، سارىجايىق قىرىندا جورتقان ولار زامان اقىر، جەر تاقىر بولعانشا بۇل كيەلى دالانى وزىمدىكى دەپ سەنگەن ەدى. ءبىراق قاپىدا قاقپانعا ءتۇسىپ، تاقىمى قيىلدى. ەندى ۇلىماي قايتەدى. وسى تۇستا اقىننىڭ ءۇنى دە ءبورى تاعدىرمەن ۇندەسە شەندەسە شىعادى، سودان بارىپ اقىرىن ساباسىنا تۇسەدى.
تالاي- تالاي وبالاردى شاڭ جۇتقان،
تاۋلاردى دا ۋاقىت قوي قالعىتقان، - دەپ توقتايدى.
ءوزىنىڭ ساناسىنا جەلى تارتقان جارىق نۇرمەن وتۇكەنىن ءبارى ءبىر اڭسايدى. تاريحىنان ءتۇڭىلىپ تۇرىپ تاريحىن جاقسى كورەدى. دەگەنمەن، تۇركى بالاسىنىڭ، قازاقتىڭ تاريح تەرەڭىنەن تاباتىن تۇپكى تۇراعى، ابا قازىعى، قارا مەكەنى ەدى ول. سونى جىرلاي ءبىلۋ دە ەرلىك. ەگەر ءبىزدىڭ جۇرەگىمىزگە وتۇكەن ساۋلەسى تۇسپەسە، ءبىز ماڭگى قاراڭعىلىقتا وتەر ەدىك. سول سەبەپتەن، مىڭ جىل بۇرىنعى وتۇكەن رۋحى بۇگىنگى ءبىزدى دە: قازاق بالاسى ارقا جەرىندە وتىرسا، التايىن، وتۇكەنىن ۇمىتپاسا ەلدە مۇڭ جوق!- دەگىزگەندەي.
سورىم سەنسىڭ، ەي وتۇكەن، كارى ۇيىق،
كوك تۇرىكتىڭ كوز جانارىن مازداتقان!
نەمەسە:
ەندى سەنى وقىمايمىن تاريح،
تۇراسىڭ سەن وبال مەنەن كوز جاستان.
ءيا، بۇل دا سول اقىن اعاسىنىڭ «جەرۇيىعىم، شەر- كۇيىگىم، كەرمەيىعىم - سارى ارقا!» - دەپ تاۋسىلا تەبىرەنگەنىندەي جاڭعىرعان جانايقايى ەدى. ءسويتىپ، اي تولعاندا تاسىعان وزەندەردەي ارقىراپ، ەندى بىردە جۋاسىعان ەسىلدەي كۇي كەشەدى. تۇركىنىڭ ايى تولعان، ءوزىنىڭ الماۋىت ءمىنىپ كۇن تۇبىنە جورتقان ساتتەرىن ەسكە الادى. ءبىراق ولەڭدەگى ايدى اجداھانىڭ جۇتقانى جانىڭدى تۇرشىكتىرەدى. اقىن وعان دا امال- ايلا تابادى. سەمسەرىن كەسە ۇستاپ ايمەن بىرگە اجداھانىڭ اۋزىنا جۇتىلادى. اجداھانىڭ كونتەرىسىن قانجىعا ەتىپ تاسپالاپ ءتىلىپ تۇسەدى. ءسويتىپ ايدى كوتەرىپ قايتا تىرىلەدى.. .
اقىن كەيدە زار زامان جىراۋلارىنشا تولعاپ كەتەدى. «سارى جۇرت» دەگەن ولەڭىندە:
تۋدىرعان ەردى ءوزىڭسىڭ،
ءوزىڭسىڭ تاعى جۇتقان دا.
ەر دوسپانبەت قانسىراپ،
سوڭعى رەت سەنى قۇشقاندا،
قاراعايلى كودىك بويىندا
قالعان قىزىل قامشىسى،
سونى تاپسام دەپ ەدىم، - دەيدى.
ءدال وسى تۇستا قۇباڭ دالاسىنان ماراقتىڭ قىلىشىن ىزدەگەن اتتيلا - ەدىل باتىر ەسىمە ءتۇستى. ول ونى وقىپ الىپ جازدى ما، جوق وزدىگىنەن ويىنا سولاي كەلدى مە؟ قالاي دەسەڭ دە، ەرتەدەن جەلى تارتقان رۋحاني ۇندەستىك جاتىر مۇندا.
ەندى نە دەيىن، اقىن باۋىرىم ايتقانداي، ءبىز ءبارىمىز مولاسى جوق ەرلەرىمىزدىڭ رۋحى الاش اسپانىن اينالىپ جۇرگەن نەمەسە پانيگە دە، باقيعا دا كىرە الماي اتتارىنىڭ جالىن قۇشىپ جۇرگەن ءبىر زاماندا جاساپ جاتىرمىز. بۇگىندە مىڭ ءولىپ، مىڭ تىرىلگەن، تاعدىر تالقىسىنا كوپ تۇسكەن قاي قازاقتىڭ باۋىرى ءبۇتىن دەيسىڭ. ىلە بولىپ كەلىپ، بالقاشقا قۇيعان اقىننىڭ ءدال سول بالقاش كولىندەي ءبىر جاعى اشى، ءبىر جاعى ءتۇشى ءومىر كەشىپ جۇرگەنى تاعى بار. مۇنداي ەكى جار تاعدىر ءبارىمىزدىڭ باسىمىزدا ءوتىپ جاتىر. بەلگىلى ءبىر ماعىنادان ايتقاندا، جالپى ءبىر بولىگى سىرتتا جاتقان ءدۇيىم قازاق بالاسى وسىنداي ەكىجار تاعدىردى باستان كەشۋدە.
ءبىز العاش تاۋەلسىزدىك العاندا كورشىلەرىمىز الاڭداپ، بۇل قازاقتار ەندى تۇگەل بىرىگەتىن بولدى، بىرىگىپ ۇلكەن قازاق مەملەكەتىن قۇراتىن بولدى دەپ الاڭداعان ەدى. اتتەڭ سول كەزدەگى كوڭىل- كۇي، تەبىن شىنىمەن جاقسى ەدى. ءبىراق، امال نەشىك، ودان سوڭ كوشى- قون شىرعالاڭعا تاپ بولدى. ەربولدىڭ ۇلى تاۋلارى ارعى جاقتا قالىپ قويدى. ەشكىم ولاردى ىزدەمەيتىن، ايتپايتىن بولدى. تاۋلار الدىمەن قالعىدى، ودان سوڭ سانادان قاعىس قالدى. تۇركىنىڭ كيەلى كوك تاۋلارى، ۇلان- عايىر ەرەنقابىرعا، كيەلى بوعدا، قارت التاي، تارباعاتاي الىستاپ كەتتى. ولارمەن بىرگە ءبىزدىڭ تۋعان جەرىمىز دە الىستاپ بارا جاتقانداي. سودان بارىپ، «قايتەيىن، قايران قارت ىلەم»، «تارباعاتاي»، «تەكەس بويىنداعى مونولوگ» اتتى ولەڭدەرى جارىققا شىعىپتى. بۇرىندارى باستاۋىن ءتاڭىر تاۋدىڭ مۇزارت بيىكتەرىنەن الىپ، ارناسىنان اسىپ- تاسىپ جاتاتىن ىلە ءدارياسى جايلى تەربەيدى:
جەتتىم اپپاق ساۋلەگە، جۇرەگىمدى نۇر ءوبىپ،
تۇندەي تەرەڭ ارنالىم، تۇندە قالدىڭ تۇنەرىپ.
تۇنگە قاراي تولقيمىن، سەنى ويلايمىن كەي كۇنى،
ۇندەمەيسىڭ سەن نەگە، ەي، «تۇركىنىڭ جەيقۇنى!»
ايتىپ ايتپاي، وتكەندى كورە قالعان بىزدەر ءۇشىن ەندى كەشە كورگەن اۋىل بۇگىن جوق، وتكەل بەرمەس ءازىم ءداريالار كوز الدىمىزدا سۋالدى، مىڭ سان باستاۋ- بۇلاقتاردىڭ تاندىرى كەپتى. تۋعان جەردىڭ ورمانى تونالدى، مارجانداي اسىل تاستارىن تەرىپ اكەتتى، ادامدارى اتتان ءتۇستى، اقساقالدارى جاپا قوستىڭ الدىندا جالعىز قالدى... ونى دا قويشى، جات جۇرتتىقتار كەلىپ ەلدىڭ بولمىسىن، ۇسقىنىن، رۋحاني قالاۋىن وزگەرتىپ جىبەردى. سوندىقتان «دالاسىن جاتقا بيلەتىپ، سوگىلگەن قابىرعاسىن سۇيرەتىپ سارى ارقا جاققا بەت بۇرادى» اقىن. «ارتىندا سارى جون، سايران بەلدەرى بۇك ءتۇسىپ جىلاپ قالادى». «وتارشىلداردى جەر دە جاتىرقايدى» دەۋشى ەدى اقاڭ (اقسەلەۋ). ءبارىبىر، ولار بۇل دالانىڭ كيە- قۇتىن، ادامدارى مەن تابيعات اراسىنداعى ءتىلسىز ءتىلدى قايدان ءبىلسىن. جىلدا جۇرىسىنەن جاڭىلمايتىن ءتورت ماۋسىم، قار مەن جاڭبىر، ناجاعاي سەكىلدى، تابيعات ءبارى ءبىر ءوز دەگەنىن جاسايدى. ونىڭ ءوز تىلەۋى وزىندە.
اۆتور ويىنىڭ ءبىر ۇشىعى الاش ارمانىمەن استاسادى. ول كەنەسارى، ول ءاليحان، ول ماعجان.. . ۇلدان ۇلعا، ۇرپاقتان ۇرپاققا جالعاسىپ الىنباي بارا جاتقان الاش كەگى مازالايدى جۇرەگىن. تاۋەلسىز بولىپ وتىرىپ تا قاسىرەتتە قالا بەرسەك قازاقتى تۇيە ۇستىنەن ءيت قابادى، تاۋەلسىزدىگىمىز باياندى بولمايدى دەگەنگە مەڭزەيدى. سول راۋىشتەگى مىنا ءبىر جولدارعا كوزىم تۇسكەندە توبە قۇيقام شىمىرلاپ كەتتى. تاقىرىبىن «باقۇلداسۋ» دەپ قويىپتى. ولەڭ جاڭاوزەندە شەيىت بولعان باۋىرلارىنىڭ رۋحىنا ارنالعان:
ساقارداي بولىپ قايناعان،
كوزىمنىڭ الدى كۇرەڭ قان.
وق تەسكەن ەتىن شايناعان،
مەن- داعى جارالى بولعان بۇبا ارلان.
جاسىرام قالاي جارامدى،
جاقىنىم جاۋداي بولعاسىن.
كەۋدەمە تىكەندەي بولىپ قادالدى،
قوي قۇمالاعىنداي قورعاسىن.
بەيمەزگىل ۇشتى قولىمنان،
ۇيا سالعان كەۋدەمدەگى كوگەرشىن.
ەرتەڭگى تۋعان وعىلان
«كەگىمدى كىمنەن الام؟!» - دەسە نە دەرسىڭ؟
وسى جەردەن توقتايىن. اۆتوردىڭ قارقارالى- قازىلىق، باياناۋىل تۋرالى عازالدارى مەن «تارىمشى» پوەماسىن وقىپ قاناتتانۋدى وقىرماننىڭ وزىنە قالدىردىق. ول تۋرالى وراتى كەلسە تاعى جازا جاتارمىز. كىتاپتىڭ سوڭعى بەتىن جاۋىپ وتىرىپ، «كيەلى جىردىڭ، تەكتى ءسوزدىڭ قاعازعا تۇسكەن تابى، بۋى وسىلاي بولسا يگى ەدى!» - دەدىم ىشتەي كۇبىرلەپ. شىنىمەن دە قاڭىرىعىم تۇتەپ كەلىپ، جالبىزدى، تاستاقتى تۇمادان سۋ ىشكەندەي ەڭسەلەنىپ، ءبىر سەرگىپ قالدىم.
تۇرسىنحان زاكەن
استانا.
13.03.2023.
ماقالا تۇرسىنحان زاكەننىڭ جەكە پاراقشاسىنان الىندى
